TR – TC. Бухгалтерлік пайда – жалпы түсім мен фирманың айқын шығындарының арасындағы айырма түрінде анықталады:

Бухгалтерлік пайда – жалпы тү сім мен фирманың айқ ын шығ ындарының арасындағ ы айырма тү рінде анық талады:

π _бух. = TR – TC_бух.

Экономикалық пайда – бұ л жалпы тү сім мен фирманың барлық шығ ындарының арасындағ ы айырма тү рінде анық талады:

π _эк. = TR – TC_эк.

Қ алыпты (қ арапайым немесе нө лдік) пайда – бұ л ө зінің жеке меншік кә сібін жү ргізуге ынтасы болу ү шін кә сіпкерге қ ажет ең тө менгі дең гейдегі тү сім. Егер π _эк. = 0 болса, онда бұ л кә сіпкердің ө зінің іс-ә рекетінің аумағ ында ұ станып қ алуына септігін тигізетін, тек қ ана қ алыпты пайда алатынын кө рсетеді.

Ұ лттық Табыс ^[1] (ағ ылш. national income ) - елдің халық шаруашылығ ында немесе материалдық ө ндіріс саласында белгілі бір кезең (ә детте бір жыл) бойына жаң адан жасалғ ан кү ннің макроэкономикалық кө рсеткіші, жалпы қ оғ амдық ө німнің оны ө ндіруге жұ мсалғ ан шығ ынды шегергеннен кейін қ алатын бө ліп, елдің ә леуметтік-экономикалық дамуының қ орытындылаушы кө рсеткіші. Табыс - жалақ ы, зейнетакы, рента, жә рдемақ ы, алимент, қ аламақ ы тү рінде алынғ ан кез-келген ақ ша сомасы. Белгіленген календарлық кезең ішіндегі ақ шалай тү сімдердін ағ ысы.^[1

Кә сіпкерлік табысты, бір жақ тан, кә сіпорынның табысын бө лудің қ орытынды нә тижесі деп, екіншіден, кә сіпкерлік қ абілеттердің нә тижесі болғ аны ү шін сыйлық тө лем деп қ арауғ а болады.

24.Нарық тық қ ұ рылымдар жә не оларды анық тайтын белгілер

Нарық қ ұ рылымын алдымен 3 фактор анық тайды:

1. Саладағ ы фирмалар саны жә не олардың ауқ ымы (кө лемі).

2. Фирмалардың ө ндіретін тауарларының тү рлері (біртектес немесе ерекшеленген).

3. Басқ а фирмалардың салағ а кіру жә не одан шығ ып кету мү мкіндіктері.

Осы факторларды ескере отырып нарық қ ұ рылымын негізгі 4 тү рге бө ліп кө рсетуге болады:

· жетілген (таза) бә секе;

· абсолютті (таза) монополия;

· монополистік бә секе;

· олигополия.

Фирма нарық қ ұ рылымының қ ай тү рінде іс-ә рекет жасаса да, ол ө зі ү шін екі маң ызды сұ рақ тың шешімін табуы керек:

1. Салада қ алу керек пе, ә лде жұ мысты тоқ татқ ан жө н бе?

2. Егер салада қ алса, онда тауарлар мен қ ызметтерді қ андай кө лемде шығ ару керек?

TR < TC болғ анда.

Бірінші сұ рақ шығ ынғ а ұ шырап тұ рғ анда фирмалар ү шін кө кейкесті мә селе болады. Бұ ндай фирма ү шін ең басты мақ сат – шығ ындарын ең тө менгі дең гейге жеткізу (минималдау).

Егер фирма жұ мысын тоқ татса, онда оның шығ ындары тұ рақ ты шығ ындарғ а (FC) тең болады. Сондық тан, егер (TR – TC) < FC болса, онда ө ндірісті жалғ астырғ ан жө н, себебі бұ л жағ дайда шығ ындарды ең аз жеткізуге болады. Ал, егер (TR – TC) > FC болса, онда ө ндірісті тоқ тату тиімді.

