Ақпараттың асимметриялылығын төмендету механизмдері.

Асимметриялық ақ параттар тауарлар мен қ ызметтер нарығ ында ғ ана емес, сондай-ақ, ең бек нарығ ында да, сақ тандыру қ ызметінің нарығ ында да, инвестициялық ресурстар нарығ ында да жә не басқ а да нарық тарда орын алады. Ақ параттың асимметриялылығ ын тө мендетудің аса кө п тарағ ан ә дістерінің бірі болып нарық тық сигналдар табылады. Нарық тық сигналдар дегеніміз сатушының сатып алушының мекен-жайына экономикалық игілік туралы беретін ақ параттары. Нарық тық сигналдар концепциясының авторы 2001 жылғ ы Нобель сыйлығ ының лауреаты, американдық экономист Майкс Спенс болып табылады.

Сонымен, нарық тық сигналдардың қ ызметін не атқ арады? Ең алдымен, ойымызғ а жарнама келеді. Бірақ жарнама асимметрияны тө мендете алмауы мү мкін, жарнаманың ө зі сапалы жә не сапасыз тауарларғ а бірдей бағ ыттала береді, яғ ни тауарлар мен қ ызметтерді дұ рыс саралауғ а мү мкіндік бермейді. Тауарды сатушы жай ғ ана нарық тық сигнал беріп қ оймай тиімді нарық тық сигнал бере білулері керек. Мысалы, нарық тық сигнал ретінде бұ йымның сыртқ ы кө рінісі – жақ сы жасалғ ан жиһ аздың сыртқ ы пішіні, киімдегі мұ қ ият тігілген тігістер, азық -тү лік тауарларының хош иісі, т.б. сияқ ты белгілер – сол тауардың аса жоғ ары сапалы екендігін кө рсетеді, сондай-ақ, нарық тық сигналдарғ а сатушының репутациясы, дипломдар, сертификаттар жә не т.б. жатады.

М. Спенс ең бек нарығ ында білімді сигнал ретінде қ арастырғ ан. Шындығ ында, жұ мыс беруші сатып алатын тауардың сапасы туралы, яғ ни жұ мыс кү шінің қ ызметтері туралы мә ліметтерді қ алай біле алады? Ал сапалы жұ мыскерді сапасы тө мен жұ мыскерден қ алай ажыратуғ а болады? Мұ ны адамды жұ мысқ а қ абылдау алдында ә ң гімелесу барысында оның сыртқ ы пішініне қ арап ажырату қ иын. Қ ымбат костюм, сапалы макияж жә не басқ а да белгілер жұ мысқ а орналасуғ а келген адамның ең бек қ абілеттілігі туралы айтпайды, мұ ның бә рі алдамшы нә рсе болуы мү мкін. М. Спенстің моделінде тиімді нарық тық сигнал – білім болып табылады. Ол адамның қ абілеттіліктері туралы тиімді ақ парат береді, яғ ни қ абілеті бар адамдар университет, колледж бітірген білімді адамдар болып табылады. Сә йкесінше, фирмалар жұ мыскерлерді жұ мысқ а қ абылдау кезінде білім сияқ ты нарық тық сигналдың кө мегімен ең бек нарығ ында туындайтын асимметриялық ақ параттың дең гейін тө мендетуге мү мкіндік алады.

