Кәсіпорындағы еңбекақыны ұйымдастыруды жетілдіру

Нарық тық қ атынастарғ а ө тумен принципиалды жаң а ең бек ақ ыны қ йымдастыру талап етіледі. Қ азіргі уақ ытта бұ л нақ ты қ ажеттілік жә не ол ескірген, тиімділігі тө мен ең бекақ ы моделін жаң а бір моделге ауыстыру керек, себебі ол жқ мысшылардың потенциалын ашуғ а жә не экономиканың дамуына кедергі жасайды. дә стү рлі принциптерге негізделген ең бекақ ыны ұ йымдастыру, яғ ни оның тарифтік ақ ылары, айлық тары, сыйақ ының тү рлі тү рлері, ү стемелер мен қ осымшалар ғ ылыми-техникалық прогреске жатпайды, яғ ни ө німнің сапасының жоғ арылауына жә не ресурстарды экономдауғ а, барлық сыйақ ы тү рлері, ү стемелер мен қ осымшалар ө здерінің стимулдық рө лдерін жоғ алтты жә не тарифтік ақ ыларғ а, қ ызметтік айлық тарғ а механикалық прибавкаларғ а айналды. Сө йтіп, олар ең бектің нә тижесіне байланысты емес. Бұ дан басқ а ол ең бек ақ ыны ұ йымдастыру жү йесіне кедергі келтіреді жә не оны тү сінуге қ иындық туғ ызады.

Бірінші тапсырма болып, ең бекақ ы жү йесін жақ сы ұ йымдастыру, яғ ни ең бек кү ші дұ рыс орындалса, меншік иесіне белгілі бір нә тижені алып келетін кепілдіктің болуы, жұ мысшының ә леуметтік қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету, ең бек ақ ының мө лшерін, жү йесін, нысанын анық тауда ә кімшілік пен ең бек ұ жымының толық жауапкершілігі

Ең біріншіден кепілдігі бар тарифтік ақ ылардан жә не қ ызмет айлық тардан бас тарту керек. Себебі олар ең бекақ ы мө лшеріне, бар мү мкіншіліктерді ә рі қ арай дамытуғ а жә не жү зеге асыруғ а дайын адамдарғ а шектеу салады. Айлық тар мен ақ ыларды есептеу реттілігі қ азіргі уақ ытта жұ мысшылардың белгілі бір нә тижелерге жетпей ақ олардың тө лену мү мкіншілігі бар. Осы жерде мынадй тұ жырым жасауғ а болады: белгілі бір нә тижелерге жету керек пе, егер онсыз да кепілденген ақ ы мен айлық ты алуғ а болады. Осындай ұ йымдасқ ан механизм жә не осындай ақ ы мен ақ ылардың тө ленуі жұ мысшыны серпілдіріп алады да оны ең бектің жоғ ары ө німді болуында қ ызық тырмайды. Осы жоғ арыда айьылғ ан жағ дайлар экономикалық заң ғ а, ә леуметтік ә ділеттілікке сай келмейді, себебі бірдей сыйақ ы тең емес ең бекке беріледі.

Ең бекақ ыны тө леудің жаң а бір нысанына ең бек бағ асының коэффициенті бойынша тө леу болып табылады. Осы коэффициенті бойынша тө леу болып табылады. Осы коэффициентті анық тағ анда соң ғ ы 3-6айдың жалақ ылары есепке алынады, барлық мү мкін болатын қ осымша тө лемдерді есептемеген кезде. Ең бек ақ ы сомасын сол периодтағ ы жұ мыс жасағ ан кү ндерге бө лгенде ең бек бағ асының коэффициентін береді. Қ ызмет сапасы жоғ ары болғ ан кезде ең бек бағ асының коэффициентінің бө лшегі бү тін санғ а дейін кө теріледі, ал керісінше тө мен болғ ан кезде бү тін санғ а дейін тө мендейді. Ең бек бағ асының коэффициенті жылына бір рет аттестация болғ ан кезде қ айта қ аралады [2].

Қ ұ растырылғ ан жә не қ азіргі жағ дайда жұ мыс істейтін ең бек ақ ы жү йесіндегі қ азіргі нарық тық шарттарғ а ең сай келетіні тарифсіз ең бек ақ ы жү йесі болып табылады. Ол ең бекақ ығ а кіретін барлық қ ұ ралдарды бө луге негізделген. Тарифсіз ең бек ақ ының бірнеше элементтері бар. Солардың арасындағ ы бір элемент – жұ мысшының ең бекақ ысы бө лімшедегі ең бекақ ының бір бө лігін сипаттайды. Оның ө зі ү ш факторғ а байланысты:

- Жұ мысшының біліктілік дең гейі;

- Ең бекке қ атысу коэффициент (ЕҚ К);

- Жұ мыс жасалғ ан уақ ыт [6].