Жабылу (банкроттық) тә ртібі былай айтылады: егер тауарларды сатудан тү скен тү сім (TR) ө згермелі шығ ындарды (VC) ө тей алмаса, онда фирма ө з жұ мысын тоқ татуы керек (TR< TC). Егер осы екі кө рсеткішті Q-ғ а бө лсек, онда жабылу тә ртібінің басқ а интерпретациясын аламыз:

TR / Q < VC / Q = P < AVC.

Пайдасын мейлінше арттыратын (TR> TC) фирма ү шін ө зекті мә селе екінші сұ рақ – қ анша ө ндіру керек?

Фирма ө ндірісті (Q) кең ейту ү шін шекті шығ ынның (МС) ө суінен гө рі шекті тү сім (MR) ө суінің тезірек болуын қ амтамасыз етіп тұ рғ анғ а дейін ө нім шығ аруды кө бейтеді.

Ал MC = MR болғ анда, фирма оң тайлы ө нім кө лемін шығ аруғ а жетеді. Бұ л – шектеулі шығ арылым тә ртібі.

25.Жетілген бә секе нарығ ы: шарттары, артық шылық тары, кемшіліктері

Жетілген бә секе нарығ ы дегеніміз – нарық тағ ы бағ ағ а ә сер ете алмайтын жә не оны ө згерте алмайтын, саны ө те кө п жә не кө лемі жағ ынан шағ ын фирмалар жұ мыс істейтін нарық тық қ ұ рылымның бір типі.

Басқ аша айтсақ, жетілген бә секе нарығ ы – бұ л «тең мү мкіндіктер нарығ ы».

Жетілген бә секелестік жағ дайындағ ы нарық тық қ ұ рылымның басты шарттары мынадай болып келеді:

1. Нарық та біртектес (стандартталғ ан) ө німді ө ндіретін жә не сататын фирмалар саны кө п болады.

2. Шаруашылық субъектілерінің саладан еркін шығ уы жә не оғ ан еркін кіруі ештең емен шектелмейді.

3. Нарық ұ сынысының жалпы кө леміндегі ә рбір жеке фирманың ү лесі ө те аз, сондық тан ол тауардың нарық тағ ы бағ асына ә сер ете алмайды. Керісінше, ол ө зі нарық тың стихиялы кү шіне тә уелді болады жә не тыстан берілген бағ аны қ абылдайды. Сондық тан бұ ндай нарық қ ұ рылымында жұ мыс істейтін фирмаларды – «бағ а қ абылдаушылар» деп атайды.

4. Ақ параттың мол болуы. Нарық тың субъектілері (сатушылар, сатып алушылар, ө ндіріс факторларының иелері) сол берілген нарық тың барлық параметрлерін аса толық біледі. Толық деректілік олардың арасына тез арада тарайды жә не олар ақ парат жинауғ а ешқ андай артық шығ ын жұ мсамайды. Осы шарттың негізінде ортақ бағ а заң ы қ алыптасады.

Жетілген бә секе жағ дайында пайданы мейлінше арттыру екі тұ рғ ыдан қ арастырылады:

1. Жетілген бә секе жағ дайында фирма шекті тү сімі (MR) шекті шығ ынғ а (MC) тең болғ анда ө з пайдасын мейлінше арттырады (максималдайды) немесе шығ ындарын барынша азайтады (минималдайды), бірақ бұ л кезде бағ а (Р) орташа ө згермелі шығ ындардың (AVC_min) минималды дең гейінен жоғ ары болуы керек (Сурет 6.2).

МС

MС

МR

Р Шығ ын

Е MR = P

Пайда AVC

Q^* Q

Сурет 6.2 Жетілген бә секе жағ дайында пайданы

мейлінше арттыру (бірінші ә діс)

Е нү ктесі – оң тайлы ө нім шығ ару нү ктесі.

· Егер Q > Q^* болса, онда МС > MR жә не ө нім шығ аруды кө бейту ұ тымсыз болады.

· Егер Q < Q^* болса, онда MR > МС – бұ л ө ндірісті кө бейтуге ынталандырушы болады.

· Е нү ктесінде MC = MR = P немесе MC = P болғ анда пайда максималды дең гейге жетеді.

