Когнитивті лингвистика– жеке ғылым саласы

Лингвистика ғ ылымының қ азіргі кезең дегі дамуы антропоцентристік бағ ытпен сипатталатын семантикалық зерттеулердің терең дігімен ерекшеленеді. Антропоцентристік бағ ыттағ ы лингвистиканың алғ а қ ойғ ан мақ саты – тілдік субъектінің дү ниетаным ерекшеліктерінің тілдің барлық дең гейлерінде кө рініс табуын зерттеу болып табылады. Сондық тан қ азіргі таң дағ ы тіл ғ ылымының басты мақ саты – тілдік қ ұ былыстардың сырын тану жолында кү рделі де кешенді ү рдісті дамыту. Осымен байланысты тіл білімінің тылсым қ ұ пиялары басқ а да ғ ылым салаларымен психология, философия, логика, мифология, этнография т.б-мен тығ ыз қ арым-қ атынастың нә тижесінде танылып, ашылып отыр. Ө йткені ұ лттық мә дениет, болмыс, таным, дін сиқ ты ұ ғ ымдарды тоғ ыстыратын ұ лттық тілдің табиғ атын тілдің ө зінің ішкі заң дылық тары негізінде ғ ана танып білу жеткіліксіз. Бү кіл рухани қ азынаны жинақ тап, сақ тайтын ұ лттық тілді халық тың тарихымен, мә дениетімен, ой танымымен, жан ілімімен бірлікте қ арау мә селесі тіл білімінде ө зіндік ө ріс алып келе жатқ ан этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, психолингвистика, лингвомә дениеттану, лингвоелтану ғ ылымдарының пайда болуына негіз болды. Бұ л ғ ылымдардың тығ ыз қ арым-қ атынаста болуы тілдің қ ұ рылымдық, функционалдық жү йесінің кешенді ү лгілерін айқ ындауды мақ сат етеді. Мысалы, когнитивтік лингвистикада тіл мен таным бірлікте қ аралады. Яғ ни тіл мен таным сабақ тастығ ы адамғ а қ атысты біртұ тастық та қ аралады. Адамғ а тұ тастық деп қ арау бірнеше ғ ылым саласының зерттеу ә дістері мен қ ұ ралдарының бір мә селе ү стінде тоғ ысуына ә келеді.

Қ азіргі тіл білімінде осы бағ ыттағ ы зерттеулер кешенді сипатта антропоцентристік бағ ытта жә не когнитивтік лингвистиканың «ғ аламның тілдік бейнесі» теориясының негізінде жү ргізілуде. Ө йткені тілді зерттеудің когнитивтік жү йесі «дү ниені тіл ә лемінде тану» қ ағ идасына сай бағ ытта жү ргізілуі - тіл біліміндегі ө зекті мә селелердің бірі.

Тіл мен таным процестерінің ара қ атынасын кө рсету тіл қ олданысының когнитивтік жү йесіне сү йенеді. Когнитивтік деген сө з «білім» деген ағ ылшын сө зінен алынғ ан. Психикалық процестердің ө туін басқ аратын білімдер жү йесінің қ ұ рылымы когнитивтік қ ұ рылым делінеді. Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның арақ атысы адам баласының ө мірінде қ ұ ндылық тар қ аншалық ты роль атқ аратынын белгілеп береді. Тіл мен танымның арақ атысын сипаттайтын ұ ғ ымдар белгілі бір қ ұ рылымғ а тү седі. Аталғ ан қ ұ рылымды жіктеп, бө лшектеп ұ сыну ө те қ иын./ 1 /

Когнитивті лингвистиканы танымдық тіл білімі немесе немесе тілдің танымдық сипатын зерттеуші антропоцентрлік бағ ыттағ ы тіл білімінің ү лкен бір саласы деуге болады. Танымдық тіл білімінің негізгі зерттеу нысандары – таным мен ақ ыл, ой мен сана, тіл мен таным, тіл мен ой.

