Онтогенездік қартаю мен жаңару заңы немесе Кренке заңына анықтама беріңіз

Тіршілік – ө лшемді процесс, оның ұ зақ тығ ы тұ қ ым қ уалаушылық пен организмнің тіршілік ортасына байланысты. Ө лім – кә ріліктің нә тижесі. Тү рлердің тіршілік ұ зақ тығ ы жекеленген особьтармен салыстырғ анда уақ ытпен шектелмейді, қ олайлы жағ дай сақ талса олардың тіршілік етуі жалғ аса береді. Тү рлер тіршілігінің ү зіліссіз жалғ асуын оларда ө сімталдығ ы қ амтамасыз етеді. Репродукция қ ұ былысы организмнің жеке-дара дамуының маң ызды жақ тарының бірі. Бұ л процесс организмде жү ріп жататын жаң ару процесімен тығ ыз байланысты. Жаң ару дегеніміз жаң а заттардың тү зілуі, клеткалардың кө беюі, морфогенез жә не регенерация мен ұ рық тану процестері. Жаң ару қ артаюғ а қ арама-қ арсы процесс. Бұ л екі процестің арасындағ ы қ арама-қ арсылық жеке-дара дамудың негізін қ алайды. Сыртқ ы ортаның тү рлі факторлары жаң ару процесіне кері ә серін тигізуі немесе оны тездетуі мү мкін. Осығ ан байланысты организмнің жеке-дара дамуында ол тү рліше кө рініс береді. Кө пклеткалы организмнің тү рлі клеткалары жалпы жас мө лшерінен анық байқ ауғ а болады. Бұ л мү шелердегі жасқ а байланысты ө згерістер заң ды тү рде морфологиялық, физиологиялық жә не биохимиялық ө згерістер тү рінде кө рінуі мү мкін. Бұ л белгілі бір жасқ а сә йкес организмнің қ андай орта жағ дайында дамығ андығ ын жә не оның қ артаю мен басқ а да тұ қ ым қ уалаушылық ерекшеліктерін білуге мү мкіндік береді. Онтогенездегі қ артаю мен жаң ару заң ы совет ботанигі Николай Петрович Кренкстің (1892-1939) ө сімдіктердің циклды қ артаюлары мен жаң аруы жө ніндегі теориясының жалпы биологиялық тұ жырымдарының негізін қ алады. Кренкс анық тағ ан ө сімдіктердің жасқ а байланысты ө згеру заң дылық тарын жойылу мен жаң аның ү здіксіз пайда болу процесінен даму деген ұ ғ ым негізінде тү сінуге болады. Қ артаюдың 200-дей гипотезасы белгілі. Олардың кө пшілігі тарихи тұ рғ ыдан ескірген болжамдар. Мысалы, ол гипотезалар қ артаю, кө біне организмнің ө здігінен улануымен, денедегі ферменттер қ орының таусылуымен тү сіндіріледі. Қ азіргі кезде қ артаюды молекулалық механизм дең гейінде, яғ ни ДНҚ деструкциясымен байланысты тү сіндіреді. Бірақ, Кренкс теориясына жү гінсек қ артаю процесі жаң ару процесімен қ атар жү реді. Осығ ан байланысты онтогенездегі ДНҚ деструкциялық процесіне репарация процесі мен ДНҚ қ алпына келу қ ұ былысы қ арсы тұ руы керек. Дегенмен ДНҚ репарациясы репарациялық ферменттердің ә серімен жү ретіндігі кездейсоқ қ ұ былыс емес екендігі жө нінде қ орытындығ а келуге онтогенездік қ артаю мен жаң ару заң ының жалпы биологиялық ерекшеліктері мү мкіндік береді. Организмнің жаң аруы мен қ артаюын тежейтін процестеріне тікелей ДНҚ репарациясы жеке-даралық дамуда іргелік роль атқ арады. Онтогенездік қ артаю мен жаң ару заң ы индивид тіршілігінің мерзімін бейнелейтін уақ ыт ұ ғ ымының биологиялық кө рінісін ашады. Қ азіргі биологияда уақ ыт ұ ғ ымының физикадағ ы сияқ ты іргелік мағ ызы бар. Биохимиялық реакциялар, нервтік қ озудың берілуі, жү ректің ырғ ақ ты жұ мысы, эволюция этаптары, яғ ни тірі табиғ атта молекулалық дең гейде жү ретін кез келген процесс белгілі бір уақ ыт мө лшерімен ө лшенеді. Тірі жү йелердегі тұ қ ым қ уалаушылық ерекшеліктері мен сыртқ ы ө згерістердің ық палымен туындайтын ө згерістер биоритм ретінде сипатталады. Биологиялық объектілер мен процестердің уақ ытша ө згерістері – аса маң ызды сандық белгілер қ атарына жатады. Бұ л проблемаларды хронобиология зерттейді. Биология жә не геология ғ ылымдарының тү йіскен жерінде органикалық дү ниенің даму кезең дерінің ұ зақ тығ ы мен кө нелігін анық тайтын геохронология ғ ылымы тұ р. Хронобиологияның қ алыптасуына 1931 ж. В.И.Вернадский СССР Ғ А-ның жалпы жиналысында жасағ ан «Қ азіргі ғ ылымдағ ы уақ ыт проблемалары» атты докладының маң ызы зор болды. Вернадский уақ ыт проблемасын физиканың дә стү рлі шең берінен басқ а ғ ылым салаларына қ атысты жаратылыстану мен философиялық проблема дең гейіне кө терді.