2. Екінші ә дістеме бойынша фирма ә р тү рлі шамадағ ы ө нім кө лемін шығ арудан тү сетін жалпы тү сімін (TR) жалпы шығ ындармен (TC) салыстырады. Фирма TR мен TC-тің айырмасы ең кө п болатын, яғ ни пайданың ең жоғ арғ ы дең гейіне жеткендегі нұ сқ аны таң дап алады (Сурет 6.3).

· F1-ге дейін жә не F2-ден кейін TC > TR – ө ндіріс зиянды жә не мақ сатсыз болады.

· F1 – F2 – пайда алынатын аудан.

Q^* нү ктесі графикте TR мен TC-тің бір бірінен ө те алшақ болатын нү ктелеріне сә йкес келеді, бұ л жерде TR – TC = max болғ анда пайда ең жоғ арғ ы дең гейге жетеді, ал Q^* - оң тайлы ө нім кө лемі.

TC

P

TR TR

TC F₁

F₂

Q^* Q

Сурет 6.3 Жетілген бә секе жағ дайында пайданы мейлінше арттыру (екінші ә діс)

Кемшіліктері:

ұ дайы ө ндірілмейтін ресурстарды (ормандар, табиғ и жануарлар, жер, тең із, мұ хит қ оймалары) сақ тауғ а кө мектеспейді; қ оршағ ан ортаны қ орғ ауда негативтік бағ ытта болады; ұ жымдық тауарларғ а бағ ытталғ ан тауарлар мен қ ызметтер (дамбалар, жолдар, қ оғ амдық кө лік) ө ндірісінің дамуын қ амтамасыз етпейді; фундаментальдық ғ ылымның, жалпы білім беру жү йесінің, қ алалық шаруашылық тың кө п элементтерінің дамуына жағ дай жасамайды; ең бек, табыс, демалу қ ұ қ ық тарына кепілдік бермейді; ә леуметтік ә ділетсіздік пен қ оғ амның байлар мен кедейлерге бө лінуіне бө гет жасайтын механизмдері жоқ. Нарық қ атынастары қ ашанда жұ п қ атынастар болады: «сатушы-сатып алушы», т.б. Осы қ атынас ө ндіріс пен тұ тынудың байланысын сипаттайтын ұ сыныс пен сұ раныстың тү рін алады.

26.Монополия жағ дайында бағ а мен ө нім кө лемін таң дау

Монополия – ө ндірісті, сауданы жә не қ ызметтердің басқ а да тү рлерін жү ргізу ү шін жеке тұ лғ ағ а, белгілі бір адамдар тобына немесе мемлекетке берілетін ерекше қ ұ қ ық.

Басқ аша сө збен айтсақ, монополия – бұ л «жалғ ыз сатушының нарығ ы».

Қ арастырып отырғ ан тауарды ө ндіретін тек бір ғ ана жеке фирма бар жә не осы ауыстыратын басқ а тауарлар жоқ деп есептесек, онда мұ ндай нарық – монополия, ал фирма – монополист деп аталады. Монополист ө зінің ерекше жағ дайын пайдалана отырып, тауардың бағ асын бә секелес фирманың бағ асынан ә лдеқ айда жоғ ары дең гейде белгілейді жә не де бә секелес фирмағ а қ арағ анда тауарды аз мө лшерде ұ сынады.

Таза монополияның тауарына деген сұ раныс қ исығ ы теріс кө лбеулі болады, сондық тан фирма ө нім шығ ару кө лемін бақ ылай отырып, бағ ағ а ық палын тигізе алады. Егер сатушы ө з тауарының ө ндіріс кө лемін ө згерту арқ ылы нарық тық бағ ағ а ә серін тигізе алса, онда ол монополиялық билікке ие болады деп айта аламыз.

Жә й монополия жағ дайында тауардың қ осымша 1 бірлігінен тү сетін тү сім (MR) оның бағ асынан тө мен (бірінші бірлігінен басқ асы) болады: MR < P. MR қ исығ ы графикте сұ раныс қ исығ ынан тө мен орналасады

27.Бағ алық дискриминация жә не оның тү рлері

бағ алық дискриминация дегеніміз – монополист-фирманың сапалары бірдей болып табылатын берілген тауар немесе қ ызмет бірлігінің кө лемін берілген шығ ындар дең гейінде ә ртү рлі бағ алар бойынша ә ртү рлі тұ тынушыларғ а сатуын немесе сата алуын сипаттайтын монополиялық тә жірибе.

