Марат газетларны укыштыра.

2) Шуң а кү рә алар рә семне стенага элеп куйганнар.

3) Ә йе, безнең этебез бик акыллы.

4) Марина семинарда бик авыр сө йлә де.

5) Аң а ә йбә трә к ә зерлә нә се калган.

6) Искә ндер иртә белә н сә гать алтыда ук тора.

7) Лилия шигырьне ертмаган, чө нки ул укый белми.

8) Автор, куркып, атна буе тешен дә валамаган.

9) Белгә н гө мбә лә рне генә җ ыярга кирә к.

10) Кө з кө не Рә ис абыйның хә ллә ре начарлана.

11) Хә бир гармунда ә йбә т уйный.

12) Тел – кешелә рнең ү зара аралашу чарасы.

13) Татар телендә җ иде миллионга якын кеше сө йлә шә.

14) 1000 ел элек татар халкының гарә п язуына нигезлә нгә н ә лифбасы барлыкка килгә н.

15) Мин омонимнарга тиен (белка) һ ә м тиен (копейка) мисалын китерә алам.

4. Тә рҗ емә итегез, таныш булмаган сү злә рне сү злектә н карагыз:

Сү з турында сү з

Халыкларның ү зара аралашу процессында бер телдә н икенчесенә яң а сү злә р алына. Чит телдә н кергә н сү злә р ү згә ртелеп тә, ү згә ртелмичә дә кабул ителә. Кайбер очракларда аерым сү злә р, икенче тел аша ү згә реп, яң адан туган теллә ренә кире дә кайта. Шулай ук сү злә р бер телдә н икенчесенә, икенчесеннә н ө ченчесенә дә кү чә. Татар телендә ге тә линкә сү зе ә нә шундый. Савыт мә гънә сендә һ ә ркемгә аң лаешлы тә линкә сү зе татар теленә рус теленнә н килеп кергә н. Ул сү з рус телендә тарелка формасында йө ри. Татар теленә ул, сингармонизм законына буйсындырып, нечкә ртелеп алынган.

«Тарелка» чыгышы ягыннан рус теленең дә ү з сү зе тү гел. Ул рус теленә поляк теле аша герман теллә реннә н алынган булса кирә к. Ә лбә ттә, ул алман (немец) телендә ге теллер (таллер), талер сү зеннә н шактый ү згә ртелгә н.

5. Сорауларга җ авап бирегез:

1) Бер телдә н икенче телгә кергә н сү злә р ничек атала?

2) Бер телдә н икенче тел аша ө ченче телгә (мә сә лә н, инглиз теленнә н рус теле аша татар теленә) кү чкә н сү злә ргә мисал китерә аласызмы?

3) Рус теле аша алман теленнә н кергә н сү злә ргә нинди мисаллар бар?

4) Рус тьеле аша француз теленнә н кергә н сү злә рне белә сезме?

5) Ә итальян теленнә н?

6) Татар теленә грек һ ә м латин теллә реннә н кергә н фә нни терминнарны атый аласызмы?

7) Ә татар телендә гарә п һ ә м фарсы теллә реннә н кергә н сү злә р кү пме? Аларның нинди ү зенчә леклә ре бар?

8) Рус теленнә н кергә н һ ә м сингармонизм законына буйсынган сү злә ргә мисаллар китерегез.

9) Рус теленнә н революциядә н соң кергә н сү злә ргә мисал китерегез. Алар сингармонизм законына буйсынгамы?

10) Ә татар теленнә н рус теленә кергә н сү злә ргә мисаллар китерә аласызмы?

Тридцать седьмой урок

Һ ә р кеше кечкенә дә н ү к ә киятлә р тың ларга ярата. Һ ә р халыкның ү зенең ә киятлә ре бар. Лә кин кайбер татар халык ә киятлә ре башка халыклар ә киятлә ренә охшаганнар. Бө тен ә киятлә рдә дә халыклар ү злә ренең хыяллары, ү злә ренең батырлары турында сө йлилә р.

Татар халык ә киятлә рен ө ч тө ркемгә бү леп була: хайваннар турында ә киятлә р, тылсымлы ә киятлә р һ ә м кө нкү реш ә киятлә ре. Хайваннар турындагы ә киятлә рдә җ ә нлеклә ргә кеше сыйфатлары бирелә. Тылсымлы ә киятлә рдә батырлар, диюлә р, убырлы карчыклар кебек геройлар була. Ә кө нкү реш ә киятлә рендә маҗ аралар аз, кү брә к сатира һ ә м мә зә клә р була.