Нарық тық сигналдардың ә ртү рлілігі ретінде кепілдемелер мен міндеттемелерді де қ арастыруғ а болады. Сапасы жоғ ары тауарларды қ амтамасыз ететін фирмалар ғ ана ұ зақ мерзімге кепілдемелер бере алады жә не осындай міндеттерді нақ ты орындаудың ө зі кездейсоқ жағ дай емес. Ал сапасы тө мен тауарларды ө ндіретін фирмалар, керісінше, ұ зақ мерзімдік кепілдемелер беруге мү дделі емес. 90-шы жылдардың басындағ ы нарық тық реформалар кезінде кө птеген сауда базарларында, дү ң гіршектерде, жекелеген дү кендерде Қ ытайдан жә не Тү ркиядан ә келінген тауарларғ а: «Сатылғ ан тауар қ айтып алынбайды жә не айырбасталмайды» деген жазулардың болғ анын айтуғ а болады. Сол уақ ытта сыртқ ы киімдер, тұ рмыстық заттар қ айтып алынбайтын. Тек соң ғ ы жылдары ғ ана ү кіметтік органдар сапасыз жә не сертификатталмағ ан тауарларды сатуғ а тиым салуғ а жә не кү ресуге нық тап кірісе бастады. Бірақ қ азірдің ө зінде дамығ ан нарық заманында сауда нү ктелерінде ә лгі жазулардың ілініп тұ руы ә лі де байқ алады. Сонымен, кепілдемелер тауардың жоғ ары сапасы туралы дұ рыс сигнал ретінде бағ аланады жә не сә йкесінше, тұ тынушылар кепілдемелері бар тауарларғ а аса жоғ ары бағ а тө леуге дайын болып келеді.

Кепілдемелердің сенімді репутациямен сә йкестілігі нарық тық сигналдардың тиімділігін арттырады. Атағ ы жоқ фирмалардың кепілдемелер береміз деген уә десіне тұ тынушылардың «лимон» сатып алмағ андығ ына нық сенімділікпен қ арай алмайды. Қ азіргі фирмалардың негізгі ә рекеті тұ тынушылардың тауарғ а сенімділігін арттыру, яғ ни жақ сы репутация жасау болып табылады. Қ азір кө птеген атақ ты фирмалар «Пайда – бә рінен де жоғ ары, бірақ сенім пайдадан да жоғ ары» деген ұ ранмен жұ мыс істейді.

Сонымен, соң ғ ысы, асимметриялық ақ паратты тө мендету ә дістерінің бірі ретінде мемлекеттің араласуын (міндетті сертификациялау – мемлекет шараларының бірі болып табылады) жатқ ызуғ а болады. Мемлекет те тауарлар мен қ ызметтердің сапасын бақ ылау жолымен, жалғ ан жарнамалардың таратылуына жол бермей тұ тынушыларғ а қ ажетті мә ліметтер беру арқ ылы ақ параттардың асимметриялылығ ын тө мендете алады. Тұ тынушылардың қ ұ қ ық тарын қ орғ ау саласында заң дылық тардың ү лкен мә ні бар. Сапасыз тауарларды сатуғ а қ арсы, фирмалардың қ ызметтері туралы жалғ ан ақ параттар таратуғ а жә не т.б. шараларғ а қ арсы қ атаң санкциялар қ олданылады. Мемлекет тұ тынушыларғ а тауардың сапасы туралы, инвестициялау мен сақ тандыру саласында тә уекелдің дә режелері туралы ақ параттарды жә не басқ а да мә ліметтерді қ амтамасыз ете отырып, осығ ан орай барлық экономикалық субъектілер ү шін тегін қ олданатын қ оғ амдық игіліктерді (ақ параттарды) қ алыптастырады.

42.Нарық фиаскосы жә не сыртқ ы ә серлер теориясы

Егер таза қ оғ амдық игіліктерді бір мезгілде барлық адамдар толығ ымен тұ тынатын болса, онда оны тұ тынғ анына ақ ы тө лемеген адамдарды ажырату мү мкін емес. Ақ ы тө лемеген адамдарды анық тау ө те қ иын болғ андық тан, кө птеген адамдар таза қ оғ амдық игіліктерді тегін тұ тынуғ а ынталы болады. Орын алатын осындай жағ дайларды «билетсіздер» немесе «қ ояндар» мә селесі (free-rider problem) деп атайды. Билетсіздік мә селесі кө п жағ дайда тұ тынушылардың аз топтарынан гө рі ү лкен топтарда пайда болды. Яғ ни, тұ тынушылардың саны ө скен сайын ақ ы тө леу туралы қ ажетті ақ парат алу мү мкіндігі қ иындайды. Билетсіздік мә селесінің туындауы нә тижесінде таза қ оғ амдық игіліктерді ө ндіру тиімділігі тө мендейді. Нарық мұ ндай мә селені шеше алмайды, яғ ни нарық бұ л жерде «фиаскоғ а» (сә тсіздікке) ұ шырайды. Нарық тың «сә тсіздіктерін» жоюғ а мемлекет кө мектеседі.