Когнитивтік ғ ылым ақ параттарды ө ң деу мен мағ лұ маттар жайлы тү сініктер жү йесін жә не ойлау процесін басқ арудың жалпы принциптерін айқ ындайды. Адамның физиологиялық, психологиялық, психофизиологиялық ерекшеліктерін ғ ана есепке алмай, оны қ оршағ ан дү ние жайлы мағ ұ лматтарды жү йелеу, сарапқ а салу қ ажеттілігі туады. Когнитивтік лингвистикалық зерттеулерде тү рлі ұ лттарда дү ниенің тілдік бейнесі тү рліше қ алыптасқ аны айқ ындалып отыр./1/

Когнитивті лингвистика саласындағ ы негізгі бағ ыт тіл мен адам санасын, тіл мен танымды біртұ тас жү йеде қ арастыру. Айнала қ оршағ ан ортаның адам санасында бейнеленіп, тілде кө рініс табуы, тілдің танымдық сипаты когнитивті лингвистикада терең нен қ арастырылады.

Қ азіргі лингвистикалық теорияның маң ызды ерекшелігі-когнитивтік лингвистикада ойлау, тіл жә не танымның біртұ тас бү тін, біртұ тас когнитивтік тілдік кешен болып айқ ын кө рінуінде. Біртұ тас когнитивтік тілдік кешен XX ғ асырдың соң ы мен XXI ғ асырдың басындағ ы лингвистикада тілді тү сіну аумағ ын кең ейтуге мү мкіндік береді.

Бастапқ ыда танымдық процестерді қ азіргі заманның есептеуіш техника негізінде белгілі бір қ ұ рылымдар ретінде тү сіндіру орын алады. Алайда бұ ндай пікірге қ арсы пікірлер де аз емес: «Когнитивтік ғ ылым адам танымының қ ұ рылымын қ азіргі заманғ ы есептеуіш техника кө мегімен ү лгілеу жолдары арқ ылы зерттеу ә рине ө зекті, ең бастысы-іс жү зінде қ олданбалы. Дей тұ рғ анмен, адамның танымдық қ ұ рылымдарын механикалық қ ұ рылымдарғ а пара-пар етуге болмайды. Бұ л адамның ойлау қ абілетін немесе когнициясын зерттеу ақ паратты символдық ө ң деудің бағ дарламасын зерттеумен бірдей дегенге ә келер еді. Онда адамның ми қ ыртысын нерв жү йелерінің ө зара қ арым-қ атынасы ретінде де, оның ментальды жағ дайын танымдық ғ ылым аясында зерттеудің ешқ андай да қ ажеті болмас еді» (36, 43). Осы пікірді қ уаттай келе В.З.Демьянков бұ л «адамдар мағ ыналық нә рселермен ойлағ андық тан адамның іс-ә рекетінің интенционалдығ ын зерттемей, тек қ ана символдармен ғ ана тү сіндіруге ә келіп соғ ады» дейді (37, 48).

Когнитивті лингвистика ғ ылымына қ атысты Р.Шепард бұ ндай сипаттама жеткіліксіз дей келе, ө з тарапынан адам ми қ ыртысындағ ы ментальды процестерді белгілі бір жү йеге келтіріп, басқ арып отыратын жалпы қ ағ идалар туралы ғ ылым деген анық тама береді. Ал бұ л принциптердің пайда болуы мен олардың қ ызмет атқ аруын ғ алым жалпы дү ниенің белгілі бір заң дылық тарғ а сү йенетіндігімен ұ штастырып, ойлау" заң дылық тары мен механика заң дылық тары арасында ұ қ састық тар табады (35).

Танымдық ғ ылымның аясының кең дігі мен кү рделілігі, оның зерттеу нысаны болып табылатын білім мен танымның табиғ атын, білімнің шығ у кө здерін, оларды жү йелеу, білімнің дамуын, бұ ның бә рі психология, антропология, философия, нейрология, тіл жә не де жасанды интелектіні ү лгілеу т.б. ғ ылымдардың ө зара карым-қ атынасы негізінде жан-жақ ты зерттеуді талап ететіндігі сө зсіз.

