Мәліметтер қорын тұғырнамалық жобалаудың ұстанымдары

1. Мә ліметтер қ орын жоспарлау, жобалау, жасау
2. Іске қ осу кезең деріндегі мә ліметтер қ оры ә кімшілігінің негізгі қ ызметтері.

Пайдаланушылардың мә ліметтер қ орының кө мегімен шешетін міндеттері, ә детте, қ оршағ ан болмыспен, осы болмыстың нақ ты нысандарымен байланысты болады. Сондық тан мә ліметтер қ орын ә зірлеуге кіріскен кезде пайдаланушылардың жасалып жатқ ан мә ліметтер қ орына қ оятын талаптарына қ атысты нысандардың табиғ атын зерттеп шығ у қ ажет.

Пайдаланушылардың жасалып жатқ ан мә ліметтер қ орына қ оятын талаптарын кө рсететін объектілердің жиынтығ ын модель деп атайық. Осылайша, модель қ ойылғ ан міндетті шешу ү шін болмыстың қ ажетті кейіптемесін береді. Ә рине, модель пайдаланушылардың талаптарын дә л бейнелеуі тиіс, онда қ ойылғ ан міндетті шешуге қ ажетті объектілер ғ ана болуы тиіс, онда сол міндетке керек емес нысандар болмауы керек. Сондық тан мә ліметтер қ орын жобалау мен жасау кезінде модельді қ алыптастыру процесі маң ызды роль атқ арады. Егер бұ л процесс тиісті дең гейде орындалатын болса, онда модель міндеттерді дұ рыс шешу кө зіне айналады. Ә зірленген модель тұ ғ ырнамалық модель деп аталады. Мә ліметтердің тұ ғ ырнамалық моделі сонымен қ атар семантикалық модель деп те аталады, себебі ол нақ ты ә лемдегі заттардың мә ндерін белгілеп отырады. Тұ ғ ырнамалық модельдің басты элементтері объектілер мен қ атынастар болып табылады.

Модельдегі міндетті шешу ү шін қ ажетті нақ ты ә лемнің категорияларын бейнелейтін нысандар нақ ты заттар (физикалық нысандар), сондай-ақ абстрактілі (тұ ғ ырнамалық) заттар болуы мү мкін. Нақ ты нысандардың мысалдары адамдар, машиналар, ағ аштар, кітаптар, қ ұ рылыстар жә не т.б. болып табылады. Компаниялар, іскерлік ә рекеттер, білімдер, дағ дылар жә не т.б. – бұ л абстрактілі нысандар. Бір нысанғ а кө птеген бір типті элементтер жиыны біріктіріледі, ол объектілі жиын деп аталады. Жобалау барысында объектілі жиындарды нақ тылау мен қ орытындылау қ ажеттілігі туындайды. Мысалы, келесі суретте (1.9-сурет) «Заң ды тұ лғ а» жә не «Жеке тұ лғ а» деген объектілі жиындар «Клиент» объектілі жиынының нақ тылануы болып табылады.

Объектілі жиынды нақ тылау

Жалпы жағ дайда, нақ тылау дегеніміз – бұ л басқ а объектілі жиынның ішкі жиыны болып табылатын объектілі жиын.

Қ орытындылау дегеніміз - бұ л нақ тылауғ а кері келетін процесс жә не ол ө з қ ұ рамында ө зге объектілі жиындарды қ амтитын объектілі жиын болып табылады.

Тұ ғ ырнамалық модельдің басқ а элементі қ атынас болып табылады. Қ атынас екі объектілі жиынды байланыстырады. Қ атынас бір объектілі жиынның элементі мен басқ а объектілі жиынның элементінен тұ ратын жұ птарды қ ұ райды. Осылайша, қ атынас бастапқ ы объектілі жиындардың сә йкес элементтерінен кө птеген жұ птарды қ ұ райды. Қ атынастың ө зі қ ұ рамдас деп аталатын объектілі жиын болып табылады. Қ атынас кө бінесе етістік арқ ылы беріледі. Мысалы, «еркек» жә не «ә йел» деген объектілі жиындар «неке қ ұ рғ ан» деген қ атынаспен байланыстырылуы мү мкін жә не сол арқ ылы «жанұ ялық жұ п» деген қ ұ рамдас жиынды қ ұ райды. Қ ұ рамдас жиын келесі суретте (1.10-сурет) кө рсетілгендей ө зге объектілі жиынмен байланыстырылуы мү мкін.