Нарық тың «сә тсіздіктері» (фиаскосы) — бұ л нарық тың ресурстарды тиімді бө луді жә не пайдалануды қ амтамасыз ете алмауы жағ дайындағ ы туындайтын мә селелері.

Ә детте, нарық тың «сә тсіздіктерін» сипаттайтын тиімсіз жағ дайлардың тө рт типі ерекше қ арастырылады:

1) монополиялық іс - ә рекеттер;

2) асимметриялық (жетілмеген) ақ параттар;

3) сыртқ ы ә серлер;

4) қ оғ амдық игіліктер.

). Сыртқ ы ә серлер жағ ымсыз жә не жағ ымды ә серлер болып екіге бө лінеді.

Жағ ымсыз сыртқ ы ә серлер (экстерналии) – бұ л ө німнің бағ асында есептелінбеген ө ндірісте қ олданылғ ан ресустардың қ ұ ны. Жағ ымсыз сыртқ ы ә серлердің зардабын ө ндірілген ө німге ешқ андай қ атысы жоқ адамдар шегеді. Жағ ымсыз сыртқ ы ә серлердің мысалы ретінде қ оршағ ан ортаны ластауды келтіруге болады. Мысалы, кә сіпорын ө ндіріс қ алдық тарын кө лге тастайды. Кө лді қ олданудың альтернативті қ ұ ны ө ндірілген ө німнің шекті шығ ынының қ ұ рамында есептелінбейді. Яғ ни, кө лді қ олданудың шекті шығ ыны ө німнің бағ асынан тыс қ алады. Кө лге ө ндіріс қ алдық тарын тастаудан, одан балық аулап кү н кө ретін, кө л жағ асында демалып, суғ а шомылатын адамдар зардап шегеді. Жағ ымсыз сыртқ ы ә сердің кө птеген мысалдарын келтіруге болады. Қ алада жү ретін машиналар, қ ала ішінде немесе оның маң ында орналасқ ан кә сіпорындар ауаны ластайды, одан қ ала тұ рғ ындары ә р тү рлі зардаптар шегеді.

Ө ндіріс қ алдық тарын қ оршағ ан ортағ а тастау фирмаларғ а арзанғ а тү седі немесе мү лдем тегін болады. Егер фирма қ алдық тарды жоятын технология қ олданса, ол оғ ан қ ымбатқ а тү сер еді. Қ оршағ ан ортаны ластайтын қ алдық тар кө бейген сайын оларды жоюдың шекті шығ ыны тө мендейді. Ол қ алдық тарды жоятын қ ымбат технологияны қ олдануғ а аса ынта туғ ызбайды.

Кейбір экономистер қ оршағ ан ортаны ластаудың оптимальды мө лшерін анық тау туралы ұ сыныс жасайды. Қ азіргі кезең де қ оршағ ан ортаны мү лдем ластамау мү мкін емес болғ андық тан, қ алдық тарды қ оршағ ан ортағ а тастаудың оптимальды мө лшерін анық тау қ ажет деген ой айтылады. Оның мә нін 14.1 суретіндегі графиктен кө реміз. Графикте қ оршағ ан ортаны ластаудың шекті ә леуметтік шығ ыны мен қ алдық ты қ оршағ ан ортағ а тастаудың шекті қ ұ ны кө рсетілген.

Сонымен, жағ ымды сыртқ ы ә сер туғ ызатын ө німдер мен қ ызметтер тиімді кө лемнен аз ө ндіріледі жә не бағ алары қ ымбат болады. Сыртқ ы жағ ымды жә не жағ ымсыз ә серлердің пайда болуы нарық экономикасы механизмдерінің жұ мысындағ ы кемшіліктерді кө рсетеді. Сыртқ ы ә серлердің пайда болуы жалпы экономиканың тиімсіз жұ мыс істеуіне, экономикалық ресурстарды тегін қ олдануғ а жә не қ оршағ ан ортаны ластауғ а ә келеді.

