Еңбекақының жүйелері және нышандары

Ең бекақ ының жү йелері жә не нышандары ө з алдына ең бектің нә тижесін қ амтып кө рсететін, сандық жә не сапалық кө рсеткіштер жиынтығ ының кө мегімен жұ мсалғ ан, ең бектің санына жә не сапасына тә уелді ең бекақ ы мө лшерінің бекітілу тә сілдерін кө рсетеді.

Мақ саттың ішінен басты нә рсе болып ең бек ө лшемі арасындағ ы дұ рыс ара қ атынасты қ амтамассыз ету, сонымен қ атар тиімді ең бекте жұ мысшылардың мү дделерін кө теру болып табылады.

Ең бек тө лемінің екі негізгі тү рі бар – кесімді жә не мерзімді. Олар жалақ ыны есептеу тә ртібін анық тайды. Ө ндірісте жұ мсалатын ең бек жұ мыс уақ ыты шығ ындарымен жә не ең бек ө німінің санымен ө лшенуі мү мкін.

Ең бек тө лемінің кесімді жү йесінде жұ мысшы ең бегі шығ арылғ ан ө нім санына тә уелді келісімді бағ амен тө ленеді.

Ал ең бек тө лемінің мерзімді жү йесінде жұ мысшы ең бегі жұ мысшы біліктілігіне жә не жұ мсалғ ан уақ ыт санына сә йкес тө ленеді.

Ең бек тө лемі жү йесінің ә рқ айсысы ө з кезегінде бірнеше нысандарғ а бө лінеді. Ең бекақ ы тө леудің кесімді нышаны бірнеше жү йелерге бө лінеді:

- тікелей кесімді;

- кесімді сыйлық ақ ы;

- ү демелі кесімді;

- жанама кесімді;

- аккортық.

Осы аталғ ан ең бек тө лемі жү йелерінің ә рқ айсысы оны есептеу тә сілдеріне тә уелді жеке жә не ұ жымдық болуы мү мкін.

Тікелей кесімді ең бек тө лемінде жұ мысшылар жалақ ысын есептеудің негізі бағ алау, яғ ни ө нім бірлігіне (жұ мыс кө леміне) тө лем тө леу болып табылады. Бағ алауды анық тау тә сілі мө лшер тү ріне тә уелді болады. Егер жұ мыстар ө нім мө лшері негізінде мө лшерленетін болса, онда бағ алау кү ндізгі тариф ставкасын ө нім мө лшеріне Н ө нім бө лу арқ ылы анық талады

Тікелей кесімді тө лем жұ мысшылардың барлық ө німінің мө лшерді орындау дә режесіне тә уелсіз тұ рақ ты бағ а бойынша тө ленуімен сипатталады. Тікелей кесімді жү йе кезінде ең бекке ақ ы ө ндірілген ө німнің бірлігіне қ арай тө ленеді. Жұ мыстың немесе ө німнің бірлігі ү шін кө рсетілген жеке кесімді бағ аламаны, уақ ыттың нормасында орындалатың жұ мыстың разрядына байланысты бекітілген сағ аттық тарифтік ставканы ө ндірім мө лшеріне бө лу арқ ылы табамыз. Жұ мысшының жалпы табысын уақ ыттың есептелінген кезең інде ө ндірілген ө німнің мө лшерін кесімді бағ аламағ а кө бейту арқ ылы табамыз.

Кесімді сыйлық ақ ы тө леу жү йесі кезінде жұ мысшығ а тікелей кесімді бағ алама бойынша табыстан тыс, жұ мыстын алдын ала белгіленген, нақ ты сапалық жә не сандық кө рсеткіштерін орындағ аны жә не асыра орындағ аны ү шін сыйлық тар тө ленеді;

Кесімді-сый ақ ылы ең бек тө лемі жү йесінде жұ мысшы жалақ ысы екі бө ліктен тұ рады: белгіленген тұ рақ ты бағ а бойынша шығ арылғ ан ө нім санына тө лемнен жә не сандық немесе сапалық кө рсеткіштерді жақ сартқ аны ү шін сыйақ ыдан.

Кесімді-прогрессивтік тө лемде жұ мысшы ө німі бастапқ ы мө лшер шегінде тікелей кесімді бағ амен тө ленеді [5].

Ү демелі кесімді ең бекақ ы тө леу жү йесі норманы орындағ аны ү шін, тікелей кесімді бағ аламалар тө лемдерді қ амтиды, ал нормадан тыс ө ндірулер кезінде жоғ арғ ы бағ алама бойынша тө лемдерді қ амтиды.