8. Ақ ыл-ойдың биосфералық рө лі заң ы немесе Вернадскийдің екінші заң ы туралы не білесіз? Сипаттаң ыз.

Вернадский биосфераны жаң а сатығ а, жаң а жағ дайғ а ноосферағ а ө тетіндігі туралы ө з ілімін ұ сынды. Ол ноосфера туралы адамзаттың ақ ыл- ойының ә рекетімен ө згеріске ұ шырағ ан жердің биологиялық қ абығ ы деп тү сіндірді. Ноосфераныі пайда болуы ө ндіргіш кү штер дамуының кездейсоқ нә тижесі емес, ө йткені мұ ндай нә тижелер, негізінен биосфераның теріс, деструктивтік ө згерістерінен пайда болады. Ал, биосферадағ ы оң ө згерістер экологиялық жағ дайдың кең кө лемді жақ сартумен байланысты. Ол экономикалық пайданың соң ына тү сіп, ө ндіріс пен халық шаруашылығ ын ырық сыз пайдалану емес, керісінше жаң а технологияны ө ндіре отырып, ө ндірістің зиянсыз жақ тарын енгізумен тығ ыз байланысты.

Ноосфера (гр. ν ό ο ς – сана жә не σ φ α ῖ ρ α – орта, шар) немесе Антропосфера (грек. antһ ropos — адам, spera — қ абық) — биосфераның жаң а жағ дайғ а кө шкен дең гейі; адамның саналы тү рде жү ргізген іс-ә рекеттерінен туындайтын жер сферасындағ ы барлық ө згерістер мен олардың дамуын анық тайтын басты фактор; ғ аламдағ ы адамзаттың мекендейтін аясы. Адам баласы уақ ыт пен кең істікке қ атысты биосфера шегінде жә не ғ арышта ө мір сү ре алады. Бірақ адамзаттың тұ рақ ты мекені — Жер.

