БИРЕМНӘР. 1. Вместо многоточий вставьте соответствующие местоимения.

1. Вместо многоточий вставьте соответствующие местоимения.

… сө йлә мә... басыгыз... килсен... язсыннар

... уйламагыз... эшлә сен... югалтмыйк... бә йрә м итик

... кө лсеннә р... бирмә... сә лам ә йтегез... бизә

... соң га калмыйк... алмашсын... кыстатма... шауламасыннар

2. а) Посоветуй другу:

- извиниться перед родителями;

- поздороваться первым

- устроиться на работу;

- вставать вовремя и не опаздывать на занятия;

б) Посоветуй друзьям:

- сходить в библиотеку;

- прочитать книгу, которая вам очень понравилась;

- после работы зайти к вам;

- позвонить родителям.

3. Допишите первую часть сложного предложения.

(Если бы я успел на автобус)…, эшкә соң га калмаган булыр идем. (Если бы поторопились)…, троллейбуска утырган булыр идек. (Если бы были билеты)…, концерт карар идек. (Хотя и шли очень быстро)…, пароходка ө лгермә дек.

4. Переведите на татарский язык.

Есть широко распространенная поговорка «Яблоко от яблони недалеко падает». У хороших родителей обычно и дети хорошие, у плохих – чаще плохие. Но бывает и наоборот. Значит, эта поговорка подходит не ко всем случаям из жизни.

***

Какие еще пословицы и поговорки знаете на татарском языке?

5. Переведите текст на русский язык.

Йө рә к тибеше, диң гезлә рнең суы кү тә релү һ ә м тө шү, кояш чыгу һ ә м бату, ел вакытларының алмашынуы… Аларның нинди уртак ягы бар соң? Уртак нә рсә – бу кү ренешлә рнең ә ледә н-ә ле кабатланып торуы. Кө н белә н тө ннең алмашынуын, кояш һ ә м айның хә рә кә тен кү зә теп, кешелә р елны айларга, айны кө ннә ргә, ә кө нне тагын да ваграк берә млеклә ргә – сә гатьлә ргә бү лә башлаганнар.

Ә вакытны ничек санарга? Моның ө чен махсус җ айланма – сә гать уйлап тапканнар. Сә гать – бик нечкә һ ә м тө гә л механизм. Сә гатьнең тө гә ллеге ә йтем булып киткә н: “Сә гать кебек эшли”, дилә р, димә к, тө гә л эшли.

6. Переведите текст на татарский язык.

Несколько тысяч лет назад люди не знали, что такое деньги. Они просто обменивались друг с другом различными предметами. Гончары меняли горшки и кувшины; кузнецы – наконечники для стрел, ножи, топоры; земледельцы – зерно, растительное масло, вино; скотоводы – быков, овец, шерсть и кожи; воины-победители – своих пленников. Но обмениваться было очень сложно, поскольку ценность вещей и продуктов разная. Чтобы упростить обмен, люди придумали деньги.

Первыми деньгами были добываемые в морях раковины. Со временем появляются металлические, а позднее бумажные деньги.

***

Какие денежные единицы вы знаете?

Расскажите о том, какие денежные единицы ходят в обороте в нашей стране?

Какие виды ценных бумаг вы знаете?

7. Прочитайте и переведите текст.

По радио миллионы людей в разных странах без телеграфа и газет одновременно узнают самые последние новости. Благодаря радио люди слышат друг-друга на расстоянии тысяч километров так же хорошо, как если бы находились рядом, в одной комнате. Звук на такое далекое расстояние передают с помощью особых аппаратов – радиопередатчика и радиоприемника. В радиопередатчике речь, музыка – любые звуки превращаются в особые волны – радиоволны. Антенна радиопередатчика излучает радиоволны в окружающее пространство. Волны эти распространяются со скоростью света одинаково хорошо и в атмосфере, и в безвоздушном пространстве космоса, проникают сквозь дерево, стекло, камень.

Радиоприемник с помощью антенны улавливает радиоволны, усиливает их и превращает снова в речь, музыку и другие звуки.

***

Еще какие средства массовой информации знаете? Расскажите об одном из них.

8. Прочитайте. Расскажите о какой-нибудь истории из детства, которая вам сильно запомнилась.

