Еңбек төлемін,еңбекақы түрлерінұйымдастыружәне олардың маңызы

Ең бек тө лемінің негізі оның саны мен сапасына сә йкес тарифтік жү йе болып табылады. Ол ең бек сапасы мен жұ мысшының біліктілігіне, ең бек сипаты мен ең бек жағ дайларына тә уелді жалақ ы дең гейін анық тауғ а мү мкіндік беретін ә ртү рлі нормативтерден тұ рады.

Ең бек ұ ғ ымы тауар ө ндіруде жә не қ ызмет кө рсетудегі барлық дене жә не адамдардың ақ ыл ой қ абілеттілігін кө рсетеді.

Ең бекақ ы жө ніндегі саясат кә сіпорында басқ арудың қ ұ рамды бө лігі болып табылады жә не оның қ ызметінің тиімділігі оғ ан елеулі ық пал етеді. Себебі, ең бекақ ы жұ мыс кү шін тиімді пайдаланудағ ы ынталандырудың маң ыздысының бірі.

Ең бекақ ы бұ л жұ мыскерге оның ең бегі ү шін сапасына, санына жә не шығ арғ ан қ ажетті ө нім кө леміне сә йкес берілетін тө лем. Қ алыпты жағ дайда ең бекақ ы қ ажетті ө німнің қ ұ нына тең жә не оның ақ шалай тү рі болып табылады.

Жұ мыс кү ші бұ л қ ызметкердің ө міріне қ ажет жә не оның ең бек қ абілетін қ алпына келтіруге жә рдемдесетің заттардың жинақ қ ұ ны.

Ең бекақ ы тө леудің маң ызын, қ ызметкерге ең бек міндетін орындағ аны ү шін берілетін сыйақ ы деп тү сінеміз.

Ең бекақ ы тө леудің негізінде ең бекақ ы тө леудің шекті ө німділігімен шектелінетің, ө ндіріс факторы ретіндегі ең бектің қ ұ ны жатыр. Шекті ө німділік теориясына сә йкес қ ызметкер ең бекақ ының орнын толтыратын ө нім ө ндіруге міндетті, олай болса ең бекақ ы қ ызметкердің ең бек тиімділігіне тә уелді.

Ә леуметтік экономикалық категория бойынша ең бекақ ының маң ызын қ ызметкерлер мен жұ мыс берушілер ү шін қ атыстыру қ ажет.

Қ ызметкер ү шін ең бекақ ы оның жеке табысының негізі жә не басты бө лігі болып табылады, сонымен қ атар ең бекақ ы қ ызметкердің жә не оның жанұ я мү шесіндегі адамдардың ә л ауқ ат дең гейін жоғ арылататын қ ұ рал болып саналады.

Жұ мыс беруші ү шін ең бекақ ы ө ндіріс шығ ындары болып саналады. Жұ мыс беруші ә сіресе бұ йымның кететін шығ ындарды барынша азайтуғ а тырысады.

Ең бекақ ы кә сіпорын қ ызметкерлері ү шін маң ызды ынта жә не ең бек тө лемінің нышаны болып табылғ андық тан ұ дайы ө ндірістік жә не уә ждемелік қ ызмет атқ арады.

Ең бекақ ы тө леудің ақ шалай жә не заттай нышандары бар.

Ең бекақ ы тө леу негізгі жә не қ осымша тү рлерге бө лінеді.

Негізгі ең бекақ ығ а мынадай тө лемдер жатады:

-мерзімділік, ү демелі жә не кесімді ең бекақ ы тө леу кезінде орындалғ ан жұ мыстың сапасы жә не мө лшері ү шін, пайдаланылғ ан уақ ыт ү шін тө лемдер;

-ең бектің қ алыпты жағ дайынан ауытқ уымен байланысты тө лемдер, яғ ни мерзімнен тыс жұ мыстар ү шін, тү нгі уақ ыттарғ а, мереке кү ндерде жә не т.б кү ндерде жұ мыс жасағ аны ү шін тө ленетін тө лемдер;

-қ ызметкердің кесірінсіз тоқ тап қ алулар ү шін тө лемдер;

-сыйлық тар, сыйлық ақ ылы ү стемелер жә не т.б.

Қ осымша ең бекақ ығ а ұ жымдық келісім шарттарда жә не ең бек туралы заң дарда қ арастырылғ ан, жұ мыс жасалмағ ан уақ ыттар ү шін тө лемдер жатады:

-демалыс уақ ыттарына ақ ы тө леу;

-мемлекеттік жә не қ оғ амдық міндеттерді орындағ ан уақ ыттары ү шін ақ ы тө леу;

-кішкентай балалары бар аналарғ а жұ мыстағ ы ү зілістері ү шін ақ ы тө леу;

-жасө спірімдерге белгіленген жең ілдік сағ аттарғ а ақ ы тө леу.