Қ ұ рамдас жиынды байланыстыру

Қ атынас бір объектілі жиынның басқ а объектілі жиынның бір элементімен байланысқ ан элементтерінің санын кө рсететін қ уаттылығ ымен сипатталады. Ең тө мен жә не ең жоғ ары қ уаттылық тар болады. Мысалы, «неке қ ұ рғ ан» қ атынасының ең жоғ ары қ уаттылығ ы ә рбір бағ ытта 1-ге тең, басқ аша айтқ анда 1.11-суретте кө рсетілгендей ә рбір еркек тек бір ғ ана ә йелмен неке қ ұ ра алады жә не, керісінше, ә рбір ә йел тек бір ғ ана еркекпен неке қ ұ ра алады.

Бірдің -бірге қ атынасы

Ең тө мен қ уаттылық бұ л мысалда 0-ге тең. Қ уаттылығ ы екі бағ ытта да 1-ге тең болатын қ атынас бірдің -бірге қ атынасы деп аталады. Егер бір бағ ыттағ ы қ атынастың қ уаттылығ ы 1-ге тең болса, ал екіншісінде – кө п болса, онда мұ ндай қ атынас бірдің -кө пке қ атынасы деп аталады. Келесі суретте (1.12-сурет) бірдің -кө пке қ атынасы кө рсетілген.

Бірдің -кө пке қ атынасы

Келесі суретте кө птің -кө пке қ атынасы кө рсетілген,

Кө птің -кө пке қ атынасы

Бұ л жағ дайда студент кө п курстарғ а қ атысады, жә не бір курсқ а кө птеген студенттер қ атысады.

Бинарлық жә не n-дік қ атынастарғ а бө лінеді. Бинарлық қ атынастар дегеніміз – бұ л екі объектілі жиындардың арасындағ ы қ атынастар. Жоғ ары ретті қ атынастар немесе n-дік қ атынастар дегеніміз – бұ л ү ш жә не одан да кө п объектілі жиындардың арасындағ ы қ атынастар. Мысалы, келесі суретте

n-дік қ атынастар

«тұ рмыстық аспаптар заводы», «шаң сорғ ыш» жә не «кір жуу машиналар» деген объектілі жиындар «ө ндіреді» деген қ атынаспен байланысқ ан.

Объектілі жиынның элементтері атрибуттардың қ андайда бір саң ына ие болады. Мысалы, адамның есімі, туғ ан кү ні, жынысы, мекен-жайы жә не т.б. мә ліметтер болады. Жалпы жағ дайда атрибут бір объектінің екінші объектіге функционалдық қ атынасын анық тайды, яғ ни олар ө зара атрибуттар жиынтығ ымен ажыратылады.

Атрибуттың мә ні объектілі жиынның ә рбір элементі ү шін бір мә нді анық талғ ан. Егер ол анық талмағ ан болса, онда сол элементке арналғ ан атрибут бос мә нге ие болады.

Егер де нысан басқ а нысанның нақ тыламасы болып табылса, осы нақ тыланғ ан нысан жалпылама нысанның барлық атрибуттары мен қ атынастарын мұ рағ а алады. Сонымен қ атар, нақ тыланғ ан нысанның ө з атрибуттары пайда болуы мү мкін. Мысалы, келесі суретте нақ тыланғ ан нысан «ү йленген», компанияда жұ мыс істейді, яғ ни «жұ мыс істейді» қ атынасын мұ рағ а алады, сонымен қ атар «адам» жалпылама объектісінің барлық атрибуттарын (есімі, мекен-жайы, туғ ан жылы) мұ рағ а алады, жә не ө зіндік «зайыбы» атрибуты болады.