Ә киятлә р аша халыкның гадә тлә рен, мә дә ниятен аң лап була, һ ә м чит телне ө йрә нгә ндә дә, халыкның ә киятлә ре белә н танышырга кирә к.

«Татар халык ә киятлә ре» китабыннан ә кият сайлап алыгыз.

КҮ НЕГҮ ЛӘ Р

1. Тә рҗ емә итегез:

Бу музыка, чыннан да, аң гырайта

Ниһ аять, ата-аналарның «авыр металл» фанатларын, тавышын бераз кыс, алайса аң гыраясың, дип тукып торулары фә нни яктан расланды. «Авыр металл» музыкасы кешелә ргә генә тү гел, хайваннарга да йогынты ясый икә н. Нью-Йоркта яшә ү че 16 яшьлек Дейвид Меррел ү зе ясаган эксперименттан соң менә шундый нә тиҗ ә гә килде.

Мә ктә птә н ү зе уйлап чыгарып, берә р гадә ти булмаган тә җ рибә ү ткә рергә дигә н бирем алып, аны ү ткә рү ө чен, Меррел секундомер, 72 лаборатория тычканы һ ә м кү п кенә лазер дисклары ала. Шушы ә йберлә р белә н егет ү зенчә лекле лабиринт тө зи, аннары ул тычканнарны ө ч тө ркемгә: «контроль»гә, классик»ка һ ә м «металист»ларга бү лә.

Музыка белә н «эшкә рткә нче» тьычканнар барысы да лабиринтны 10 минутта узалар. Аннары Дейвид аларга бү лгә н тө ркемнә ргә карап, шул юнә лештә ге музыка тың лата. «Контроль» музыка тың лаучылар лабиринтны биш минутта, «классик» музыканы тың лаучылар сигез минутта ү тә лә р. Ә менә «металлист»лар аң гыраялар: алар кайсы якка да барырга белмичә бә ргә лә неп йө ри торгач, лабиринтны 30 минутта ү тә лә р.

(«Татарстан яшьлә ре» газеты буенча)

2. Сорауларга җ авап бирегез:

1) «Авыр металл» музыкасы хайваннарга файдалымы?

2) Хайваннарга «авыр металл» музыкасы йогынты ясый икә нен кем раслаган?

3) Ул нинди хайваннар белә н фә нни тә җ рибә ясаган?

4) Меррел тычканнарны нинди ө ч тө ркемгә бү лгә н?

5) Музыка белә н «эшкә рткә нче», тычканнар лабиринтны ничә минутта ү ткә ннә р?

6) «Контроль» музыканы тың лаучы тычканнар шул лабиринтны ничә минутта ү ткә ннә р?

7) Ә «классик» музыка тың лаучылар?

8) Ә «авыр металл» музыкасын тың лаган тычканнар нишлә гә ннә р?

9) Алар лабиринтны ничә минутта ү ткә ннә р?

10) Шушы тә җ рибә буенча нинди нә тиҗ ә ясап була? Ә сез ү зегез нинди музыка яратасыз?

Тридцать восьмой урок

Кабатлау

1. Татарча-русач сү злек кулланып, тә рҗ емә итегез:

Шә һ ре Болгар

Шә һ ре Болгар урта гасырларда Европа һ ә м Шә рык иллә рендә дан тоткан. Аерым чорларда Болгар дә ү лә тенең ү зә ге хезмә тен дә ү тә гә н.

Унынчы гасырдан башлап дө нья мә йданында Болгар экономик яктан нык ү скә н, мә ктә п-мә дрә сә лә ре гө рлә п торган шә һ ә р булган. Аның алга китү енә акча сугу да ярдә м иткә ндер. Болгар халкының тормыш-кө нкү решенең яхшылыгы килгә н кеше кү зенә тиз чалынган. 985 нче елда Киев князе Владимир абыйсы Добрыня белә н Болгарга яу чаба. Добрыня, Болгар сугышчыларын кү н читектә н кү реп, князьгә, болар безгә ясак тү лә мә с, ә йдә башка урыннардан чабаталыларны эзлик, дип эшлекле киң ә ш бирә.

Ике су кушылган урында утырган Болгар Рус князьлеклә ре, Урта Азия, Гарә бстан, Ә рмә нстан, Кытай, Византия һ.б. иллә р белә н сату иткә н.