Ноосфера – ақ ыл-ой сферасы деген тү сінікті алғ аш 1927 жылы француз ғ алымдары Э.Леруа (1870 – 1954) мен Тейяр де Шарден Пьер (1881 – 1955) енгізген. XX ғ асырдың 30 – 40-жылдары ноосфераны материалистік тұ рғ ыдан сипаттап жазғ ан В.И. Вернадский болды. Ол ноосфераны биосфера мен қ оғ амның ө зара қ арым-қ атынасынан туындайтын тіршіліктің жаң а формасы, бұ л саналы, ақ ыл-ойы жетілген адамзаттың бағ ыттауымен қ алыптасатын биосфераның жаң аэволюциялық жағ дайы деп тү сіндірді.
Ноосфера – табиғ ат заң дылық тарының қ оғ амның ойлау заң дарымен жә не ә леуметтік-экономкалық заң дылық тармен тығ ыз байланысып жататын біртұ тастығ ын (бү тіндігін) басқ арушы жоғ арғ ы тип. Ғ ылыми-техникалық прогрестің қ арқ ынды дамуы бұ рын игерілмеген жерлерді игеріп, бұ рын пайдаланылмай келген табиғ ат байлық тарын пайдағ а асырып қ оймай, ғ арыш кең істігін, ғ аламшарларды игеруге, ядролық қ арулар жасауғ а мү мкіндік берді.

Жер ғ аламшарындағ ы органикалық дү ние эволюциясының бірнеше кезең дерін ажыратады. Бірінші кезең — заттардың биологиялық айналымы пайда болып, биосфераның қ алыптаса бастауы. Екінші кезең — тіршіліктің кү рделене тү сіп, кө п жасушалы организмдердің пайда болуы. бұ л екі кезең ді ғ ылымдабиогенез, яғ ни тіршіліктің толық мә нінде пайда болу кезең і деп атайды. Биосфера эволюциясының ү шінші кезең і — адам қ оғ амының пайда болуымен ерекшеленеді.

Биосфера эволюциясының келесі жаң а кезең і — қ азіргі дең гейі. Мұ ны ғ ылымда ноосфера кезең і деп атайды. Грекше " noos" ақ ыл-ой, сана, " sphaira" — шар деген ұ ғ ымды білдіріп, " саналы қ абық " деп аталады. Ноосфера — адамның санасы, ақ ыл-ойы шешуші рө л атқ аратын биосфераның жаң а эволюциялық дең гейі.

Ноосфера ұ ғ ымын ғ ылымғ а 1927 жылы француз ғ алымдары Э.Лepya мен П.Тейяр де Шарден енгізді. Олардың ұ ғ ымы бойынша ноосфера биосферадан да жоғ ары дең гейдегі, бү кіл ғ аламшарды қ амтитын " ойлау қ абығ ы".

1930—1940 жылдары В.И. Вернадский ноосфера туралы ілімді дамытып, терендете тү сіндірді. Ол ноосфераны биосфера эволюциясының жаң а сапалы дең гейі, биосфера мен адам қ оғ амының байланысында пайда болғ ан деп қ орытынды жасады.

В.И. Вернадскийдің пікірі бойынша: " Ноосфера — табиғ ат пен қ оғ ам заң дылық тары ө зара бірігіп ә сер ететін біртұ тас жоғ ары жү йе". Биосфераның ноосферағ а ұ ласуы кезінде бү кіл адамзат бірігіп шешетін мә селелерге ерекше кө ң іл бө лу қ ажеттігін ғ алым атап кө рсетті.

Ноосфера кезінде бү кіл адам баласының ақ ыл-ойы, санасы, ғ ылымы жә не ә леуметтік ең бегі бір арнағ а тү суі керек. Адам мен табиғ ат арасындағ ы қ арым-қ атынасты адамның саналы ақ ыл-ойы басқ арғ ан кезде ғ ана жең іске жетеді деп атап кө рсетті. Ноосфера кезінде табиғ ат пен қ оғ ам арасындағ ы ө зара байланыс айқ ын байқ алады. Бұ л кезде бү кіл адамзат ү шін ғ ылымды дамытып, табиғ аттың да, қ оғ амның да бір-бірімен ү йлесімді ө ркендеуіне жол ашылу керек. Бұ л кезде ә рбір жеке тұ лғ аның да ө суіне кө ң іл бө лінеді.