Когнитивті лингвистика ғ ылымының осындай ерекшеліктеріне қ атысты ғ алымдардың пікірлері де кей жағ дайда бір біріне қ арама-қ арсы келіп қ алатын кездері де болады. Бұ л туралы А. Исламның пайымдауынша: «Біздің ойымызша қ оршағ ан ортаны танып білудегі ұ лттық мә дениеттің ерекшеліктерінен ескермеу сананы таза структуризациялауғ а ә келіп соғ ары сө зсіз. Таным ө зінің кү рделілігімен сипатталатыны хақ» деген ой айтады (34, 72).

Танымдық ғ ылымның кү рделі инфраструктурасындағ ы тіл білімінің алар орнына тоқ тала кетсек. Танымдық ү лгі жү йесінде тіл білімі тілдік категориялар мен бірліктердің қ оршағ ан дү ниені қ абылдаумен арақ атынасып, оны танып білуді қ алай кө рсететіндігін зерттейді. Г.Харманның пікірінше, «Тіл танымдық ғ ылымдардың ішіндегі ең маң ыздысы. Бұ л тілдің ойды жеткізудегі басты қ ұ рал болып табылуымен байланысты.... Тіл танымғ а ө зінің ә серін беруі де мү мкін» (8, 43).

Ақ параттың ішкі ө ң деуге тү суі басқ аша айтқ анда адамның менталды табиғ аты, оның ішкі ойлау механизімдері қ азіргі заманғ ы когнитивтік ғ ылымның нысаны болып табылады. Ал осыдан ө рбитін қ оршағ ан ортаның ойлауда, оның тілде қ алай кө рініс табатыны сияқ ты мә селелер белгілі ғ алымдар В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Н.Хомский, Н.Я.Марр, Г.Гадамер т.б. қ арастырғ ан. Олардың концепциялары философия, психология, мә дениет пен тілді тоғ ыстыра зерттеуде негізделгендігі белгілі.

Когнитивті лингвистиканың қ алыптасу, даму тарихы.

Бү гінгі таң дағ ы танымдық (когнитивтік) ғ ылым ө зінің бастауын ежелгі дә уірден алатындығ ы белгілі, себебі танымдық ғ ылымның нысаны болып саналатын таным мен ақ ыл, олардың ө зара қ атынасы сонау ерте заманалардан пікірталас тудырып келген тү сініктер. Бұ л дегеніміз танымдық ғ ылымның ең маң ызды да, басты мә селесі классикалық мә селе - тіл мен ойлау екендігін анық тай тү седі.

Поэтикалық мә тіндегі тіл мен ойлаудың ө зара қ атынасы ертеде философтарды бірден-бір ойландырғ ан мә селе болса да, бү гінгі таң да осы мә селе де кү н тә ртібінде тұ рғ андығ ын кө руге болады. Бұ ның айғ ағ ы Платонның «Кратилі» - тілдің танымдық қ ұ рал екендігі жө нінде сө з қ озғ алғ ан ең алғ ашқ ы философиялық талдауы. Тіл жө ніндегі Платонның тә ржімелеуінің негізі-атаулардың қ оршағ ан ортаны танып білуде абсалюттік дә лме-дә л еместігінде. Платонның пікірі бойынша атаулар кө мегімен қ оршағ ан ортаны танып білу танымдық қ ұ рылымның тө менгі сатысын ғ ана қ ұ райды, ал бұ л процестің ең жоғ арғ ы сатысы байқ ап бағ дарлап, мә н-мағ ынасын тү сіне танып білу болып саналады (7). Платонның тілдің танымдық қ ызметін бү ндай шең берде шектеуі сол дә уірдегі тілді символдық белгі ретінде қ арастырмай, табиғ и белгі тұ рғ ысынан қ арастыру кө зқ арасының қ алыптасуынан деп тұ жырым жасауғ а болады

Ал ү ндітанушы ғ алымдардың пікірлері бойынша, ү нді философы Анандавардханидың (IX б.э.) іліміндегі семантикалық ө згерістердің сипаты, ойлау мен тіл арақ атынасы (ойдың пайда болуы мен сө збен жеткізу арақ атынасы) мә селелері бойынша айтқ ан ойлары қ азіргі кезде де ө з қ ұ ндылығ ын жоймағ ан (4).