Болгар кө нбатышка юл тоткан монгол яуларына калкан хезмә тен дә ү ти. 1250-1350 нче елларда бу шә һ ә р ү зенең чә чә к ату чорын кичерә. Шул чорда рус язмаларында Бө ек Болгар дип атала башлый. Лә кин Алтын Урдада ү зара сугышлар Болгарны бик нык какшата. 1431 нче елда князь Федор Пестрый Болгарны җ имерә. Аны Казан алыштыра.

(Календарьдан)

Нә ү рү з

Нә ү рү з – Тө рки халыкларының кышны озатуы, язны каршылавы бә йрә ме. Галимнә р фикеренчә, тө рки халыкларда безнең эрага кадә р мең еллар элек ү к Нә ү рү з бә йрә м ителгә н. Кешелә р язны кө теп алган, яң а елга ө метлә р баглаган. Борын-борын заманнарда ук халыклар бер-берсенә изге ьелә клә р юллаганнар.

Бу кө нне лә йсә н яң гыр яуса, кешелә р бик сө енгә н, елның яхшы килә сенә ышанганнар. Борынгылар, аның суын җ ыеп, мунча якканнар, кызлар битлә рен юып калырга ашыккан. Имеш, болай итсә лә р, ә кияттә ге гү зә л кызга ә верелә лә р.

(«Социалистик Татарстан» газетыннан)

Китап

Китаплар эшлә нә башлауга берничә мең ел, бу вакыт алар тө рле кыяфә тлә ргә кергә ннә р. Вавилонлылар, ассириялелә р һ ә м башка борынгы халыклар китапны балчыктан ясаганнар, очлы таяк белә н йомшак балчык плитә лә ргә махсус тамгалар тө шергә ннә р. Аннары балчык плитә лә рне киптергә ннә р яки яндырганнар. Шул балчык плитә лә рдә н китаплар һ ә м китапханә лә р дә барлыкка килгә н.

Ә Кытайда беренче китапларны юка бамбук пластинкаларга язганнар һ ә м аларны ныклы җ епкә тезгә ннә р. Кытайлар соң га табарак китапларын пумала һ ә м тушь белә н ефә ккә язганнар.

Борынгы Мисырда китап текстларын таш плитә лә ргә уеп язганнар. Аннары папирус уйлап тапканнар. Прессланган камыш пластинкаларны дистә лә рчә метр озынлыктагы тасмалар итеп ябыштырганнар. Урта гасырларда китапларны дә фтә р итеп тегелгә н пергаментка кулдан язганнар.

Шул рә вешчә китапның без кү неккә н формасы килеп чыккан.

2. Нокталар урыннарына кирә сү злә р языгыз:

1) Шә һ ре Болгар … гасырларда Европа һ ә м Шә рык иллә рендә … тоткан.

2) Аның алга китү енә акча … дә ярдә м ….

3) … нче елда Киев князе Владимир абыйсы Добрыня белә н Болгарга … чаба.

4) Болгар сугышчыларын … читектә н кү реп, князьгә, болар безгә … тү лә мә с, ә йдә башка урыннардан … эзлик, дип … киң ә ш бирә.

5) Шул … рус язмаларында … Болгар дип атала башлый.

6) 1431 нче елда Федор Пестрый Болгарны ….

7) Нә ү рү з – тө рки халыкларның кышны …, язны … бә йрә ме.

8) Борын-борын заманнарда ук халыклар бер-берсенә … телә клә р ….

9) Бу кө нне … яң гыр яуса, кешелә р бик …, елның яхшы килә сенә ышанганнар.

10) Борынгылар, аның суын җ ыеп, … якканнар, юынганнар, лә йсә н … пешергә ннә р.

11) Имеш, болай итсә лә р, … гү зә л кызга ….

12) Китаплар эшлә нә башлауга инде берничә … ел, бу вакыт эчендә алар тө рле … кергә ннә р.

13) Вавилонлылар, … һ ә м башка борынгы халыклар китапны … ясаганнар, очлы … белә н йомшак … плитә лә ргә махсус … тө шергә ннә р.

14) Аннары балчык плитә лә рне … яки ….

15) Кытайлар соң га … китапларып пумала һ ә м тушь белә н … язганнар.

16) Борынгы … китап тектслары таш плитә лә ргә … язганнар.

17) Аннары … уйлап тапканнар.

18) Прессланган камыш пластинкаларны … метр озынлыктагы … итеп ….

19) Урта … китапларны … итеп тегелгә н … кулдан язганнар.