Кейбір жағ дайларда таза монополия бағ алық дискриминация жү ргізе алады, яғ ни сатып алушылардың ә ртү рлі тобына сапасы да, шығ ындар дең гейі де бірдей тауарларды ә р тү рлі бағ амен сата алады. Кезінде ағ ылшындық экономист, неоклассикалық теорияның кө рнекті ө кілдерінің бірі Артур Пигу ө ткен ғ асырдың 30-шы жылдары алғ аш рет «бағ алық дискриминация» ұ ғ ымын микроэкономикалық теория ғ ылымына енгізген болатын, сонымен қ атар, ол бағ алық дискриминацияның негізгі ү ш тү рін (немесе дә режесін) бө ліп кө рсеткен: 1) бірінші дә режелі (жетілген) бағ алық дискриминация; 2) екінші дә режелі бағ алық дискриминация; 3) ү шінші дә режелі бағ алық дискриминация.

Бағ алық дискримина-ция дә режесі: бірінші дә режелі дискриминация (жетілген бағ алық дискримина-ция); екінші дә режелі дискриминация (бағ аны тұ тыну кө леміне байланысты ди-версификациялау); ү шінші дә режелі дискриминация (сегменттік дискриминация

Егер фирма ә рбір сатып алушының тауар ү шін қ андай дең гейдегі жоғ ары бағ а тө леуге дайын екенін білсе, онда бірінші дә режелі (жетілген) бағ алық дискриминация орын алады.

28.Монополистік бә секе жә не ө німді ерекшелендіру дә режесі

Монополистік бә секе – бұ л салада ө зіндік ерекшеліктері бар тауарларды ө ндіретін жә не ө зара бә секеге тү сетін кө птеген фирмалар болатын, сонымен қ атар, олардың ешқ айсысының нарық тық бағ аны бақ ылауғ а толық билігі болмайтын нарық тық қ ұ рылымның бір тү рі. Монополиялық бә секе «таза монополия» жағ дайына, сонымен қ атар «жетілген бә секеге» де ұ қ сайды.

Басқ аша сө збен айтқ анда, монополистік бә секе – тә жірибе жү зінде аса жиі кездесетін, «ұ қ сас еместілердің бірлігі» деген атқ а ие нарық тық қ ұ рылымның жетілмеген тү рі.

Монополиялық бә секе нарығ ының моделін алғ аш рет ХХ ғ асырдың 30-шы жылдары ағ ылшын экономисі Эдвард Чемберлин (1899-1967) мен американдық экономист Джоан Робинсон (1903-1983) жасап, микроэкономика ғ ылымына енгізген болатын

Тауарды ерекшелендіру (дифференциациялау) дегеніміз – фирманың нарық тағ ы ө з билігін кү шейту мақ сатында тұ тынушының кө з алдында тауарын ө зіне ұ қ сас тауарлардан қ андай да бір белгімен айрық ша кө рсету ә дістерін сипаттайтын нарық тағ ы мінез-қ ұ лық тық элементі, яғ ни ондай айрық ша белгілерге: сапа, жарнама, сауда белгісі, сату шарттары, буып-тү ю жә не т.б жатады.

Монополиялық бә секе нарығ ы моделінің ерекшеліктерін екі негізгі сипаты бойынша қ арастыруғ а болады:

1. Монополиялық сипаттары бойынша:

- кемімелі сұ раныс қ исығ ы;

- бағ ағ а ә сер ете алу мү мкіндігі.

2. Бә секелестік сипаттары бойынша:

- нарық ты басқ а ұ сақ фирмалардың кө пшілігімен бө лісу;

- іс-ә рекеттері басқ а фирмалағ а тә уелді емес;

- ө нім кө лемін шектеу мақ сатында келісімге келу мү мкіндігі жоқ.

Тауарды ө згешелендірумен байланысты шығ арылатын қ осымша шығ ындар осы салағ а жаң а фирмалардың кіруіне кедергі болуы мү мкін.

