Танымдық тіл біліміндегі концепт.

С. Р. Воркачев: «концепт - бұ л мә дени белгіленген вербальдық мағ ына, сө йлеушілердің ө зіне тә н тілдік қ олданыстарын айту ү шін жеке концептіні тілдік тұ рғ ыдан тү сіну ү шін, соғ ан сә йкес лексика-семантикалық парадигма жасалады» - десе (24, 47), академик Д.С.Лихачев: «концепт қ атарына кіретін лексемалардың (ө мір, махаббат, ес, бақ ыт, іс-ә рекет т.б) мағ ынасы ұ лттық тілдік сана мен ұ жым тілінің «қ арапайым ә лем бейнесін» жасайды. Бұ ндай концепттердің жиынтығ ынан тілде концептілік қ абат қ ұ ралады» - деп тұ жырым жасайды (25, 3).

В.И.Поставалова «концептілік талдау мақ саты-бір ғ ана таң баның аясында жинақ талатын жалпы концептілерді тауып, когнитивті қ ұ рылымындағ ы сол таң баның болмыс-бітімін анық тау» деп тү сіндіреді (58, 80).

Қ азақ тіл білімінде концепт теориясы мен қ ұ рылымдары біршама зерттелді. Концепт теориясы қ азақ тілі лингвистикасында Г.Снасапова, Ш.Елемесова, М. Кү штаева, С. Жапақ ов, А. Ә мірбекова т.б. зерттеушілердің ең бектерінде жан жақ ты қ арастырылғ ан.

Тіл білімінің когнитивті саласы ақ иқ ат дү ниенің санадағ ы таң басын зерттеуді қ олғ а алғ аннан бастап-ақ қ азақ тіл білімінде де ұ лттық мә дени таным ө рістері мен дү ниенің тілдік бейнесі жә не кө ркем мә тін тіліне концептуалдық талдаулар жасала бастады

Сө зде заттың ө зі белгіленбейді, аталмайды, зат туралы адамның санасында бейнеленген тү сінік қ андай да бір концепт аталады. Қ андай да бір сө з болмасын оның толық концептісі семантикалық жә не тілдік единицалардың жиынтық ө рісі арқ ылы айқ ындалады. Сө здің семантикалық жә не тілдік единицалардың, жиынтық, асроциациялық ө рісінде пайда болғ ан ақ параттың қ ұ рамында когнитивтік жә не прагматикалық, мағ ыналардың ә лементтері міндетті тү рде бейнеленеді. Біз бұ дан жалқ ы есім лексемасының концепт қ ұ рудағ ы ө зінің лексиконы, синонимдік қ атары, ассоциациялық байланысы бар жә не семантикалық ө рісі кең атаулар лексемасын концепт ретінде танып білеміз./ 57 /??

Концепт - ұ лттық болмысқ а негізделген ұ жымдық жә не тұ лғ алық санадағ ы ақ параттар бірлігі ретінде танымдық лингвистиканың басты ұ ғ ымы болып табылады. Ол зерттеудің тү рлі қ ырларына қ арай лингвомә дениеттану, психолингвистика жә не когнитивті линвистикада жан-жақ ты қ арастырылуда.

Ал, А.В.Маслова концептінің бірнеше анық тамасын тө мендегіше келтіреді: "... концепт - біздің санамызды ментальдік немесе психикалық ресурстарының бірліктерін жә не адамның білімі мен тә жірибесін бейнелейтін ақ паратты қ ұ рылымды тү сіндіру қ ызметін атқ аратын термин; концепт - сақ таудың, ментальдік лексиконның, концептуальдық жү йе мен тілдің, ақ ыл-ойдың, адам жү йкесінде бейнеленген дү ниенің бү кіл бейнесінің мазмұ ндық бірлігі; концепт - ө зінің іске асырылатын бү тін бір тілдік тобымен берілетін, тиісті лексика-семантикалық парадигма жасайтын, мә дениеттің таң баланғ ан вербалді мағ ынасы, сондай-ақ тіл арқ ылы айтылатын этномә дени ерекшелікте таң баланғ ан ұ жымдық білім бірлігі" [26, 35].