Игіліктердің бағ асында есептелінбейтін пайдалылық ты жағ ымды сыртқ ы ә сер дейді. Игіліктерді ө ндіруге немесе тұ тынуғ а қ атысы жоқ ү шінші адам ешқ андай шығ ын шығ армай-ақ пайдалылық (полезность) 14.3 суретіндегі графикті талдау арқ ылы кө рсетеміз.

Р MSB

A B

350

P Z₂

300

C

250 100=MEB=S

G Z₁ F

200

MSB=MPB+MEB

MPC

Q₁ Q₂ Q

Сурет 14.3 Жағ ымды (оң) сыртқ ы ә сер

Нарық тағ ы тепе-тең дік Z₁ нү ктесіне сә йкес келеді. Жағ ымды сыртқ ы ә сер туғ ызатын ө нім кө лемі Q₁, ал тепе-тең бағ а 250 тең ге. Жағ ымды сыртқ ы ә сердің мө лшері ABZ₁C тө ртбұ рышының ауданына тең. Жағ ымды сыртқ ы ә сер туғ ызатын ө німнің ұ сынысы шекті қ оғ амдық шығ ын (MSB) мен шекті жеке пайдалылық пен анық талады (MPB). Шекті жеке пайдалылық (MPB) шекті қ оғ амдық пайдалылық тан (MSB) аз. Шекті сыртқ ы пайдалылық ү шінші адамдардың тегін алатын пайдалылығ ы нарық тағ ы бағ ада есептелінбейді. Сондық тан, нарық та ұ сынылатын ө нім кө лемі тиімді ө нім кө лемімен тө мен: Q₁ < Q₂. Демек, жағ ымды сыртқ ы ә сер туғ ызатын ө нім қ оғ амдағ ы шектелген ресурстардың тиімсіз қ олдануына ә келеді.

Тиімді ө нім кө лемі Z₂ нү ктесіне сә йкес келеді (Q₂). Бұ л нү ктеде шекті қ оғ амдық пайдалылық шекті қ оғ адық шығ ынғ а тең: MSB=MPB+MEB=MSB.

Ө ндірілген ө німнің бір данасының нарық тағ ы бағ асы 300 тең ге болуы керек. Ол ү шін шекті қ оғ амдық пайдалылық тың қ ұ рамында шекті жеке пайдалылық пен шекті сыртқ ы пайдалылық тар есептелінулері керек:

MSB=MPB+MEB=MPB+100 тең ге.

Тиімді ө нім кө леміне сұ раныс туғ ызу ү шін ө німнің бір данасының бағ асы шекті жеке пайдалылық қ исығ ының бойындағ ы F нү ктесіне сә йкес келетін 200 тең геге арзандауы керек. ө ндіріске қ атысы жоқ «ү шінші» адамдар шекті сыртқ ы пайдалылық қ а тең 100 тең гені тө леулері керек. Ол PZ₂FG тө ртбұ рышының ауданымен анық талады (тиімді ө нім кө лемін 100 тең геге кө бейтеміз). Сонда ғ ана ө ндіріс кө лемін тиімді дең гейге кө тере аламыз.

Бұ рын бұ л мә селені экономист Артур Пигу «Ә л-ауқ аттың экономикалық теориясы» кә табында қ арастырғ ан. Пигу бойынша, экстерналийлер теріс экстерналиийлерімен игіліктің қ айта ө ндірілуіне жә не оң экстерналийлерімен аяғ ына дейін ө ндірілмеуіне ә келуімен, ол мұ ндай жағ адайларда Пигу «нарық фиаскосы» деп атағ ан осы эффекттерді жою ү шін экономикағ а мемлекеттің араласуын ұ сынғ ан.