Сонымен қ атар кө птеген оқ у қ ұ ралдыранда аттестацияны 3-5жыода бір рет жү ргізіп тұ ру керек деп жазылғ ан. Аттестацияны 3-5 жылда бір рет қ ана жү ргізбей, оны жиірек жү йелі тү рде жү ргізіп тұ ру керек. Яғ ни басшылар мен мамандарды бағ алауда автоматтандырылғ ан аттестациялау жү йесін қ олданса, онда бағ алау тұ рақ ты тү рде жү ргізіліп тұ рады.

Егер аттестациялау жиілігі ө згерсе, мысалғ а жылына бір рет немесе екі рет жү ргізіліп тұ ратын болса, онда аттестацияны қ ызметкер ең бегінің нә тижелілігіне ә сер ететін Персоналды басқ ару қ ұ ралы ретінде пайдалануғ а болады. Сонымен қ атар аттестацияны нә тижелері мен лауазымдық жә не квалификациялық жылжу (қ озғ алу, ө су) арасында жә не ең бек нә тижелері мен оны тө леу арасындағ ы тығ ыз байланысты қ амтамасыз етеді.

Ең бекті ынталандыру тиімділігін жоғ арылату ә сіресе ө тпелі экономика жағ дайында маң ызды.

Ең бекақ ы тө леуді қ йымдастырудың қ арастырылғ ан шетелдік тә жірибесінің негізінде Франция кә сіпорындарында қ олданылатын ең бекақ ы тө леу жү йесін атап ө туге болады. Француз ең бек мамандары ең бекті мотивациялау ү шін оптималды жағ дайлар жасау мақ сатымен ең бекақ ы тө леу жү йсені тұ рақ ты тұ рде жетілдіріп отыруғ а тырысады. Ұ зақ уақ ыт бойы бұ л идеяғ а ең жоғ арғ ы дә режеде кесімді ең бекақ ы тө леудің қ ағ идалары сә йкес келеді деп саналды.

Жалақ ы екіге бө лінеді:

- негізгі;

- қ осымша.

Негізгі – бұ л қ ызметкерлерге нақ ты жұ мыспен ө теген уақ ыты ү шін, орындағ ан жұ мыстары мен ө неркә сіптік ө німдерінің саны мен сапасы ү шін белгіленген бағ алар мен қ ызметақ ы бойынша есептелетін жалақ ы. Негізгі жалақ ының қ ұ рамына мыналар жатады:

- жұ мыс істеген уақ ытына тарифтік ставкалар, қ ызметақ ы, кесімді бағ алар немесе орташа табыстар бойынша есептелген жалақ ы;

- қ ызметпен ө ткерген жылдары ү шін ү стеме;

- жұ мыс жағ дайның ө згеруіне байланысты кесімді ақ ы алушыларғ а қ осымша қ ызмет (материалдардың сә йкессіздігі, ө ң деудің кү рделілігі, қ ұ рал-сайман мен жабдық тың икемсіздігі);

- кесімді ақ ы алушыларғ а ү стемелі бағ алар бойынша қ осымша ақ ы;

- ақ шалай жә не натуралды сыйақ ылар жә не сыйақ ы берудің бекітілген тә ртібіне сә йкес тө ленген сыйақ ылар, қ осымшалар;

- мерзімінен тыс уақ ыттағ ы жұ мыс ү шін қ осымша ақ ы;

- тү ндегі жұ мыс ү шін қ осымша ақ ы;

- жұ мысшының кінә сі жоқ тұ рып қ алуғ а тө лемдер[6].

Қ осымша – бұ л қ ызметкердің кә сіпорында жұ мыс жасамағ ан уақ ытына Қ Р заң дарына сә йкес есептелген жалақ ы.

Қ осымша жалақ ының қ ұ рамына кіретіндер:

- балаларын тамақ тандырушы аналарын жұ мысындағ ы ү зіліс уақ ытына тө лем ақ ы;

- жасө спірімдердің жең ілдік сағ аттарына тө лем;

- мемлекеттік жә не қ оғ амдық міндеттемелерді орындауғ а жұ мсалғ ан жұ мыс уақ ытан тө лем;

- негізгі жә не қ осымша демалыстар уақ ытына тө лем;

- пайдаланылмағ ан демалыс ү шін ө темақ ы;

- шық қ анда берілетін жә рдемақ ы.