29.Монополистік бә секе нарығ ының экономикалық салдары жә не жарнама

Монополиялық бә секе кезіндегі экономикалық тиімсіздік саладағ ы артық ө ндірістік қ уаттардың болуымен байланысты сипатталады.

1. Монополистік бә секе нарығ ы – бұ л нарық тық билікке ие болғ ан дифференциацияланғ ан ө німді сатушылардың сату кө лемі ү шін ө зара бә секелестік жү ргізуі орын алатын нарық. Сондық тан фирмалар бағ а бойынша ғ ана емес, сонымен қ атар, бағ алық емес параметрлер арқ ылы да бә секеге тү седі.

2. Қ уат артық шылығ ының болуы: тұ тынушылар ү шін тауарлар ең жоғ ары дең гейде шығ арылмайтынын жә не бағ а да ең тө менгі дең гейде болмайтынын кө рсетеді. Бұ л монополиялық бә секенің жетілген бә секеге қ арағ анда тиімділігі тө мен нарық қ ұ рылымы екенін кө рсетеді. P^* > MC болғ андық тан кейбір тұ тынушылар тауарларды алудан тартынады, осылайша монополиялық бағ а қ алыптастырудың салдарынан қ айтарылмайтын қ оғ амдық шығ ындар туындайды.

3.

4. Бағ алық емес бә секе. Жарнама.

5. Монополиялық бә секелес нарық та фирмалар тауарлардың сапасына, тү рі мен тү сіне, қ асиеттеріне, тауарды ө ткізудің ә р тү рлі ә дістеріне кө п кө ң іл бө леді. Сондық тан монополиялық бә секелес нарық тағ ы фирмалар ү немі жаң а тауар ө ндіру немесе ескі тауарларғ а жаң а қ асиеттер беру сияқ ты қ ызметтермен кө п айналысады. Тауарларды ерекшелендіруде бағ алық емес бә секе, соның ішінде жарнама ү лкен роль атқ арады. Жарнаманың мақ саты тұ тынушы талғ амын жаң а ө німге бейімдеу (35-сурет).

6.

7. 35- сурет. Жарнаманың ө ндіріс кө лемі мен орташа шығ ындарғ а ә сері

8. Монополиялық бә секелес нарық та тауарғ а жарнама жасау жә не оны ө ткізу ү шін фирмалар кө птеген шығ ын жұ мсайды. Егер фирма жарнаманы ұ тымды жү ргізсе ө німіне сұ раныс кө бейіп, сауда кө лемі ө ссе, шығ ындар ақ талады, ал керісінше жарнама табыссыз болса зиян шегуі мү мкін. 86-суретте жарнаманың ө ндіріс кө лемі мен орташа шығ ындарғ а қ алай ә сер ететіні берілген.
Мә селен, алғ ашқ ы шығ ындар АС1, ө ндіріс кө лемі Q1 деп жорамалдайық. Егер жарнама ө те ұ тымды болып, тұ тынушыларды фирманың тауары қ ызық тырса, тауарғ а сұ раныс ө седі де ө нім кө лемі Q2-ге кө бейеді. Бұ л жағ дайда ұ тымды жарнамағ а байланысты тиімді ө ндіріс ауқ ымы орташа шығ ындарды тө мендетеді (АС2 < АС1). Егер жарнама дұ рыс жү ргізілмесе, онда фирма алғ ашқ ы кө лемді (Q1 = Q3) жарнамағ а шығ ындарды қ оса есептегендегі жоғ ары бағ амен сатуғ а мә жбү р болады, яғ ни АС (Р)3 > АС (Р)1. Сондық тан жарнаманың ұ тымдылығ ы фирманың қ ызметінде шешуші болмаса да басты орынды алады.

30, 31.Олигополия жағ дайындағ ы кооперативтік іс-ә рекет(емес)

олигополия – бұ л «ө зара ә рекет етуші сатушылар» нарығ ын сипаттайтын жетілмеген бә секе нарығ ының бір тү рі. Олигополиялық нарық тардағ ы фирмалардың іс-ә рекеті соғ ыстағ ы ә скердің тә ртібіне ұ қ сайды. Фирмалар – қ арсыластар, олжасы пайда болып табылады. Ал олардың қ аруы ретінде бағ ағ а бақ ылау жасау, жарнама жә не шығ арылым кө лемін қ арастыруғ а болады.