Қ ытайдың конфуциандық ілімін қ арастырсақ, бір заттың мағ ынасын тү сіну ү шін оның алғ ашқ ы идеялық болмысына, «идеалдық» мағ ынасына, «дұ рыс» атауларына оралу ғ ана сол заттың белгілі болуына жол ашады деп тү сіндіреді. Ежелгі қ ытайлық «И Чинг» («Ө згерістер кітабы») концепциясында адамның ойлау, таным процесі бір-біріне қ арама қ арсы «Ян» (позитивті) жә не «Ин» (негативті) екі полюстік ө лшем арқ ылы сипатталатындығ ын мә дениеттану мен философия ғ ылымдарының негізінде кө руімізге болады (31). Дж. Лакоффтың пікірі бойынша қ азіргі заманның когнитолог зерттеушілер Ч.Осгуд пен М.Ричардста дә л осығ ан ұ қ сас ұ станымды байқ ауғ а болады (32).

Мұ сылмандық қ айта ө рлеу кезең і болып саналатын X ғ асырда Абу Хайан тілдің кез келген болмасын элементінің маң ыздылығ ы айта келе, тілсіз ешқ андай да ойлаудың болмайтындығ ы нагізінде тіл мен ойлаудың ө зара тығ ыз арақ атынасы туралы айтқ ан ойларын орта ғ асырлық шығ армаларды зерттеген ғ алымдардың ең бектерінен кө руге болады (33).

Уақ ыт ө те келе тіл мен ойлау мә селесі Лейбництің (форманың мағ ынаны берудегі ролі), И.Кант пен Г.Фреге ең бектерінде де сө з болады. Соң ғ ысының мағ ына теориясы жоғ арыда атап ө тілген Анандавардханидің семантикалық іліміне ұ ласады.

Демек, сонау Платон ой тоқ татқ ан тіл мен ойлау, танымдық процесіндегі тілдің алатын ө зіндік ролі мә селелері ә лі кү нге қ азіргі заман ғ ылымдары болып табылатын таным ғ ылымының нысаны болып саналады.

Ә рине, бұ л мә селенің ізденіс шең бері кең ейіп, таным, интенционал, тіл логикасы т.б. ұ ғ ымдарымен толық тырылып жаң а концепсиялар, бағ ыттар негізінде зерттелуде. Қ азіргі кезде ә сіресе, шет елдік ғ алымдарының ө зіндік зерттеу нысанына байланысты танымдық бағ ыттағ ы кө птеген ғ ылыми ізденістері жарық кө рді.

Лингвистика ғ ылымындағ ы «когнитивті лингвистика» деген термин 80-ші жылдары М.Бирвиштің ең бегінде сө з болғ ан. Ә йтсе де тілдік қ ұ былысты когнитивтік тұ рғ ыдан зерттеудің жалпы ү рдісі 60-70-жылдары амеркандық Хомский, Лакофф, Коок т.б. ғ алымдардың ең бектерінде айтылғ ан болатын. Негізіне бұ л бағ ыт ө з бастауын В. фон Гумбольдттың лингвистикалық философияғ а қ атысты зерттеулерінен алады деген тұ жырым бү гінгі кү нгі лингвистика ғ ылымындағ ы ғ ылыми айналымда кең кө лемде қ олданылады.

Когнитивтік лингвистика ғ ылымы алғ ашқ ыда нейролингвистика ғ ылымы (жасанды интеллект жә не компьютерлік ғ ылымдар) аясында зерттелінді.