43Коуз теоремасы жә не сыртқ ы ә серлерді мемлекеттік реттеу

Сыртқ ы ә серлерді реттеудің кө птеген жолдары бар. Коуз теоремасына сү йенсек, сыртқ ы ә серлерді экономикалық ресурстарғ а меншік қ ұ қ ығ ының нақ ты анық талмағ андығ ын туғ ызады. Коуздың ойынша, егер мемлекет ә ркімнің ресурстарғ а меншік қ ұ қ ығ ын нақ ты анық таса, ә рбір меншік иесі мемлекет анық тағ ан ережені ерікті тү рде орындаса жә не меншік қ ұ қ ығ ы еркін сатылатын болса, ө зара келісу арқ ылы жә не нарық тық механизмдердің кө мегімен жағ ымсыз сыртқ ы ә серлерді ішкі ә серге айналдыруғ а болады.

Бірақ сыртқ ы ә серлердің проблемаларын шешу барысында ә ртү рлі қ иындық тар кездеседі. Кө птеген ресурстарғ а меншік қ ұ қ ығ ын анық тау ө те кө п шығ ынды талап етеді немесе оны анық тау мү лдем мү мкін емес. Мысалы, ауағ а немесе ө зендегі суғ а меншік иесін анық тау жә не оның қ ұ қ ығ ын сату ө те қ иын болады. Коуз теоремасын қ олдану ү шін меншік иелерінің ө зара келісуге шағ атын шығ ындары келісімнен алатын пайдадан аз болуы керек. Сыртқ ы ә серлердің салдарын келісімге келе отырып шешу ү шін оғ ан қ атысатын экономикалық субъктілердің немесе адамдардың саны кө п болмауы қ ажет. Сыртқ ы ә сер туғ ызатын нақ ты себептерді де анық тау қ иын болады. Сонымен қ атар, сыртқ ы шекті шығ ындар мен шекті сыртқ ы пайдалылық тардың дең гейі туралы ақ парат та толық болмауы да мү мкін.

Демек, нарық механизмдерінің кө мегімен ө зара келісімге келе отырып, сыртқ ы ә серлерді, оның ішінде экологиялық проблемаларды толығ ымен шешу мү мкін емес. Сондық тан, сыртқ ы ә серлерді реттеуде мемлекеттің қ ызметіне кө п кө ң іл бө лінеді. Сыртқ ы ә серлерді мемлекеттік реттеу ә ртү рлі ә кімшіл бұ йрық тар мен заң дардың кө мегімен жү зеге асады. Олардың ішінде табиғ атты қ орғ ау, таза ауа, таза су туралы жә не де басқ а заң дар қ абылданады жә не олардың міндетті тү рде орындалуына бақ ылау қ ойылады.

Қ оршағ ан ортаны ластайтын кә сіпорындар ә рбір ө ндірілген ө німнің шекті сыртқ ы шығ ынының мө лшерінде мемлекетке салық тө лейді: Т=МЕС, мұ ндағ ы Т – салық тың мө лшері. Салық тың арқ асында шекті жеке шығ ын шекті қ оғ амдық шығ ынмен тең еседі: МРС+Т=МSС. Ол жағ ымсыз сыртқ ы ә сер туғ ызатын ө нім кө лемінің тиімді дең гейге дейін қ ысқ аруына ә келеді. Оны жоғ арыдағ ы мысалдан кө рдік.

Жағ ымды сыртқ ы ә серлер туғ ызатын ө німдер тиімді дең гейден аз мө лшерде ө ндірілетін болғ андық тан, мемлекет ә рбір ө ндірілген ө німнің ә келетін шекті сыртқ ы пайдалылығ ына тең реттеу субсидиясын береді:

G=MEB

Мұ ндағ ы G – мемлекеттің реттеу субсидиясы.

Субсидтелген ө нім кө лемінің ә келетін шекті жеке пайдалылығ ы тең еседі. Мемлекеттің осы реттеу ә дісі жағ ымды сыртқ ы ә сер туғ ызатын ө нім кө лемін тиімді дең гейге дейін ө сіруге ынта туғ ызады.