«Олигополия» деген терминді алғ аш рет ағ ылшын гуманисті жә не мемлекет қ айраткері Томас Мор ө зінің «Утопия» атты ең бегінде 1516 жылы қ олданды.

Нарық іс-ә рекетінің осындай белгісіздігінен олигополия ү лгісінің кө птігі туындайды, олар кооперативтік жә не кооперативтік емес іс-ә рекет модельдеріне бө лінеді.

Кооперативтік емес іс-ә рекет кезінде ә рбір сатушы бағ а мен ө нім шығ ару кө лемін анық тау мә селесін ө з бетінше шешеді. Кооперативтік іс-ә рекет – фирмалардың осы сұ рақ тарды бірігіп шешуін білдіреді.

Курно моделі. Олигополия нарығ ының теориясын Курно дуополиясын қ арастырудан бастаймыз. Екі олигополистің іс-ә рекетін зерттейтін модельді алғ ашқ ы рет 1838 жылы француз математигі жә не экономисі Огюстен Курно (1801 - 1877) ұ сынды. Екі фирма іс-ә рекет жү ргізетін олигополия – дуополия, ал модель – Курно дуополиясы деп аталады. Нарық тағ ы модель бойынша – екі фирма (дуополия) Х жә не У ө зара бә секелес, біртектес ө нім ө ндіреді жә не бағ а мен ө нім кө лемі туралы шешімдерді ө з бетінше қ абылдайды (кооперативтік емес іс-ә рекет). Бұ л кезде тек ө ндіріс шығ ындары мен сұ раныс қ ана емес, сонымен қ атар бә секелестің ұ сынысы да ескеріліп отырады. Курно дуополиясы моделінің негізі мынада: ә рбір фирма ө німді шығ ару жайлы шешім қ абылдағ ан кезде ө з бә секелесінің ө ндіріс кө лемін тұ рақ ты деп санайды жә не осы берілген шаманы ғ ана ескереді. Сондық тан Курно моделінде фирмалардың іс-ә рекеті, ө зара қ атынасы бағ а тұ рақ ты болғ ан кезде ө ндіріс кө лемінтаң дау арқ ылы жү зеге асырылады.

Егер У фирмасы сату кө лемін кең ейте бастаса, онда Х фирмасы сұ раныстың белгілі бір бө лігінен айырылып қ алады. Бұ л D_x қ исығ ының солғ а қ арай жылжуына ә келеді. Нә тижесінде Х фирмасының пайдасын мейлінше арттыратын ө нім кө лемі (Q₀ Q₁ Q₂) жә не соғ ан сә йкес бағ а да ө згереді.

P Х фирмасы

MC

P₀

P₁

P₂ D_­0

MR₀

D₁

MR₁

MR₂ D₂

Q₂ Q₁ Q₀ Q

Сурет 9.1 Курно моделі

Х фирмасының ө ндіру кө лемі У фирмасының ө ндіру кө леміне тә уелді, яғ ни Q_x (Q_y). Графиктегі Х қ исығ ы – осы фирманың реакция қ исығ ы деп аталады. Осындай графикті У фирмасы ү шін де салуғ а болады. (Q_у (Q_х)).

Q_x Х

А

Q^*_x

У

Q^*_у Q_y

Сурет 9.2 Курно тепе-тең дігі

Курно тепе-тең дігі – А нү ктесінде фирмалардың болжамдары олардың нақ ты іс-ә рекеттерімен дә лме-дә л тү седі, ал Q^*_x жә не Q^*_у – оң тайлы ө нім кө лемдері.

Курно дуополиясы – бұ л екі бә секелес фирманың іс-ә рекетін талдайтын модель жә не осы модель бойынша бір фирма ө нім кө лемін кө бейту арқ ылы екінші фирманы біртіндеп нарық тан ығ ыстырады.

Дегенмен, егер Х фирмасы белсенді ұ станым кө рсетіп, У фирмасын ө з нарығ ына жібермейтін болса, онда бағ алық қ ақ тығ ыс басталып кетуі мү мкін.