Зерттеу барысында ғ алымдар оның адамзат баласының дү ниетанымын, парасат-пайымын, ойлау дең гейін, тілдік бейнесін де қ арастыратындығ ына кө з жеткізген болса, кейін келе адамның танымын, білімін, ойлау қ ұ былыстарының сан қ ырын ашу бұ л ғ ылымның маң ызды аспектілеріне айналады. Когнитивтік ғ ылымның негізгі ерекшеліктеріне, зерттеу нысанына, бағ ыттары мен ұ ғ ымдарына алғ аш рет кө ң іл бө лген шетелдік ғ алымдар болатын. Дж. Миллер когнитивті ғ ылымды «XX ғ асырдың 50 жылдарында дү ниеге келген ақ праттар теориясының сипозиумы» деп бағ аласа, 1960 жылы Гарвард университетінде американдық профессор Дж. Бруннер Дж. Миллермен бірге когнитивтік зерттеу орталығ ын ашады. Аталғ ан орталық когнитивтік лингвистика ғ ылымының негізін қ алауғ а айтарлық тай ү лес қ осады.

XX ғ асырдаң ортасында когнитивтік лингвистика қ азіргі антропоцентристік парадигмадағ ы базалық ілім дең гейінде қ арастырылады. Осы бағ ытта кө птеген зерттеу жұ мыстары жү ргізіледі. Осының нә тижесінде Еуропада XX ғ асырдың соң ына қ арай когнитивтік ғ ылымның теориялық бағ ыттары жетіліп, тамырын терең нен тартып, терең зерттеліп қ анатын кең ге жая тү сті. Осы тұ ста Дж.Лакофф, Р.Лангакер, Т.Ван Дейк, Дж.Хэйман, Х.И.Шмидт, М.Джонсон, М.Виттенштейн, Г.Н.Сент сияқ ты шетелдік ғ алымдардың когнитология саласына қ атысты зерттеу ең бектері жарық кө реді. Зерттеушілер танымдық ғ ылымдар аясында тілдің «ә лемнің тілдік бейнесін» сипаттаудағ ы қ ызметіне айрық ша назар аударады. 1975ж. Дж.Лакофф пен Г.Томпсонның «Когнитивті грамматиканы ұ сынамыз» атты мақ алалары, 1985ж. Ж.Фоконьенің «Ментальды кең істік» атты ең бегі 1987ж. Р.Лангакердің «Когнитивті грамматика негіздері» атты зерттеуінің 1-томы, ал 1991ж. 2-томы жарық кө рді. Танымдық мә селелерге ө зіндік тұ жырммен келген зерттеулер қ атарында ғ алымдар Дж.Лакоффтың «Ә йел, от жә не қ ауіпті заттары» мен М.Джонсонның «Тә н ойлау ү стінде» атты кітаптарын да атап ө теді. 80-жылдардың аяқ шенінде «Бенджаминс» баспасынан Б.Рудзки-Остынның басқ аруымен дайындалғ ан «Когнитивті лингвистика мә селелері» атты кө лемді мақ алалар топтамасы да шығ арылды. Осындай ғ ылыми зерттеулердің қ айсысы болмасын тілдің танымдық ерекшелігін эр қ ырынан сипаттай отырып, когнитивті лингвистиканың теориялық ү станымдары мен бірліктерін айқ ындауғ а, танымдық элементтердің адам санасында жү зеге асу, қ ызмет ету ө згешеліктерін зерттеуге айтарлық тай ү лес қ осқ андығ ы мә лім. Сол секілді когнитология саласындағ ы Чейф программасы жады қ ызметін ұ йымдастыру теориясы деп аталып, жадының тү рлері мен ерекшеліктерін белгілі бір жағ дайларғ а қ атысты зерттеуге бағ ытталды. Осығ ан орай, ғ алым жадының ү ш тү рлі сипатына анық тама берді: атү сті, қ ысқ а мерзімді жә не ұ зақ уақ ытты жады деген тү рлерінің жіктеліп шық қ андығ ын кө руге болады. Р.Шенк пен оның шә кірттері адамның ойлау, ә рекеттерін сұ рыптайтын кешенді теория мен концептуалды байланыстар тілін ойлап шығ арды, оның негізінде ауысудың екі тү рі жатты: P-Trans-физикалық ауысу; M-Trans-интеллектуалды ауысу болып табылады. Тіл мен танымның арақ атысын толық қ абылдай қ оймағ ан бұ л ілімнің нақ ты танымдық ү лгілерді қ ұ растыруда, тү сіну процесіндегі танымдық кү тудің маң ызын сипаттауда ө зіндік қ ол жеткізген жетістіктері де болды. Ғ алым зерттеуіне қ ызығ ушылық, тү сіндіру, жады, кү ту секілді категорияларды арқ ау етіп, алғ ашқ ы когнитивті теориялық бірліктердің тізбегін, когнитивті операцияларды немесе концептуалды нә тижелер заң дылық тарын ұ сынғ андығ ын кө руге болады. Дж.Лакофф бағ дарламасына когнитивті модельдер, семантика, лингвистикалық гештальт, семантикалық прототип теориясы, метафора теориясы сол секілді санағ а тә уелсіз шығ армашылық дең гейде жү зеге асатын танымдық процестер сияқ ты мә селелердің де енгендігін кө руге болады. Н.Хомский негізін қ алағ ан фразалар мен сө йлемдерді қ ұ растырудағ ы морфемаларды тіркестірудің жалпы ережелері тіл біліміне маң ызды ө згерістер ә келген қ ұ нды тұ жырымдар қ атарында бағ аланып, универсалды, кейде генеративті грамматика деп аталды. Ғ алымның зерттеулері кө птеген осы бағ ытты зерттеушілерге бағ даршам болды десек те болады. Ж.Фоконьенің ментальды кең істігі танымдық бағ ытты дә стү рлі логика-прагматикалық мә селелерімен байланыстырудан туындағ ан.