Һ ә ркемнең диярлек кү ң елендә ерак балачактан калган я берә р бик матур истә лек, я берә р кү ң елле вакыйга, я берә р кызыклы кү ренеш саклана. Бик озак еллар буенча онытылып, кайдадыр хә тер мә гарә сендә посып яткан ул кадерле истә леклә р бер кө н, таң беленгә н тын минутларда, кинә т уянып киткә ч, һ ичбер сә бә псез-нисез кузгалалар да кешенең кү ң еле ә ллә нишлә п китә, кү зеннә н татлы яшь бә реп чыга. Ә мма кайгы-хә срә т яше булмаганга, ул йө рә кне кө йдерми, бә гырьне телми, кеше, киресенчә, ү зендә бер җ иң еллек һ ә м пакьлек хис итә. Бер җ ире авыртмый, бер җ ире борчымый, гү я кайдадыр җ иһ анда йө зеп йө ри сыман. Кеше уйга чума, ул хә терли башлый, очы да, кырые да юк аның хә теренең …

(Г.Ә псә лә мов)

9. Прочитайте и перескажите текст. Выскажите ваше мнение по поводу Ислама.

Аек акыл

Инглиз галиме психолог Ричард Белл, Исламны ныклап ө йрә нгә ннә н соң, тү бә ндә ге нә тиҗ ә гә килгә н:

“Европа зур һ ә лакә т каршында тора. Искиткеч матур, мә һ абә т фасадлар артында куркыныч стресс, акылсызлык, рухи чир, бозыклык, җ инаять һ ә м башка тө рле афә тлә р яшеренгә н. Бер-берең ә хө рмә т, ышаныч, мә хә ббә т бетте, ә хлак онытылды. Кызганыч ки, Европа кешесе бары тик матди дө нья ө чен генә яши... Гаилә ныклыгы һ ә м андагы ә гъзалар арасындагы мө нә сә бә т какшады. Дә ү лә т эшлеклелә ре ә леге һ ә лакә тне кү реп торалар, лә кин аннан котылу юлларын тә къдим итә алмыйлар. Интеллектуаль тирә лек ә хлакый бушлыкта селкенә дә алмый. Европа каршында бары тик бердә нбер котылу юлы бар. Бу юл – Ислам”.

***

Вместо многоточий вставьте глаголы:

Һ ә лакә ткә...; мә һ абә т манарасы...; куркыныч...; җ инаять …; афә т...; мә хә ббә т...; ә хлак...; матди дө нья …; гаилә...; ә гъзалар …; мө нә сә бә т...; дә ү лә т эшлеклелә ре...; котылу юлы....

10. Прочитайте. Вспомните: какие народные обряды, обычаи и праздники вы знаете. Подготовьте мини-сочинение об одном из них.

Борынгыдан килгә н йолаларыбыз инде онытыла, юкка чыга баралар дип ә йтсә к тә, ә ле халкыбызның хә терендә, ө лкә н буын кешелә ренең телендә бик кү п истә леклә р, тел һ ә м рухи байлыгыбыз саклана.

Борынгыдан килгә н (традицион) йолалар һ ә рвакыт тө рле ырымнар, серле тылсымлы такмаклар яки җ ырлар белә н ү релеп бара һ ә м алар шул йоланың аерылмас бер ө леше, аның бизә ге булып та тора.

Татар халкының традицион йолалары һ ә м бә йрә мнә ре Идел буенда яшә гә н башка кү рше миллә т халыклары: башкорт, чуваш, мари, удмуртлар, шулай ук кө нчыгыш славяннар белә н дә зур уртаклык кү рсә тә.

Һ ә р халыкның да рухи мә дә ниятендә туган тел тө п урынны алып тора. Халыкның туган тел, ү з ана теле сакланган очракта гына милли йө зе, гореф-гадә тлә р, йолалар да саклана.