20) Шул … китапның без … формасы килеп чыккан.

3. Сорауларга җ авап бирегез:

1) Сез иртә белә н гадә ттә нә рсә ашыйсыз?

2) Сезнең ө егездә эт яки мә че бармы? Булса аның (аларның) исеме ничек?

3) Сез теш табибы янына барганыгыз бармы? Ә барырга курыкмыйсызмы?

4) Исем һ ә м сыйфат нинди сорауларга җ авап бирә лә р?

5) Татар телендә кайсы исемнә р кем?, ә кайсылары нә рсә? сорауларына җ авап бирә лә р?

6) Фигыль нинди сорауларга җ авап бирә? Сорауга җ авап биргә ндә, фигыль формалары (исем фигыль, сыйфат фигыль һ.б.) турында онытмагыз.

7) Сезнең исегездә ме, Марат нә фесле кеше турында нинди мә зә к сө йлә де?

8) Татарстан республикасында нинди дә ү лә т теллә ре бар?

9) Татар телендә кү пме халык сө йлә шә?

10) Беренче ә дә би ә сә р татар телендә ничә нче елда язылган дип санала?

11) 1913 нче елда татар телендә ничә газет һ ә м журнал чыгып торган?

12) Унө ченче йө здә н башлап руслар татары дип нинди хаылкларны атаганнар?

13) Татар теле тө рле чорларда нинди алфавитларга нигезлә нә?

14) Сез нинди татар шагыйрьлә рен белә сез?

15) Ә нинди язучыларны белә сез?

16) Маратның ничә нче гасырда яшисе килә һ ә м нигә?

17) Унтугызынчы гасыр белә н егерменче гасыр арасында аерма зурмы? Кайсы чорда яшә ү җ иң елрә к?

18) Сез ү зегез ничә нче гасырда яшә р идегез һ ә м нигә?

19) Беркө нне Марат нигә шулай моң суланып тора иде? Ә ллә ул абыйсы белә н кычкырышканмы? Алай булса, нигә?

20) Ә лфиянең гаилә сендә балалардан кемнә р бар?

21) Искә ндә рнең энекә шлә ре Илһ ам белә н Таһ ир, гадә ттә, ү злә рен ничек тоталар?

22) Искә ндә рнең гаилә сендә ничә бала бар? Искә ндә р – гаилә сендә ничә нче бала?

23) Рә мзиянең абыйлары бармы? Ә апалары? Сез алар турында нә рсә белә сез?

24) Сез ничек уйлыйсыз: Искә ндә р ү зенең җ ырлавы белә н акча эшли аламы?

25) Кайбер язучы иң ә һ ә миятле ә сә р дип кемнекен саный?

26) Хатын-кызларның бер минуты гадә тивакытта ничә сә гать була дип уйлыйсыз?

27) «Васыять» ә киятен тагын бер тапкыр укыгыз: картның ничә улы булган?

28) Ул улларына нинди васыять ә йтеп калдырган?

29) Егетлә р ә тилә ренең васыятен дө рес аң лаганнармы?

30) Ә килеп кергә н карт аларга нә рсә дип ә йткә н?

31) Алексей белә н Маринага татар теле ө йрә нергә кемнә р булыша?

32) Сезнең ү зегезнең оригинал татар тектсларын укып караганыгыз бармы?

33) Омонимнарга сез нинди мисаллар китерә аласыз?

34) Бер телдә н икенче телгә кергә н сү злә р ничек атала?

35) Рус теле аша Европа теллә реннә н кергә н сү злә ргә нинди мисаллар китерә аласыз?

36) Татар теленә кергә н грек һ ә м латин теллә реннә н кергә н фә нни терминнар ә йтә аласызмы?

37) Татар телендә гарә п һ ә м фарсы теллә реннә н кергә н сү злә р кү пме? Аларның нинди ү зенчә леклә ре бар?

38) Рус теленнә н кергә н һ ә м сингармонизм законына буйсынган сү злә ргә мисаллар китерә аласызмы?

39) Рус теленнә н революциядә н соң кергә н сү злә ргә мисаллар китерегез. Алар сингармонизм законына буйсынганмы?

40) Ә сез татар һ ә м башка тө рки теллә рдә н рус теленә кергә н сү злә ргә мисаллар китерә аласызмы?

4. Кү рсив белә н язылган сү злә ргә сораулар куегыз:

1) Хә бир, чә чә клә р эзлә п, бө тен шә һ ә рне ә йлә неп чыккан.