Біріншіден, мемлекеттің қ абылдағ ан заң дарына, ә ртү рлі ә кімшілік ә дістердің қ олдануына қ арамастан, қ азір экологиялық проблемалар ә лемдік сипат алып отыр. Қ оршағ ан ортаның ластануы мен оның зардаптары, ә сіресе, дамушы елдердегі актуальды проблемалардың біріне жатады. Кө п жағ дайғ а дамушы елдердегі экономикалық, ә леуметтік, қ ұ қ ық тық жә не институционалдық факторлар мемлекеттің жағ ымсыз сыртқ ы ә серлерді тиімді реттеуіне кедергі болады.

Екіншіден, экологиялық заң дар мен олардың орындалуын қ атал талап ету экономикалық ө судің қ арқ ынын тө мендетеді деген ойлар жиі айтылады. Қ оршағ ан ортаны қ орғ ауғ а немесе экологиялық проблемаларды шешуге шығ атын шығ ындар ұ лттық инвестицияның дең гейін тө мендету арқ ылы экономикалық ө судің қ арқ ынын тө мендетеді. Осы жерде қ оршағ ан ортаны ластаудың оптимальды мө лшерін анық тау туралы айтылады.

Ү шіншіден, экономистердің ойынша, экологиялық заң дарда қ оршағ ан ортаны қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан шаралардың экономикалық тиімділігі ескерілмейді. Мемлекеттің шығ ыны экономикалық жағ ынан тиімді болу ү шін қ оршағ ан ортаны (суды жә не ауаны) ластайтын ә рбір заттың ә леуметтік-қ ауіпсіздік дең гейін ә рбір кә сіпорын ү шін жә не ә рбір ластаудың кө зі ү шін жеке-жеке анық тау қ ажет. Бұ л - ө те қ ымбат жә не қ иын жұ мыс. Сондық тан, салық тар мен субсидиялардың да (кімге қ анша субсидия беру немесе кімге қ анша салық салу керек) нақ ты кө лемін анық тау қ иынғ а тү седі. Сондық тан, кө птеген кә сіпорындар салығ ын тө лей отырып, қ оршағ ан ортаны ары қ арай ластауын жалғ астыра береді. Осы себептерге байланысты экономистер мемлекеттің экологиялық проблемаларды реттеуде қ олданылатын ә кімшіл ә дістерін экономикалық тұ рғ ыда тиімсіз деп есептейді.

Қ оршағ ан ортаны ластау ү шінші адамдардың азаматтық қ ұ қ ығ ын, меншік қ ұ қ ығ ын жә не қ оғ амдық тә ртіпті бұ зу болып есептелінеді. Сондық тан, жағ ымсыз сыртқ ы ә серлердің салаларын реттеуде азаматтық қ ұ қ ық бұ зу зың ының маң ызы зор. Осы заң ғ а сү йене отырып, сот арқ ылы ә рбір адам ө зінің бұ зылғ ан қ ұ қ ығ ын қ орғ ау мү мкіншілігіне ие болады. Бұ л ә дістің де ө зіне тә н кемшіліктері бар: біріншіден, кө п жағ дайда адамдарғ а ауаның, судың ластануы туралы ақ парат белгілі болмайды; екіншіден, жағ ымсыз сыртқ ы ә серлерден шеккен зардаптардың салдарын дереу анық тау да қ иынғ а тү седі. Жағ ымсыз сыртқ ы ә сер туғ ызғ ан экономикалық субьектінің дә л анық тау оң ай емес. Мысалы, улы қ алдық тарды ауағ а жергілікті кә сіпорын таратуы мү мкін немесе олар желмен басқ а жақ тан келуі де мү мкін; ү шіншіден, кө п жағ дайда сот арқ ылы бұ зылғ ан қ ұ қ ық ты қ орғ ау ү шін кө п шығ ын шығ аруғ а да тура келеді; тө ртіншіден, қ оршағ ан ортаны ластаудан зардап шеккен адамдардың саны ө те кө п болса, олардың бә рінің қ ұ қ ық тарын жә не талаптарын сот арқ ылы қ анағ аттандыру да мү мкін емес. Осындай жағ дайда экологиялық апаттардан зардап шеккен адамдардың қ ұ қ ығ ын қ орғ ау міндетін жергілікті басқ ару ұ йымдары ө з мойындарына алса, тиімді болар еді.