Ең бекақ ы тө леудің кесімді тү рін ұ жымдық тү рде немесе ә рбір нақ ты қ ызметкерге жеке қ олдануғ а болады. Бірақ ең бекақ ы тө леудің мердігерлік нышаны кең таралғ ан. Бұ л ең бекақ ы тө леудің нышанының маң ызы мынада, яғ ни келісім бойынша бір жақ қ ызметкерлері нақ ты бір жұ мысты орындап, мердігерлік алады, ал екінші жақ қ ызметкерлері жұ мыстың қ ортындысын кү теді.

Жанама кесімді ең бекақ ы тө леу кө бнесе қ осалқ ы жә не қ ызмет кө рсететің ө ндірістерді жұ мыс жасайтын жұ мысшыларғ а қ олданылады.

Аккорттық кесімді жү йе жұ мыстың барлық кө леміне тө лейтін ақ ыларды қ амтиды. Жұ мыстың жеке элементтеріне арналғ ан нормалармен бағ дарламаларды қ осып, барлық жұ мыстың қ ұ ның анық таймыз.

Мерзімді ақ ы тө леу кезінде ең бек ө лшемі пайдаланылғ ан уақ ыт болып табылады, ал табыс болса, нақ ты пайдаланылғ ан уақ ыттың жалақ ысына немесе қ ызметкердің тарифтік мө лшерлемесіне байланысты есептелінеді.

Кесімді ақ ы тө леу кезінде ең бек ө лшемі жұ мысшының ө ндірген ө німі болып табылатын жә не белгіленген кесімді бағ алауды қ оспағ анда, тап осы кездегі жү йеде ең бекақ ы ө німнің ә рбір бірлігіне есептелінеді, сондық тан табыс ө ндірілген ө німнің санына жә не сапасына тә уелді.

Ең бекақ ы тө леудің кесімді немесе мерзімді нышанын тандау бірнеше факторларғ а тә уелді:

- қ олданылатын жабдық тын сипатына;

- технологиялық процестің ерекшелігіне;

- ең бекті жә не ө ндірісті ұ йымдастыруғ а;

- материалдық жә не ең бек ресурстарын пайдалануғ а;

- ө нім сапасына қ ойылатын талаптарғ а байланысты.

Қ азіргі кезде ең бекақ ының мерзімдік сыйлық жә не жай мерзімдік жү йелері кең тарағ ан.

- Ең бекақ ы тө леудің жай мерзімдік жү йесінде жұ мысшының табысы белгілі разрядтағ ы жұ мысшының сағ аттық тарифтік ставкасының сағ аттағ ы пайдаланылғ ан уақ ыт мө лшеріне кө бейтілуі арқ ылы есептелінеді.

- Мерзімдік сыйлық жү йесі кезінде белгіленген кө рсеткіштерді асыра орындағ аны ү шін сыйлық тың мө лшері тарифтік ставкағ а пайыз тү рінде тағ айындалады. Сыйлық берудің шарты ретінде ө нім ақ аусыз дайындалуы керек, материалдардың, аспаптардың ү немділігі болуы қ ажет.

Ең бекақ ы тө леудің аралас жү йесі мерзімдік жә не кесімді ең бекақ ы тө леудің негізгі артық шылық тарын қ амтиды жә не ең бекақ ы мө лшерінің жеке қ ызметкерлер жә не кә сіпорын қ ызметінің нә тижесімен икемді байланысын қ амтамассыз етеді. Мұ ндай жү йелерге қ азіргі кезде тарифсіз жү йе жатады.

Ең бекақ ы тө леудің тарифсіз жү йесінде қ ызметкерлердің табыстары ұ жым жұ мысының соң ғ ы нә тижелеріне толық тай тә уелді. Тарифсіз жү йе ең бекақ ы қ орындағ ы барлық ұ жымның тапқ ан табысындағ ы ө зінің ү лесін кө рсетеді. Мұ ндай жү йеде тарифтік ставка немесе тұ рақ ты жалақ ы белгіленбейді, ол ереже бойынша мұ ндай ү лесті ең бекке қ атысу денгейін, жұ мысшығ а белгіленген тұ рақ ты коэффицент арқ ылы анық таймыз.

Ең бекақ ы тө леудің тарифсіз жү йесін қ олданушы ұ йымның тә жербиелік қ ызметінде жиі жауабы табылмайтын сұ рақ тар пайда болады. Осығ ан қ арай ең бекақ ы тө леудің тарифті жә не тарифсіз жү йесінің элементтерінен қ ұ ралғ ан аралас жү йелер қ олданылады.

Қ азақ стан Республикасының “ Қ азақ стан Республикасындағ ы ең бек туралы” заң ы 2000 жылдың 1 қ аң тарынан бастап іске асырылғ ан. Бұ л заң ғ а сә йкес, жұ мыс беруші мен жұ мыскердің ең бектік арақ атнастары нормативтік қ ұ қ ық тық актілермен жә не ең бек заң дылық тары бойынша келісілген жеке ең бек шартымен, ұ жымдық шартпен реттеледі.

