Тіршіліктің глобальдылық туралы заңына сипаттама беріңіз.

Жердің барлық экожү йелері планетаның бетін алып жатқ ан бір ү лкен экожү йенің қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Бұ л ә лемдік экожү йені биосфера деп атайды. Биосфера туралы ілімді орыс геохимигі В.И. Вернадский жасады. В.И. Вернадскийдің айтуы бойынша, биосфера – жалпы планеталық қ абық ша, тіршілігі бар жә не оның ә серіне ұ шырап отырғ ан Жер бө лігі. Биосфера қ ұ рлық тың, тең іздің жә не мұ хиттың барлық ауданын алып жатыр, жә не тірі организмдер қ ызметімен жасалынғ ан жыныстары бар Жер бө лігі кіреді.

Принциптері

„ 1. Тірі организмдердін кө бею жә не таралу қ абілеттігінің нә тижесінде Жердің барлық бө лігінде тіршілік кең таралғ ан. Органикалық дү ние жұ қ а планеталық биомассаның қ абаты биосфераны тү зеді.

„ 2. Биосфера атмосферамен, гидросферамен, литосферамен ө те тығ ыз байланыста болып, планетадағ ы заттар мен энергияның алмасуын қ амтамасыз етеді.

„ 3. Жердегі заттардың биологиялық айналымы ө сімдіктердің, жануарлардың жә не микроорганизмдердің ә сері арқ ылы жү реді. Олардың глобальдық рө лі олардың қ оршағ ан ортамен байланыстылығ ымен анық талады.

„ 4. Жасыл ө сімдіктер Жер атмосферасын молекулалық оттегімен қ амтамасыз етеді.

„ 5. Жануарлардың биосфералық ролі олардың биогеоценоздағ ы қ оректік тізбекте аралық жә не жоғ арғ ы мү шелері ретінде қ атысуымен байланысты. Олар биосферада заттар мен энергияның алмасуын қ амтамасыз етеді.

„ 6. Микроорганизмдер органикалық заттардың минералдану процесіне, тау жыныстарының тү зілуіне, топырақ тың тү зілуіне қ атысады, басқ а организмдерге патогендік ә сер етеді.

Глобальдық масштабта тіршіліктің пайда болуын зерттеу, организм топтарының рө лін анық тау, заттар айналымы кө птеген зерттеулерді қ ажет етті. Осы зерттеулер нә тижесінде биоценоз жә не экожү йе туралы тү сініктер қ алыптасты. Жердің геологиялық тарихын анық тайтын биосфераның концепциясы жасалды. Бұ л концепция – тіршіліктің глобальдық заң ы.

5. Органикалық мақ сатқ а дайындық немесе Аристотель заң ы. Мысал келтірің із Мақ сатқ а лайық тылық барлық тү рлерге тә н. Ол тірі формалардың сыртқ ы орта жағ дайына бейімделуіне, жеке дамудың табиғ и бағ ыттылық ерекшеліктеріне, биологиялық тү рдің мінез-қ ұ лқ ына байланысты биологиялық объектінің қ ұ рылымы мен белгілерінің сә йкес келуімен тү сіндіріледі. Тірі организмдердің қ оршағ ан ортағ а сә йкес келуі, яғ ни организм мен ортаның гармониясы – “органикалық мақ сатқ а лайық тылық ” – туралы сұ рақ тар философтар мен биологтарды қ ызық тырды. Аристотель “негізгі себеп” принципімен “организмдегі мү ше не ү шін пайда болды” деген сұ рақ қ а жауап бергісі келді. Ол барлық тіршілік иесі бағ ынатын табиғ атты қ арастырды. Бұ л тірі табиғ аттың пайда болуына арналғ ан телеологиялық ық пал болып табылады. Телеология теологиямен (грек. Teos – қ ұ дай) тығ ыз қ арым-қ атынаста болып ө зінің позициясын биологияда ұ зақ уақ ыт ұ стады. Теологияның мә ні – орнатылғ ан мақ сатқ а лайық тылық ты мойындау. Цитологияда ө сімдіктер мен жануарлардың клеткаларының бө лінуі органикалық мақ сатқ а лайық тылық тың айқ ын мысалы. Органикалық мақ сатқ а лайық тылық тың кең ауқ ымды мысалдарын тірі клеткалардың кө беюге жә не таралуғ а қ абілеттілігі кө рсетеді. Мысалы, бактерияның спора тү зуі жағ ымсыз жағ дайларғ а тө зімділігі жоғ ары. Сонымен қ атар гү лді ө сімдіктер жә ндіктер арқ ылы тозаң данады. Ал, кейбір ө сімдіктердің ұ рығ ы мен тұ қ ымы жануарлар арқ ылы таралады. Жыныстық интинкт пен қ амқ ор жасаушы инстинкт ә р тү рлі жануарлардың ұ йымдасуында тү рлі белгілерге ие. Уылдырық пен жұ мыртқ аның қ ұ рылымы жануардың сә йкес ортадағ ы дамуына байланысты. Сонымен қ атар сү тқ оректілерде толық қ оретенуді сү т бездері қ амтамасыз етсе ал бал аралар бейімделудің белгілі тобын инстинкт арқ ылы кө рсетеді. Осы жерде қ ұ стар мен жыртқ ыштар тобының мінез-қ ұ лқ ында айтып кеткен дұ рыс. Бейімділік ерекшеліктер қ атарына суда тіршілік ететін ө сімдіктер мен жануарлардың қ ұ рлық қ а шығ уына да байланысты. Дә нді дақ ылдардың, бауырымен жорғ алаушылардың, сү тқ оректілердің судан тыс ортада кө бею қ абілеті морфофизиологиялық ө згерістермен байланысты. Ө сімдіктер мү шелерінің – гү лдің, ұ рық тың, тұ қ ымның дамуы, жануарларда – жоғ ары сатыдағ ы омыртқ алыларғ а тә н ұ рық қ абық шысының пайда болуын, тері жамылғ ысының жаң а типтерін, жылық анды қ ұ стардың жә не сү тқ оректілердің пайда болуымен тү сіндіруге болады. Мұ ның барлығ ын органикалық мақ сатқ а лайық тылық тың белгілері ретінде қ абылдауғ а болады.