Соң гы вакытта туган телебезгә дә, борынгыдан килгә н йолаларга да игътибарыбыз бик нык артты. Борынгы философ һ ә м “тарихның ата сы” дип танылган Геродот тү бә ндә ге фикерне ә йткә н: “Ә гә р дө ньядагы халыкларга иң яхшы йолаларны һ ә м гореф-гадә тлә рне сайлап алырга кушсаң, игътибар белә н караганнан соң, һ ә р халык ү зенекен сайлап алыр иде, чө нки барысы да ү з халыкларының яшә ү рә веше иң яхшысы дип исә пли ”. Моннан 25 гасыр элек ә йтелгә н бу фикер ә ле бү генге кө ндә дә ү зенең тирә нлеге һ ә м дө реслеге белә н таң калдыра, һ ә рбер халыкның борынгы йолалары һ ә м борынгы ышануларына хө рмә т белә н карарга кирә клеге кисә телә кебек.

Татарстанда һ ә м аннан читтә яшә ү че нократ, касыйм татарлары, татар-мишә рлә р, ә стерхан һ ә м себер татарлары, керә шеннә р, Пермь татарлары һ.б., ягъни тө рле диалектка караган ө лкә н буын кешелә ренең сө йлә ме гаять ү зенчә лекле, гореф-гадә т, йолалары да кү птө рле. Алар барысы да безнең татар халкының уртак байлыгы.

САБАН ТУЕ – татар халкының милли бә йрә ме. Ул элек яз кө не кар беткә ч тә, чә чү гә чыкканчы ү ткә релгә н.

ЯҢ ГЫР АШЫ – яң гыр телә п кыр да пешерелгә н аш яки ботка.

КОРБАН сү зе татар сө йлә шлә рендә ислам дине йолаларына карый торган корбан гаете, корбан бә йрә ме тө шенчә лә реннә н башка, электә н, бик борынгы чорлардан ук калган йола – кырга чыгып, хайван суеп телә к итү не дә белдерә.

ПИТЫРАУ – христиан бә йрә ме. Ул июльнең 14-15лә рендә ү ткә релә, керә шеннә р, мордва-каратайлар һ ә м Удмуртиядә яшә ү че бисермә н-керә шеннә р бә йрә м итә. Лә кин бу кө нне татар-мө селманнар да яхшы белә лә р. Мә сә лә н, питырау кө нне дару ү лә ннә ре җ ыеп калырга тырышалар, чө нки шушы вакытта җ ыелган ү лә ннә р, чә чә клә р иң шифалысы дип исә плә нә.

НАРДУГАН - декабрьнең 24-25 лә рендә башлана һ ә м унике кө нгә сузыла.

АУЛАК Ө ЙЛӘ Р – кө зге эшлә р бетеп, кө ннә р кыскаргач, кызлар кич утыра башлый. Ул вакытта кызлар бер-берсеннә н эш кә, җ ырга ө йрә нә лә р, кү ң ел ачалар.

***

Найдите синонимы выделенных слов.

11. Прочитайте текст и перескажите. Придумайте продолжение текста.

Һ ә р халыкның ү зенә хас кү ң елле бә йрә ме бар. Безнең ямьле сабан туебыз да – шундый милли бә йрә мнә рнең берсе.

Татарстанда һ ә м татар халкы яши торган башка җ ирлә рдә июнь аенда сабан туйлары ү ткә релә. Сагынып кө теп алынган бу бә йрә мдә кешелә р кө ч сынашалар. Алар кө рә шә лә р, йө герешә лә р, сикерә лә р, авыр герлә р кү тә рә лә р. Сабан туйларында кыюларга, кө чле егетлә ргә дан җ ырлана, мактау ява.

Сабан туе – хезмә т туе...

12. Прочитайте и переведите тексты:

а) Нардуган! Нардуган!

Татарларның борынгы бабалары Яң а елны ничек каршылаганнар? Тө рле кү ң елле тамашалар уздырганнармы?

Барысы да булган: кү ң елле тамашалар да, бү лә клә р дә... Чыршы гына булмаган.

Бу бә йрә м Нардуган дип аталган. Нардуган бә йрә ме бер атна (декабрь ахыры – гыйнвар башы) дә вам итә.

б) Сабантуй.