Биосфераның ноосферағ а ауысу кезең іне орыс ғ алымы М.И.Будыко терең талдау жасағ ан (1984 ж.). Ол биосфераның қ алыптасуында адамзат қ оғ амының біртұ тас екендігін ұ мытпау керектігін ерекше ескертті. Қ азіргі кезде ғ ылыми-техникалық прогресс бү кіл Жер шарын қ амтып отыр. Энергияның жаң а кө здерін бү кіл адамзат бірлесе отырып, пайдалануғ а басты назар аудару кө зделуде. Ноосфера кезінде Жер бетіндегі барлық халық тың тіршілік дең гейін жә не қ оғ амның қ ажетін кө теру ү шін биосфераның қ алыпты жағ дайын сақ тауғ а айрық ша кө ң іл бө лінеді.

Соң ғ ы жылдары экологиялық мә селелер — бү кіл адамзатты толғ андырып отырғ ан кү рделі мә селелердің біріне айналып отыр. Қ оғ амның ө ркендеп дамуы, табиғ ат байлық тарын ұ қ ыпты пайдаланумен тығ ыз байланысты. Қ азір табиғ ат байлық тарын дұ рыс пайдаланбаудан жә не технологиялық процестердің жетілмегендігінен қ оршағ ан ортаның ластануы адамның денсаулығ ына да қ ауіп тө ндіруде. Адам денсаулығ ын сақ тау, адамның ү зақ ө мір сү руіне кажетті жағ дай жасау — қ оғ амның басты міндеті. Ол ү шін қ оғ ам мен табиғ ат арасындағ ы ү йлесімді байланысқ а ерекше назар аударылады. Осығ ан сә йкес казіргі кездегі ә леуметтік экология ғ ылымының басты мә селесінің бірі—адам денсаулығ ына зиянды жағ дайларды болдырмау.

XX ғ асырдың 60-жылдарынан бастап ауқ ымды тү рде экология ғ ылымы да қ алыптасып келеді. Оның зерттейтін басты бағ ыттарына да ә леуметтік экологияжә не адам экологиясы жатады.

Ноосфераның қ алыптасуы – адамзат дамуының қ азіргі кезең дегі глобальды міндеттерінің бірі. Адам – табиғ аттың бір бө лігі, мұ ны тү сіне білу, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, оны келешекке таза кү йінде жеткізу ұ рпақ алдындағ ы жауапкершілік болып табылады.

Ноосфераны қ алыптастыруғ а бағ ытталғ ан экологиялық мә селелерді игеру- табиғ атты қ орғ ау мен бақ ылауды кү шейту жө ніндегі заң дылық тарды жү зеге асыруғ а мү мкіндік береді.

Ноосфераның қ алыптасуы- табиғ ат пен қ оғ ам дамуының объективті заң ы. Бірақ, оның жү зеге асырылуында субъективтік факторлардың ролі зор. Сондық тан қ оршағ ан табиғ атты саналы тү рде қ орғ ау- қ азіргі заманғ ы адамзаттың интеллектуальды жә не ө негелі кө рсеткіштерінің қ атарына жатады.

9. Теориялық биология – биология ғ ылымдарының негізі туралы анық тама келтірің із.