44.Қ оғ амдық игіліктердің ерекшеліктері

Тұ тынылатын тауарлар мен қ ызметтерді екі топқ а бө луге болады: жеке игіліктер жә не қ оғ амдық игіліктер.
Таза жеке игіліктер - ә рқ айсысы жеке-жеке бағ аланылатын жә не сатылатын экономикалық игіліктер. Олар тек қ ана сатып алғ ан адамдарғ а пайда ә келеді. Таза жеке экономикалық игіліктерді ө ндіру мен тұ тыну ү шінші адамдарғ а сыртқ ы жағ ымсыз немесе жағ ымды ә серлер туғ ызбайды. Мысалы, дү кеннен нан сатып алынса, одан тек қ ана сатып алғ ан адам пайда алады. Таза жеке игіліктерді ө ндіру жә не тұ тыну нарық экономикасы принциптеріне сә йкес жү зеге асады.
Таза қ оғ амдық игіліктер - барлық адамдар бірге тұ тынатын экономикалық игіліктер. Олады бағ алау мү мкін болғ анымен, жеке адамдарғ а сату мү мкін емес. Себебі таза қ оғ амдық игіліктерді бір жеке адам сатып алса, одан басқ а адамдар да пайда алады.

Таза қ оғ амдық игіліктердің бірқ атар ерекшеліктері бар:

1) қ оғ амдық игіліктер бә ріне ортақ болғ андық тан, оларды тұ тынудан ешкімді ажыратып тастау мү мкін емес. Таза қ оғ амдық игіліктерді тұ тынғ аны ү шін ақ ы тө легісі келмеген адамдарды тұ тынушылардың қ атарынан шығ арып жіберуге болмайды. Таза қ оғ амдық игіліктерді жеке-жеке бағ алап сату мү мкін болмағ андық тан, оларды тегін тұ тынатын адамдарды анық тау жә не тұ тынудан ажырату ө те қ ымбатқ а тү седі;

2) таза қ оғ амдық игіліктерді тұ тынуда бә секенің болмауы. Таза қ оғ амдық игіліктер барлық тұ тынушыларғ а ортақ болып табылады. Оларды тұ тынудың дең гейі тұ тынушылардың санына байланысты болмайды. Қ осымша тұ тынушылардың пайда болуы сол игіліктерді тұ тынудың дең гейін тө мендетпейді. Қ осымша тұ тынушының қ ажеттілігін қ анағ аттандыру ү шін ө ндірілген таза қ оғ амдық игіліктердің шекті шығ ындары нө лге тең болады. Таза жеке игіліктерге қ арағ анда таза қ оғ амдық игіліктерді тұ тыну кезінде тұ тынушылар арасында бә секелестік туындамайды;

3) таза қ оғ амдық игіліктерді ө ндіру жә не тұ тыну жағ ымды сыртқ ы ә серлерді туғ ызады. Егер таза қ оғ амдық игіліктер бір адам ү шін ө ндірілсе, онда оның пайдалылығ ын басқ а да адамдар кө реді. Сондық тан да, алдың ғ ы тақ ырыптарда аталғ андай, таза қ оғ амдық игіліктердің ұ сынысы тиімді дең гейден тө мен болады.

Ә рқ айсысы жеке – жеке бағ аланатын жә не сатылатын экономикалық игіліктерді таза жеке игіліктер деп атайды. Барлық тұ тынушылар бірге тұ тынатын экономикалық игіліктерді таза қ оғ амдық игіліктер деп атайды

45.Қ оғ амық таң дау теориясы жә не саяси шешімдер қ абылдау ә дістері

Қ оғ амдық таң дау теориясы. Мемлекет нарық сә тсіздікке (фиаскоғ а) ұ шырағ ан салаларғ а кө мекке келеді. Бірақ ү кіметтің шешім қ абылдау механизмі қ андай? Қ оғ амның қ алауы мен ұ жымның таң дауы қ алай жү зеге асырылады? Міне, осындай сұ рақ тарғ а қ оғ амдық таң дау теориясы жауап береді.