1990 жылдарғ а дейін когнитивті тіл білімі бір-бірімен тоғ ыса қ оймағ ан жеке зерттеу бағ дармаларын, ғ ылыми кө зқ арастар жиынтығ ын қ ұ рады. Оғ ан жоғ арыда аталғ ан ең бектерге қ оса, тілшілер маң ызды танымдық қ орытындылар жасағ ан Т.ван Дейктің, Дж.Хэйманның, Т.Гивонның ғ ылыми кө зқ арастарын да жатқ ызды. Когнитивистер тек 1980-1990 жылдардан бастап дү ниеге келген жұ мыстар ғ ана жаң а сипаттағ ы, тың ү лгідегі когнитивті зерттеулердің бастамасын қ ұ рды деп есептелінді (26).

Халық тың болмыс, тіршілігінің, мә дениетінің, таным-тү сінігінің қ ұ пия сырлары ұ лттық ө мірдің айнасы болып табылатын – тіл арқ ылы кө рініс табады. Тілді танымдық тұ рғ ыда зерттеу бү гінгі таң да дамып келе жатқ ан жаң а бағ ыттардың бірі. Адамзат ө зін қ оршағ ан дү ниелегі ә лем бейнесін қ алай таниды, ұ лттың дү ниеге деген кө зқ арасы негізінде менталитеттік танымдар қ алай пайда болады деген сауалдар осы когнитивтік лингвистикада қ арастырылады. Жалпы когнитивтік лингвистиканың алғ ашқ ы идеялары Гумбольдт, Уорф, Сепир сияқ ты ғ алымдар ең бегінен бастау алып, қ азақ тіл білімінде Ә.Қ айдар, Е.Жанпейісов, М.М.Копыленко, Ж.Манкеева, Н.Уә лиев, Қ.Жаманбаева, Б.Ақ бердиева, Б.Дина, Г.Снасаповалардың ең бектерінде қ арастырылады. Орыс тіл білімінде когнитивті лингвистикағ а қ атысты зерттеу жү ргізген ғ алымдар – Н.Д.Арутюнова, В.Н.Телия, Н.Н.Болдырев.Ю.Н.Караулов, В.А.Маслова т.б.

Когнитивті лингвистика ХХ ғ асырдың ортасына қ арай қ арқ ынды дами бастады. Осы бағ ытта кө птеген ғ ылыми зерттеу ең бектері жарық кө рді. Зерттеушілер тілдің «ғ аламның тілдік бейнесін» тү зу қ ызметіне ерекше назар аударды. Аталмыш жаң а лингвистикалық теорияның шын мә ніндегі концептуалдық қ ағ идаларының негізделуі соң ғ ы жылдары қ арқ ынды зерттелу ү стінде.