32.Ө ндіріс факторларының нарық тары жә не факторлық табыстар.туынды сұ раныс

Ө ндіріс факторларының нарық тары дегеніміз – сұ раныс пен ұ сыныстың ө зара ә рекеттесуі нә тижесінде ең бек, капитал жә не жер сияқ ты ресурстарғ а жалақ ы, пайыз жә не рента тү ріндегі бағ алардың қ алыптасуы орын алатын нарық тар.

Ал факторлық табыстар дегеніміз – ресурстар иелерінің олардың сә йкес тү рлеріне (ең бек, жер, капитал жә не кә сіпкерлік қ абілет формаларында) байланысты белгілі бір уақ ытта сол ө ндірістік ресурстарын нарық та сатуынан тү сетін ақ шалай тү сімдері. Факторлардың ә рбір тобына факторлық табыстың ө зіндік формасы сә йкес келеді: ең бек факторының иегерлері ү шін факторлық табыстың формасы болып жалақ ы табылады, капитал иегерлері ү шін – пайыз, жер факторының иегерлері ү шін – рента, ал кә сіпкерлік қ абілет иесі ү шін – пайда факторлық табыс болып табылады.

Ө ндіріс факторларына деген сұ раныс тауарлар сұ ранысынан туындайды, себебі бір игілікке сұ раныс жоғ арыласа, онда оның ө ндірісінде қ олданылатын факторларғ а да сұ раныс жоғ арылайды. Ө ндіріс факторларының бағ асы мен оларғ а сұ раныс осы факторлардың нарығ ы мен тауарлар нарығ ының қ ұ рылымына байланысты болады. Яғ ни, ө ндіріс факторларына сұ раныс олардың кө мегімен ө ндірілген соң ғ ы ө німге деген сұ раныспен анық талады, сондық тан ресурстарғ а деген сұ ранысты туынды сұ раныс деп атайды.

33.Ең бек нарығ ының ү лгілері жә не экономикалық рента

Ең бек нарығ ындағ ы экономикалық рента. Жұ мысшылар табысының ә ртү рлі болуы олардың біліктілігіне байланысты болады. Біліктілігі жоғ ары жұ мысшылар тұ рақ ты артық – экономикалық рента ала алады. Экономикалық рента – бұ л ұ сынысы қ атаң шектелетін ресурстарғ а тө ленетін тө лемақ ы. Бұ л ерекше ресурстардың қ ызметіне тө ленетін нақ ты тө лемақ ы мен осы ресурстың иесі сататын тө менгі дең гейдегі бағ асының арасындағ ы айырма.

W a) W ә)

S

S_L

E E­₂

W^* W₂ D₂

E₁

W⁰ D_L W₁ D₁

0 L^* L 0 L^* L

Сурет 10.8 Экономикалық рента

Жоғ арыдағ ы 10.8 a) суретінде экономикалық рентаның жалпы жағ дайы келтірілген, экономикалық рента W^*EW₀ ү шбұ рыштың ауданына тең. Ө те ерекше адамдар ө з ресурстарын ұ сынғ ан кезде ең бек ұ сынысы вертикальді тү зу болады, себебі мұ ндай ресурстарды иемденуші адамдардың саны шектеулі болады (сурет 10.8 ә)). Мысалы, ұ лы ғ алымдар, эстрада жұ лдыздары, атақ ты киноактерлер, даң қ ты спортшылар, танымал футболшылар (Қ. Сә тпаев, Р. Рымбаева, А. Ә шімов, Б. Сарсекбаев, С. Смақ ов). Мұ ндай жағ дайда ең бек ұ сынысы ө те икемсіз болады. Сондық тан, сұ раныстың ө суі ең бектің бағ асын ө сіреді, яғ ни ең бекақ ы ө седі. Мысалы, ә ртістің танымалдылығ ы сұ ранысты жоғ арылатады, сұ раныс қ исығ ы D­₁-ден D₂-ге жылжиды, ал ә ртістің тө лемақ ысы W₁-ден W₂-ге ө седі. W₁ W₂ E₂ E₁ тө ртбұ рышының ауданы экономикалық рентағ а тең (сурет 10.8 ә)).