Қ оғ амдық таң дау теориясы жеке экономикалық бағ ыт ретінде 1960 жылдардың аяғ ында қ алыптасты. Бұ л теорияның пайда болуына кө бінесе американдық экономист, Нобель сыйлығ ының иегері Кеннет Эрроу мен шотландтық экономист Дункан Блэк атсалысты. Олар экономикалық талдаудың принциптерін (шығ ындар мен табыстар прнициптері) ү кіметтің саяси жә не экономикалық шешімдер қ абылдау ү рдісіне қ олдануды мақ сат етіп қ ойды. Бұ л бағ ыт ә ріқ арай неоклассикалық жә не неоинституционалистік модельдермен бірге тығ ыз байланыста дамыды.

Дж. Бьюкенен ұ тымды экономикалық шешім қ абылдау принципі саяси процесстерді зерттеу кезінде де қ олданылатындығ ы туралы болжам айтады. Саяси сфераның ө зі нарық тың бір тү рі ретінде, яғ ни саяси нарық ретінде қ арастырылады. Бұ л яғ ни, мемлекеттік лауазымғ а ие адамның қ оғ амның мү десі мен ә л-ауқ аттылығ ы туралы мә селелерді басшылық қ а алмайтындығ ын жә не оғ ан дауыс беріп сайлағ ан азаматтардың мү дделері туралы шешімдерді ө мірге келтіре қ оймайтындығ ын білдіреді

Бюрокатиялық басқ ару - ә кімшіліктік іс-шараларды жү ргізу кезінде қ олданылатын ә діс, мұ ндай шаралардың нә тижелері нарық та ақ шалай қ ұ ндылық қ а болмайды». Бұ л жағ дайда мемлекеттік органдардың, мысалы, заң шығ арушылардың қ абылдайтын шешімдері экономикалық кө зқ арас ә рқ ашанда тиімді тү рде жү зеге асырыла бермейді

. Қ оғ амның қ абылдайтын кез-келген шешімдері дауыс берушілердің экономикалық бағ алауына байланысты болып келеді. Ү кіметтік ұ йымдардың қ абылдайтын маң ызды шешімдері қ оғ амдық игіліктерді ө ндірумен байланысты. Саяси жү йе жағ дайында қ абылданатын шешімдер демократиялық мемлекеттерде тікелей жә не уә кілетті демократия тү рінде жү зеге асырылуы мү мкін.

Тікелей демократия ә рбір адам заң ғ а сә йкес кез-келген мә селе бойынша дауыс беру мү мкіндігіне ие деген болжамғ а негізделеді. Қ азіргі заманғ ы нарық тық экономикасы дамығ ан мемлекеттерде тікелей демократияның емес, уә кілетті демократияның тә жірибесі жү зеге асырылады: дауыс беру қ ұ қ ығ ына ие барлық тұ лғ алар ө з ө кілдіктерін (партияларды) заң органдарына сайлай алады, ал сайланғ ан заң шығ арушылар қ оғ ам мү ддесіне байланысты шешімдерді, соның ішінде қ оғ амдық игіліктерді қ аржыландырумен, субсидиялар берумен, кеден тарифтерін ең гізумен жә не тағ ы басқ аларымен байланысты шешімдерді ө мірге келтіреді.

46.Қ азіргі макроэкономика ғ ылымының дамуы мен қ алыптасуы

Микроэкономика сияқ ты, макроэкономика да экономика теориясының бө лімі. Грек тілінен аударғ анда: «макро» – ү лкен, «микро» – кішкентай, кішкене, «экономика» – шаруашылық ты жү ргізу. Сонымен, макроэкономика – тұ тастай экономиканың немесе оның ірі жиынтық тарының (агрегаттарының) тә ртібін зерделейтін ғ ылым.