В.А.Маслова концептіге ө з ұ ғ ымы бойынша тағ ы да тө мендегідей анық тама береді: "... ол лингвомә дени ерешелікті таң балағ ан жә не белгілі бір тұ рғ ыда этномә дениетті тасымалдаушыларды сипаттайтын семантикалық жасалым. Концепт этникалық дү ниетанымды бейнелей отырып, дү ниенің этникалық тілдік бейнесін белгілейді, " болмыс шаң ырағ ы" қ ұ рылысындағ ы бір кірпіш болып табылады (М.Хайдеггер бойынша). Сонымен қ атар ол - бү кіл адам ә рекетінің мазмұ нын бейнелейтін ө зіндік бір білімдер жиынтығ ы. Концепт сө з мағ ынасынан тікелей туындамайды, ол ө зінің сө здік мағ ынасының жеке адамның жә не халық тың тә жірибесімен тү йісуі болып табылады (Д.С.Лихачев бойынша). Сондай-ақ концепт эмоциялық, экспрессивтік жә не бағ алаушы қ асиеттерге ие" [26, 36].

В.А.Маслованың концептіге берген келесі анық тамасы тө мендегіше: " Сонымен, концепт дегеніміз - мә дениетке сің дірілген ұ ғ ым (Н.Д.Арутюнова жә не В.Н.Телия бойынша). Ол коннотацияларғ а ие, ө з табиғ аты жағ ынан бағ алы, аксиологиялық қ асиеті бар, тілде атауғ а, есімге, атауларғ а, есімдерге ие" [26, 36]. " Концепт" терминін анық тауда логикалық, философиялық, когнитивтік, лингвомә дени ә дістер ө з ық палын тигізеді. Концептіні анық таудағ ы логика-философиялық ә дісте концепт — ұ ғ ым мазмұ ны ретінде тү сініледі, яғ ни мағ ына қ алай ұ ғ ынылса, ол да солай ұ ғ ынылады. Философтар концептіні мағ ына сияқ ты тү сіндіреді: " Дү ниені қ абылдаудың " жай" тә сілдері кө ру, есту, дә м сезу, иіс сезу— мағ ына жасаудың немесе концептілер, дү ние нысандарын жасаудың бірден – бір тә сілдері болып табылады. Бұ л объектілер мағ ынағ а жатқ ызылатын немесе берілетін дү ниенің таң басы ретінде қ арастырылуы мү мкін. Мұ ндай мағ ыналар немесе концептілер, ө з кезегің де, адам ө міріндегі бар объектілер туралы не болғ ан ақ иқ атты немесе жалғ ан ақ паратты негізге алады. Жаң а мағ ыналар бү рынғ ылардың негізінде жасалады" Концепт сө здерді анық тау принциптері кейбір ғ алымдардың топшылауынша субъективті тү рде жү ргізіледі. Мысалы, " Тіл логикалық тұ рғ ыдан талдаумен" айналысушы топтардың ө кілдері кө птеген концепт сө здерді " философиялық ғ ылыми категориялар" жә не " практикалық философия ұ ғ ымдарың беруші сө здер" деп шектеуге тырысады. Олар концепт сө здерді бірнеше ондағ ан сө здердің тө ң ірегіне шоғ ырландырғ анды қ уаттайды. Ә рине, концепт сө здерге бұ лай қ арауғ а болмайды, себебі тіліміздегі мың дағ ан деректі, дерексіз сө здер ондағ аң концептінің аясына сия бермейді.

" Концепт" терминін логикалық -философиялық тұ рғ ыдан тү сіну, ө зіміз байқ ап тұ рғ андай лингвистикалық жұ мыстарда да орын алғ ан. Бұ л ә дісте концепт сө з мағ ынасына тең естіріліп, адамның ментальдік қ ызметіне жатқ ызылады.