Қ ызметкерлер жалақ ыдан басқ а ә леуметтік сақ тандыру қ аражаттары есебінен ең бекке уақ ытша жарамсыздық жө ніндегі жә рдемақ ыны алады.

Негізгі жә не қ осымша жалақ ылар жалақ ы қ орын қ ұ райды. Жалақ ы қ орының қ ұ рамына жалақ ының барлық тү рлері, ә ртү рлі сыйақ ылар, ү стемелер, қ осымша ақ ылар, заң ғ а сә йкес қ ызметкердің жұ мыс жасамағ ан уақ ытына есептелген ә ртү рлі сыйақ ылар, ү стемелер, қ осымша ақ ылар, заң ғ а сійкес қ ызметкердің жұ мыс жасамағ ан уақ ытына есептелген ақ ша сомаларын қ оса алғ анда, ақ шалай немес натуралды нысанда есептелген жеке ә леуметтік жең ілдіктер қ осылады.

Кә сіпорынның болжамымен белгіленген, жалақ ы тө леу шығ ыстарының сомасы жалақ ының жоспарлы қ оры деп аталады. Ал есепті кезең де қ ызметкерлерге нақ ты тө оенуге тиісті жалақ ының сомасы кә сіпорындағ ы жалақ ының есептік қ оры деп аталады.

Бухгалтерлік есепте ең бекақ ы тө леудің екі нысаны бар:

1-нысаны – мерзімдік;

2-нысаны – кесімді.

Мерзімдік нысан кезінде ең бекақ ы тө леу жұ мыспен уақ ыттағ ы тарифтік ставкалар немесе қ ызметақ ылар бойынша жү ргізіледі. Ең бекақ ы тө леудің мерзімдік нысаны мынадай жағ дайларда қ олданылады:

1. жұ мысшы ө нім шығ арудың артуына тікелей ә сер ете алмайды:

2. есімді бағ алауғ а қ ажетті шығ арылымның кө рсеткіштері толық емес;

Мерзімдік нысан кезінде ең бекақ ы тө леу жұ мыспен ө телген уақ ыттағ ы тарифтік ставкалар немес қ ызметақ ылар бойынша жү ргізіледі. Ең бекақ ы тө леудің мерзімдік нысаны мынадай жағ дайларда қ олданылады:

1. жұ мысшы ө нім шығ арудың артуына тікелей ә сер ете алмайды;

2. кесімді бағ алауғ а қ ажетті шығ арылымның кө рсеткіштері толық емес;

3. жұ мыс уақ ытын пайдалануғ а қ атаң бақ ылау ұ йымдастырылғ ан, нақ ты жұ мыспен ө теген уақ ытына қ атаң есеп жү ргізіледі;

4. жұ мысшыларды дү рыс тарифтендірілген кезде, яғ ни жұ мысшының біліктілігі орындалатын жұ мыстың ө теген уақ ытына қ атаң есеп жү ргізіледі;

5. қ ызметкерлерге ең бекақ ы тө леу ү шін[6].

Мерзімді ең бекақ ы жай жә не мерзімді сыйақ ылар бө лінеді.

Жай мерзімдік ең бекақ ы тек жұ мыспен жә не қ ызметкерлердің тарифтік ставкасымен немесе қ ызметақ ысымен анық талады. Практикада осы табыстарда есептеудің ү ш тү рлі ә дісі қ олданылады:

- сағ аттық;

- кү ндікақ ы;

- айлық ақ ы

Мерзімдік – сыйақ ылық ең бекақ ы кезінде тек нақ ты жұ мыспен ө телген уақ ыт қ ана ескеріліп қ оймай, сондай-ақ ең бектің соң ғ ы нә тижесі ескеріледі (белгілі бір кө рсеткіштерге қ ол жеткізгені ү шін сыйақ ы кө зделеді).

1999 жылдың қ араша айында «Ө мір сү ру минимумы туралы» Қ азақ стан Республикасының заң ы қ абылданды, ол республикада ө мір сұ ру минимумын анық тау мен қ олданудың қ ұ қ ық тық негізін белгілейді осы заң ды актінің 5 бабында айлық ең бекақ ы мен зейнетақ ының ең тө менгі кө лемі оларды ө мір сұ ру минимумының кө леміне дейін кезең -кезең мен кө теру принципі бойынша ө мір сү ру мнде тарифті ең бекақ ы маң ызды орын алады. Ол атқ арылатын жұ мыстардың кү рделілігін минимумының негізінде жыл сайын заң ды актімен бекітіліп отырады.