Теориялық биология- биологиялық ғ ылымдардың негізі. Тір организмдерде байқ алатын биологиялық заң дылық тардың ә ртү рлі кө ріністері. Теориялық биология курсы- теориялық бағ ыттағ ы пә н, магистранттарғ а тірі организмдер қ ызметінің негізгі заң дылық тарымен таныстыруғ а арналғ ан. Жалпы бұ л курс биожү йелер фнкцияларын ретту, ү лгілеу жә не оларды басқ арудың жаң а жолдарын іздестірудің негізін қ алайды. Міндеті- теориялық биологияның жетістіктерімен жә не оның даму преспективасымен таныстыру. Жалпы теориялық аксиомалар мен биожү йелердің спецификалық ерекшеліктерін тү сінуді қ амтамасыз ету. Жалпы биологияның негізгі бө лімдері бойынша жалпы биологиялық теориялық білім беру жә не оларда теориялық ойлау процестерін қ алыптастыру. Теориялық биологияның пә наралық жә не іргелі ғ ылым болуына байланысты оның мазмұ ны жекелеген заң дар мен болжамдарды ғ ана есте сақ таумен қ анағ аттанбай, керісінше оларды тұ сіну физикадан, математикадан, информатикадан, химиядан, биофизикадан, биохимиядан, молекулалаық биологиядан, генетикадан, физиологиядан, ботаникадан, генетикадан студенттердің алғ ан теориялық жә не тә жірибелік мә ліметтермен тығ ыз байланыста болуы керек. теориялық биология- ү лгілі-жү йелі ғ ылым. Ырғ ақ тылық, энергия, ақ парат, уақ ыт, функция, қ ұ рамы, генетика, эволюция ұ ғ ымдарытолардың ө зара байланыстылығ ы мен ө зара тә уелділіктері тек функционалдық, гетерогендік арнаулылық, кез-келген тірі жү йенің динамизмі жө ніндегі айтылып қ ойма, оқ у процесі барысында кө птеген ұ ғ ымдарды теориялық жағ ынан байыту керек. Теориялық биология-биожү йелер функцияларын реттеу, ү лгілеу ж/е оларды басқ арудың жаң а жолдарын іздестірудің негізін қ алайды.Ол биологиялық қ ұ былыстар мен процестердің тү сіну жолдарының теориялық негіздері жө нінде мағ ұ лыматтар қ алыптастыру: теориялық биологияның негізгі заң дары мен аксиомалары мен таныстыру.Теориялық биологияның пә н аралық ж/е іргелік ғ ылым болуына байланысты оның мазмұ ны жекеленген заң дар мен болжамдарды ғ ана есте сақ таумен қ анағ аттанбай керісінше, оларды тү сінуді физикадан, математикадан, информатикадан, химиядан, биофизикадан, биохимиядан, молекулалық биологиядан, эволюциялық биологиядан, зоологиядан, ботаникадан, генетикадан, физиологиядан, гистологиядан, экологиядан, микробиология ж/е т.б. пә ндерденн жұ мыстарынан алынғ ан т еориялық ж/е тә жірибелік мә ліметтермен тығ ыз байланыста.Теориялық биология ү лгілі-жү йелі ғ ылым.Ырғ ақ тылық, энергия, ақ парат, уақ ыт, функция қ ұ рамы, генетика ж/е эволюция ұ ғ ымдары, олардың ө з ара байланыстылығ ы мен ө зара тә уелділіктері функционалдық, гетерогендік, арнаулық кез келген тірі жү йенің динамизмі жө нінде айтылып қ оймай, пә нді оқ у барысында жоғ арыда кө рсеттілген ұ ғ ымдарды интеграциялау ж/е оларды теориялық жағ ынан байыту.Биологиялық эксперименттердегі кибернетикалық биоэнергетикық, математикық ж/е физика-химиялық ү лгілеу –бұ л пә ндердің ө зара байланыстылығ ы мен олардың теориялық жағ ынан ұ гынуды қ амтамасыз етеді.Теориялық биологияның заң дар жү йесі жалпы биологияғ а да ортақ болуы шарт, Яғ ни жалың философиялық ұ ғ ымнан жалпы биологиялық қ асиеттерді қ амтиды.Бұ л талаптар жалпы биологиялық ғ ылыми концепцияларды іріктеу арқ ылы қ анағ аттанады.Теориялық биология заң дарынң жинақ тылығ ына байланысты ол біртұ тас ғ ылыми жү йе.Ғ ылым заң дары тарихи негіздерін басқ а ғ ылым салаларымен ұ штастығ ын сақ тай отырып ө зінің даму барысында ө згеруі мү мкін.Теориялық биология басқ а да заң дылық варианттарын қ ұ руы мү мкін.