Ал сө здердің мә дени концепті қ атарына енуі олардың прагматикалық, семантикалық сипаттарына байланысты. Біз концепт терминінің қ азіргі тіл ғ ылымында қ арастырылуы лингвистика мен философияның ө зара сабақ таса байланысының кү шейген тұ сында ө зіндік мә нге ие болады деп тү сіндіреміз. Логикада " концепт" термині " ұ ғ ым, тү сінік" терминдерімен бірдей мағ ынада қ олданылады. Сонымен біз концепт ұ ғ ымын адамның ә лем туралы ө з бойына жинақ тағ ан мә дени тү сініктерін бейнелейтін ғ аламның тілдік бейнесі ретінде танимыз.

Концепт - тіддік ескерткіш болып табылады. Осы орайда " концепт тұ рақ тылық ты сақ тай ала ма немесе уақ ыт ағ ымына орай ө згеріске тү се ме? " деген заң ды сұ рақ туындайды. Бұ л сұ рақ қ а бір жақ ты жауап беруге болмайды, бір жағ ынан концепт ө згермейді, ол сө здің тұ тас мағ ынасын сақ тайды, екінші жағ ынан концепт адам тә жірибесін бейнелей отырып толығ уғ а, ө згеруге бейім» сондай-ақ беретін ұ ғ ымның толық қ анды, жан-жақ ты терең ділігімен ерекшеленеді. Бұ л арада концепт бү рынғ ы мағ ыналар мен жаң а мағ ыналарды біріктіріп ұ стайды, онда сө з антикасындағ ы болатын ө згерістер " программаланғ ан" болғ андық тан концепт сө здерді мең гере отырып, тұ рақ ты болып қ алады, сонымен қ оса концепт ә р кезде біздің алдымызда жаң а бір кейпінде кө ріне алады, осылайша концепт ғ аламның тілдік бейиесін ұ ғ ынуғ а мү мкіндік береді.

Концептіні лингвомә дени тұ рғ ыдан тү сіну кезінде, ең алдымен концептінің этномә дени ерекшелігі аталып ө тіледі. Сондай-ақ, концепт ө зінің ә рекетке асырылуының бү тін бір тобымен тиісті лексика-семантикалық парадигма жасайтын мә дени тү рде таң баланғ ан ауызша мағ ынасы, тіл арқ ылы айтылатын жә не этномә дени ерекшелікте таң баланғ ан ұ жымдық білім бірлігі.

Ю.С.Степанов " Концепт - адамның ментальдік дү ниесіндегі мә дениеттің негізгі ұ ясы", — деп жазады. Ол концептінің кү рделі қ ұ рылысына тө мендегідей сипаттама береді: бір жағ ынан алып қ арағ анда оғ ан ұ ғ ым қ ұ рылысына қ атыстының барлығ ы жатады, басқ а жағ ынан алғ анда концепт қ ұ рылысына оны мә дени факті ететіндердің барлығ ы, бастапқ ы формасы, этимологиясы, қ азіргі ассоциациялар, бағ алаулар жатады" [59, 41].

Атап айтқ анда, концептінің лингвомә дени аспектілері концептіні тү сінуде когнитивтік ә дісті тілдік таң бадағ ы концепт мазмұ нын (Н.Д.Арутюнова, Т.В.Булыгина, А.Д.Шмелев, Н.Ф.Алефиренко жә не т.б.) жаң а ғ ылыми парадигма - лингвоконцептология шең берінде қ алыптастыратын когнитивтік семантика бірліктері ретінде когнитивтік ә дісті біріктіруге мү мкіндік берді./60/ Ө зімізге белгілі болғ андай, жалқ ы есімдер осы мә дениеттің ө зіндік семантикалық ерекшелігін бейнелейтін этникалық мә дениеттің тілдік есімдері болып табылады. Жалқ ы есімдердің ө з табиғ атын қ ұ райтын лингвомә дени жә не когнитивтік аспектілердің ө зара Диалектикалық байланысына негізделген жалқ ы есімдердің осы бір онтологиялық белгілері, біздің қ ө зқ арасымыз бойынша, оларды лингвистикалық концептологияның жаң а бағ ыты шең берінде зерттеу тиімді болып саналса керек.