Ең бекақ ыны ұ йымдастыру жү йесінде тарифті ең бекақ ы маң ызды орын алады. Ол атқ арылатын жұ мыстардың кү рделілігін (жұ мыскердің біліктілігін), ең бектің шарттары мен интенсивтілігін, оның қ олдану сферасының (аясының) маң ыздылығ ын (ең бек нарығ ында кә сіптің немесе мамандығ тың тапшылығ ын) жә не ең бек ү дерісінің (процесінің) басқ а да сипаттық жақ тарын есепке алатын жү йе болып табылады.

Тө лемді кү рделілігіне қ арай жіктеу кә сіпорынның ә ртұ рлі білікті қ ызметкерлерге мұ қ таждығ ын қ амтамасыз ету ү шін жақ сы жағ дай жасайды жә не сол қ ызметкерге ө з біліктілігін арттыруғ а (кө теруге) ынталандырады. Біліктілікті сипаттайтын негізгі кө рсеткіштер жалпы жә не кә сіптік білім беру мен оқ ытудың дең гейі мен ұ зақ тығ ы, тә жірибелік жұ мыс стажы жә не жинақ талғ ан ө ндірістік тә жірибе болып табылады. Тарифтік жү йе сонымен қ атар жұ мысты атқ арудың ө ндірістік-техникалық жағ дайларының айырмашылық тарын ескеруі тиіс. Ең бек интенсивтілігі ортшағ а қ арағ анда анағ ұ рлым жоғ ары, физикалық жә не техникалық жағ ынан анағ ұ рлым ауыр, қ ызметкердің ө міріне зиянды жә не қ ауыпты ө ндіріс учаскелерінде (орындарында) жұ мыс істейтіндер ү шін жоғ ары ең бекақ ы белгіленуі тиіс. Ондағ ы мақ сат тек артық жұ мсалатын ө мірлік кү ш-қ уаттың (энергияның) орнын толтыру ғ ана емес, сонымен бірге осы ойындарғ а (учаскелерге) тарту болып табылады.

Тарифтік жү йенің негізгі бағ ыты ең бекақ ыны ең бек нә тижесіндегі жеке айырмашылық тарғ а қ арай жіктеу мә селесін шешу болып саналады.

Сондық тан тарифтік жү йе ә рқ ашан ең бектің ө зіндегі қ оғ амдық маң ызды айырмашылық тар ү шін тө лем шарттарына қ атысты жұ мыс беруші мен барлық жұ мыскерлердің арасындағ ы барлық қ арым-қ атынастарды кө рсетеді. Соғ ан байланысты оның кө мегімен тең дей ең бек ү шін тең дей ең бек ақ ы тө леу принципі іске асырылуы керек.

Ары қ арай экономикалық реформалардың барысында тарифтік тө лем саласында Қ азақ стан Республикасының заң дары ұ йымдық -қ ұ қ ық тық нысандарына қ арай кә сіпорынның ең бек ақ ы қ аржыларын қ олданудағ ы ө з бетінше ә рекетін кең ейту жағ ына қ арай бірнеше рет ө згереді. Нә тижесінде 2000-жылғ а дейін, республика ү кіметі мен тиісті қ аулыларында шаруашлық жү ргізуші субьектілерге жұ мыскерлердің ең бек тө лемнің шарттарын ө з бетінше анық тау қ ұ қ ығ ы бар. Басқ аша айтқ анда, кә сіпорындар мен ұ йымдар тек тарифтік қ ана емес, сонымен бірге еркін ең бекақ ы жү йесін қ олдана алатын болады. Тә жірибеде (іс жү зінде) мұ ндай ө збетіншеліктің арасында ең бекақ ы жү йесінің келесі тү рлерін қ олдануғ а мү мкіндік туады:

- дә стү рлі жү йе, ол жұ мыскерлер мен қ ызметкерлерді жекелеп тарифтендіруге негізделген;

- бірың ғ ай тарифтік торлар, олар жұ мыскерлер мен қ ызметкерлерді жаппай тарифтендіруге негізделген;

- тарифтік емес жү йе;

- автономиялық жү йелер, олар тө лем шарттарын еркін тү рде белгілеу принциптеріне негізделген.

1999 жыл ортасында Ү кіметтің арнайы материалдық саладағ ы кә сіпорындар ү шін орталық тандырылып белгіленген Бірың ғ ай тарифтік торды қ олданудың міндеттілігінің алынып тасталғ андығ ын ерекше атап ө ткен жө н. Осы кезең нен бастап кә сіпорындарғ а Бірың ғ ай тарифтік торды қ олдану ұ сынылады.