Дө ньяның иң матур интернациональ бә йрә ме ул – сабантуй. Сабантуй ул элек-электә н калган бә йрә м. Элек сабантуй бә йрә ме игенче һ ә м терлекчелә ргә генә булган, хә зер аны бө тен дө ньяда ү ткә рә лә р. Нефтьчелә р, химиклар һ ә м башка эшчелә р дә. Сабантуйга ун-унбиш кө н элек ә зерлә нгә ннә р. Кө рә шчелә ргә сарык суеп ашатканнар, аның ө стә лендә бал, сө т, ит һ ә м башка ашамлыклар булган. Сабантуйда тө рле уеннар уйныйлар. Мә сә лә н: кө рә шү, капчык киеп узышу, чү лмә к вату һ ә м башкалар. Сабантуйга исереклә рне кертмә гә ннә р, ә гә р исереклә р керсә лә р, малайлар аларны куып чыгарганнар. Шә һ ә рдә н кайткан кунаклар сабантуй беткә ч китеп баралар. Мә йдан эчендә, яшел чирә м уртасында ә крен-ә крен генә колга чайкалып тора. Икенче кө нне егет кырга барганда, фермага баручы кыз да карый-карый эшкә китә р. Ак сакаллы карт та яшь чагында ничек колгага менгә нен, кө рә шкә нен исенә тө шерер.

в) Каз ө мә се.

Беренче кар тө шкә н кө н иде. Бү ген безнең ө йдә каз ө мә се. Иртә н иртү к ә ни казан астына ягып җ ибә рде, ә ә ти пычаклар кайрый башлады.

Бераздан безнең ө йгә кызлар җ ыелды. Бала итә кле кү лмә клә р кигә н бу кызлар каз йолкый башлаганчы, ө йгә абыем да кайтып керде. Ул ә ни белә н ә тигә булышып торды. Су һ ә м утын ташыды.

Менә кызлар, җ ырлый-җ ырлый, каз йолкый башладылар. Мин урамдагы бө тен бала-чаганы җ ыйдым. Безгә каурыйлар сыздырырга бирделә р. Бервакыт тә рә зә артында гармун тавышы һ ә м аң а кушылып егетлә р җ ырлаганы ишетелде.

Казлар йолкынып беткә ч, кызлар бизә кле кө янтә лә ренә ап-ак казларны асып, чишмә буена тө штелә р. Аларга егетлә р дә иярде. Чишмә буенда җ ыр-бию, уен-кө лке тынып тормады.

***

Найдите из текста глаголы в отрицательном аспекте. Определите их форму (наклонение, время, лицо, число).

СҮ ЗЛЕКЧӘ

алмагач – яблоня

акча – деньги

акылсызлык – безумие, глупость

алмашу – обмен

ара – расстояние

афә т – бедствие, несчастье

балачак – детство

балта - топор

бер ү к вакытта – одновременно

вакыйга – событие

бозыклык – испорченность, разврат

бә я – цена

бө ртек – зерно

гер – гиря

дулкын – волна

дә ү лә т эшлеклесе – государственный деятель

еш – часто

йон – шерсть

ө йрә к – сердце

игенчелә р – хлеборобы, земледельцы

искиткеч – изумительный,

удивительный

истә лек – воспоминание

кабат – еще, снова

кабырчык – раковина

киң таралган – распространен

кояш бату – заход солнца

кояш чыгу – восход солнца

кыйммә т – дорого

кә газь – бумага

кө чә йтә - усиливает

кү н – кожа

махсус – специально

матди – материальный

мә гарә - грот, пещера

мә һ абә т – величественный

нечкә - тонкий

очрак – случай

посып яту – спрятаться

пычак – нож

пыяла – стекло

рухи - духовный

чир – болезнь

сарык – овца

сә бә п – причина

сө йлә м – речь

таш – камень

тизлек – скорость

тимерче – кузнец

терлекче – животновод

тирә лек – окрестность, среда

тоткын – пленник

тә къдим итү – предложить, предлагать

хас – свойственный

хә тер – память

уйлап табу - придумать

ук очлары – наконечники для стрел

уртак – общий

чү лмә кче – гончар, горшечник

шә раб – вино

яктылык – свет, освещение

яң алыклар – новости

ә йбер – вещь

ә йлә ндерә, ә верелдерә - превращать

ә йтем – поговорка

ү гез – бык

җ айланма – устройство

җ иң елә йтергә - упростить

җ иң ү че сугышчылар – воины-победители

ә хлак - этика

җ инаять –преступление

җ иһ ан – мир

һ ә лакә т – бедствие, гибель, смерть

ТЕМА 8