В.А.Маслова орыс мә дениетінің концептілік саласын (концептосферасын) қ арастыра келе былай деп жазады: " Барлық концептілерді: 1) дү ние (ә лем) - кең істік, уақ ыт, caн, отан, тұ манды таң, қ ысқ ы тү н; 2) табиғ ат жә не апат — су, от, ағ аш, гү лдер; 3) адам туралы тү сінік — жаң а орыс, зиялы қ ауым, данышпан, ақ ымақ, ақ ылсыз, жиһ анкез; 4) адамгершілік концептілер — ар - ождан, ұ ят, кү нә, шындық, ақ иқ ат, шынайылық; 5) ә леуметтік ұ ғ ымдар мен қ атынастар - бостандық, ерік-жігер, достық, соғ ыс жә не т.б.; 6) эмоциялық концептілер: бақ ыт, қ уаныш; 7)артефактілер дү ниесі (ә лемі) - гибадатхана (храм), ү й, геральдика (гербтер мен олардың тарихын зерттейтін ғ ылым саласы), сакральдық заттар (қ оң ырау, шам жә не т.б.); 8) ғ ылыми білімнің концептілік саласы (концептосфера): философия, филология, математика жә не т.б.; 9) ө нер концептілік саласы: сә улет, сұ ң ғ ат (живопись) музыка, би жә не т.б. [26, 70].

Осы жіктемеде атап айтқ анда орыс мә дениетіне тә н ұ лттық жә не ә мбебап концептілер берілген (мә селен, тұ манды таң, қ ысқ ы тү н, жаң а орыс т.б.).

Жалпы адамзатқ а тә н концептілерден міндетті тү рде ерекше бір ұ лттық концептілер кө рінетіндігін атап ө ту қ ажет, ө йткені жалпы адамзат мә дениеті ұ лттық мә дениет бояуларынан қ ұ ралады. Қ азақ жалқ ы есімдері материалдары негізінде қ арастырылушы концептілер ұ лттық, этникалық бояуғ а ие, сондай-ақ аталғ ан концептілердің қ азақ мә дениетінің тү рлі жактары мен қ ұ былыстарына қ атысты болуы кө ң ілге кү дік тудырмайды.

Адамның ақ иқ ат дү ниеге қ атынасы тілдік қ ұ ралдар арқ ылы беріліп, соның негізінде ақ парат жү йесі қ алыптасады. Бұ л ғ алам бейнесін бейнелейтін ақ парат жү йесі ақ ындардың ғ алам туралы концептуалды тұ жырымдамаларынан кө рінеді. Демек, кө ркем шығ армағ а тіліне (поэзия тілі болсын немесе проза тіліндегі философиялық этюдтерді) концептілік талдау ғ аламның тілдік бейнесі туралы білімді анық тау ү шін қ ажет. Қ андай да бір кө ркем шығ арманы тек лингвистикалық талдаумен, яғ ни шығ арманың кө ркемдік ерекшелігін талдаумен шектеуге болмайды. Мұ ндайда автор шеберлігі, оның ақ иқ ат дү ние туралы таным-тү сінігі, кө зқ арасы айқ ын кө ріне бермейді. Осы ретте концептілік талдау автордың ақ иқ ат дү ниеге қ атынасын айқ ындап, кө ркем шығ арманы талдаудың екінші бір қ ырын ашатын бірден бір тілдік қ ұ рал ретінде қ ызмет етеді.

Концепт бір сө здің беретін ұ ғ ымы мен тү сінігі емес, кү рделі семантикалық бірлік. Концепт пен ұ ғ ым екеуінің аражігі бұ л кү ндері толық ашылғ ан логика лингвистикалық бірліктер болып табылады. Ол тілдік бірліктердің қ андайда болса да (сө з, сө з тіркесі, сө йлем, дискурс) белгідей алатын, семантикалық ө ріс ретінде кө рініс беретін мағ ына. Онсыз ол концепт дең гейіне кө теріле алмайды.