Лауазымды жалақ ы қ ызметкерлердің атқ аратын қ ызметтеріне байланысты бекітілген ең бекақ ының абсолюттік мө лшері.

-қ ызметкерді босату кезінде жұ мыстан шығ ардағ ы жә рдемақ ыны тө леу

Ө неркә сіп кә сіпорындарында тарифтік жү йені қ олданылады.

Жұ мыстың негізгі тү рлерінің толық сипаттамасынан тұ ратын жә не ө неркә сіптің ә рбір саласын қ ұ растырылғ ан тарифтік біліктілік анық тамасының негізінде жү ргізіледі. Анық таманы жә не оның қ олданылу тә ртібін Қ азақ стан Республикасының Ү кіметі бекітеді.

Кә сіпорында ең бекақ ыны тө леуді ұ йымдастыру ү ш ө зара байланысты жә не ө зара тә уелді элементтермен анық талады:

-тарифтік жү йе;

-ең бекті нормалау;

-ең бекақ ы тө леудің нышаны.

Тарифтік жү йе ә р тү рлі топтағ ы жә не категориядағ ы қ ызметкерлердің ең бектерінің сапалық сипаттамасына тә уелді олардың ең бекақ ыларын саралауды жә не реттеуді жү зеге асыра алу мү мкіндігін қ амтамассыз ететін норматифтердің жиынтығ ын кө рсетеді.

Тарифтік жү йе ү ш элементтен тұ рады: тариф торы, тариф ставкасы жә не тарифтік-біліктілік анық тамалары.

Тариф ставкасы уақ ыт бірлігіндегі жұ мысшы тө лемінің абсолюттік дең гейін кө рсетеді. Мұ ндай бірлікке сағ ат жатқ ызылады. Ү кіметпен белгіленетін тариф ставкасы жұ мысшылар жалақ ысын олардың біліктілігіне тә уелді жү ктеуге негіз болады. Тариф ставкалары сала бойынша ерекшеленеді, олар ең бек жағ дайы мен сипатына тә уелді болып келеді.

Тариф торы – жұ мысшылардың жалақ ы дең гейін реттеуші, ол орындалатын жұ мыстың кү рделілігіне сә йкес ең бек тө лемін жіктеуге, жұ мысшы біліктілігіне сә йкес ең бек тө лемінде дұ рыс ара-қ атынас қ алыптастыруғ а негіз болады. Тариф торы белгілі бір разрядтар санынан жә не оларғ а сә йкес тарифтік коэффициенттерден тұ рады. Коэффициент тө менгі разряд жұ мысшысының жұ мысы келесісімен салыстырғ анда қ аншалық ты жең іл екендігін кө рсетеді.

Тарифтік коэффициенттер прогрессивті тү рде артып отырады. Бұ л біліктілікті арттыруғ а деген қ ызығ ушылық ты арттырады.

Тарифтік-біліктілік анық тамасы жұ мысшы разрядын анық тауғ а негіз болады. Мұ нда салада орындалатын жұ мыстардың барлық тү рлері тариф торы разрядтары бойынша бө лінген. Тарифтік анық тамалар кө мегімен саладағ ы жұ мыстар мен жұ мысшыларды тарификациялау жү зеге асады, оларда ә рбір разряд жұ мысшысы мең геруі тиіс жұ мыстар, білімдер мен қ абілеттер тізімі кө рсетіледі [2].

Тарифтік жү йеге:

-сағ атына немесе кү ніне ең бекақ ы мө лшерін анық тайтын тарифтік жү йе;

-ең бекақ ы тө леудегі жұ мыстың жә не жұ мысшылардың ә р тү рлі разряд арасындағ ы ара қ атынастарын кө рсететін тарифтік тор;

-тарифтік тормен сә йкес жұ мысшылардың жә не жұ мыстың разрядтарын анық тауғ а болатын тарифтік біліктілік анық тамалар кіреді.

Жұ мысты тарифтеу – бұ л ең бек тү рлерінің кү рделілігіне тә уелді ең бек тү рлерін біліктілік категориясына немесе тарифтік разрядқ а жатқ ызу.

Тарифтік разряд қ ызметкердің біліктілігін жә не ең бек кү рделілігін қ амтып кө рсететін шама жә не тарифтік разряд ә р ө ндірістік операцияларда, ә р жұ мыста қ олданылады.

Ең бекті тарифтеу жә не тарифтелу разрядының қ ызметкерлерге иемденіп кетуі қ ызметкердің біліктілігіне, ұ сынылғ ан талаптарымен кө рсетілген.