Жеке ең бек шарттың мазмұ ны

Жеке ең бек шартында: тараптарлардың реквизиттері: жұ мыс беруші заң ды тұ лғ аның толық атауы жә не орналасқ ан жері, жұ мыс беруші – заң ды тұ лғ аның қ ұ рылтай қ ұ жаттарының мемлекеттік тіркеу номерімен уақ ыты; жұ мыс берушінің тегі, есімі, ә кесінің аты жә не қ ызметі, ал жұ мыс беруші жеке тұ лғ а болғ ан жағ дайда оның тұ рақ ты тұ рғ ылық ты жерінің мекен жайы, басын куә лә ндірә тін қ ұ жаттың атауы, нө мірі, берілген кү ні; қ ызметкердің есімі, ә кесінің аты, жеке басын куә лә ндіратын қ ұ жаттың атауы, нө мірі, берілген кү ні; ә луметтік жеке кодының нө мері (Ә ЖК), салық тө леушінің тіркелу нө мері (СТН); ең бек міндеті; жеке ең бек шартының мерзімі; ең бек міндеттерін жү зеге асыру басталатын кү н; ең бек жағ дайларының сипаттамалары, қ ызметкерлерге ауыр дене жұ мысын немесе зиянды қ ауіпті жағ дайларда жұ мыс істегені ү шін берілетін кепілдіктер мен ө темақ ылар; жұ мыс уақ ытымен демалыс уақ ытының режимі; ең бекақ ы тө леу жә не ең бекті қ орғ ау жағ дайлары; жұ мыс берушінің қ ұ қ ық тарымен міндеттері; қ ызметкердің қ ұ қ ық тары мен міндеттері; жеке ең бек шартың ө згерту, бұ зу жә не ұ зарту тә ртібі; тө леу мен кепілдіктер беру тә ртібі; тараптардың жауапкершілігі кө рсетілуі тиіс.

Жеке ең бек шартының мерзімі

Жеке ең бек шарты: белгісіз мерзімге; белгілі бір мерзімге; белгілі бір жұ мысты орындау уақ ытына немесе жұ мыста уақ ытша болмағ ан қ ызметкерді ауыстыру уақ ытына жасалуы мү мкін.

Ұ жымдық шарттың мазмұ ны мен қ ұ рылымы

Ұ жымдық шарттыың мазмұ ның келіссө здер жө ніндегі екі жақ ты комиссияда тараптар белгілейді.

Ұ жымдық шарт: оның қ олданылу мерзімі туралы; орындалуын бақ ылау тә ртібі туралы; шарт талаптарының орындалмағ аны ү шін жауапкершілігі туралы; ө згерістермен толық тырулар енгізу тә ртібі туралы ережелерді қ амтиды.

Ұ жымдық шарттың қ олданылу мерзімі мен аясы

Ұ жымдық шарт тараптар белгілейтін мерзімге жасалады.

- Егер ұ жымдық шарттың ережелерінде ө згеше кө зделмесе, ол қ ол қ ойылғ ан кезден бастап кү шіне енеді жә не тараптардың орындалуы ү шін міндетті болады.

- Ұ жымдық шарт басқ ару органының қ ұ рылымы, қ ұ рамы ө згерген жағ дайда кү шінде қ алады жә не қ олданыла береді.

- Ұ жымдық шарт қ айта ұ йымдастыру кезенің де ө з кү шін сақ тап қ алады. Кейіннен ұ жымдық шарт тараптардың бірінің бастамасы бойынша қ айта қ аралуы мү мкін.

- Ұ йымның меншік иесі ауысқ ан жағ дайда ұ жымдық шарттың қ олданылуы ү ш ай бойы сақ талады.

- Ұ йым тартылғ ан жә не банкрот деп жариялағ ан жағ дайда тарату немесе банкроттық турулы тиісті шешім қ абылданғ ан кезден бастап ұ жымдқ шарттың қ олданылуы тоқ татылады.

- Ұ жымдық шарттың қ олданылу мерзімі оғ ан ө згерістер мен толық тырулар тараптардың ө зара келісуі бойынша ұ жымдық шартта белгіленген тә ртіпен ғ ана жү ргізіледі,

- Тараптардың ө кілдері қ ызметкерлерді ұ жымдық шартпен таныстырып, оларғ а орындалу барысы туралы хабарлап отыруғ а міндетті.

Жұ мыс уақ ытының қ алыпты ұ зақ тығ ы

- Қ ызметкер жеке ең бек шартының талаптарына сә йкес ең бек міндеттерін орындауғ а міндетті уақ ыт жұ мыс уақ ыты болып есептеледі.

- Жұ мыс уақ ытының қ алыпты ұ зақ тығ ы аптасына қ ырық сағ аттан аспуы тиіс [1].