Тақырып 38. Автоматтандырылған диспетчерлік басқару жүйесінің негіздері

Жолаушы тасымалдау кө ліктерін диспетчерлік басқ ару жұ мыстары технологиялық ү рдісті толық ө з бақ ылауында ұ стайды. Автокө лік мекемесінің жұ мысының тиімділігін ә рі бекітілген тә ртіппен жұ мыс істеуін қ амтамасыз етеді.

Автоматтандырылғ ан диспетчерлік басқ ару жү йелері (АДБЖ) қ алаішілік жолаушы тасымалдау кө ліктеріндегі технологиялық ұ йымдастыру жұ мыстарын оперативті басқ ару жү йесі болып саналады.

АДБЖ енгізудің негізгі мақ саты жолаушыларғ а кө ліктік қ ызмет кө рсету сапасын жақ сарту, кө лік қ озғ алысының реттілігін бақ ылауды жең ілдету жә не тасымалдау ү рдісінің есептік – статистикалық мә ліметтерінің нақ ты болуын қ амтамасыз ету.

Жолаушыларды тасымалдаушы автокө лік мекемесінің жұ мысы негізгі екі бө лімнен тұ рады.

Бірінші бө лім - тасымалдау жоспарының негізін жә не жобасын жасайтын ұ йымдастыру жұ мыстары.

Екінші бө лім - қ ұ растырылып бекітілген тасымалдау жоспары бойынша жұ мыстың орындалуын бақ ылауғ а жә не қ озғ алысты реттеуге бағ ытталғ ан басқ ару қ ызметі.

Жолаушы тасымалын ұ йымдастыру жә не басқ ару жұ мыстары автокө лік мекемесінің біртұ тас кө лік ү рдісінің негізінде ө зара байланыста жұ мыс жасайтын пайдалану бө лімінің бө лімшілері арқ ылы жү зеге асады. Оның ішінде тасымалдауды ұ йымдастыру жұ мыстарын инженерлік- технологиялық бө лім мамандары жасайды. Ал жоспар бойынша қ озғ алысты басқ ару пайдалану бө лімінің диспетчерлік қ ызметіне жү ктеледі.

Диспетчер маршрут кестесі бойынша желіде жү рген автобустардың қ озғ алысын қ адағ алайды, жұ мыс барысында туындағ ын мә селелерді шешеді жә не жолаушылардан тү скен арыз-шағ ымдар мен ұ сыныстарды қ абылдайды.

Автобустардың қ озғ алысын реттеп басқ арып отыру ү шін диспетчер ә рбір маршрут бойынша шық қ ан автобустарды жә не олардың жү ріс кестелерін, жол маршрутын толық білуі керек. Туындағ ан жә не туындауы мү мкін мә селелердің оң тайлы шешімін табу ү шін автобус жү ргізушілері мен диспетчердің арасында байланыс қ ұ ралы болуы керек.

Автобустардың жү ріс аралық атрын сақ тай отырып кесте бойынша жү рісін қ амтамасыз ету ү шін соң ғ ы аялдамаларда немесе аралық аялдамаларда диспетчермен байланыстыратын арнайы қ ұ ралдар орнатылады. Ал желілік бақ ылаушылар қ ойылмағ ан жә не арнайы байланыс қ ұ ралдары жоқ маршруттар ү шін бақ ылаушы қ ондырғ ылар мен табелдік сағ аттық жү йе енгізіледі. Бақ ылаушы қ ондырғ ы автобустың нө мері мен келу уақ ытын диспетчерлік орталық қ а жеткізіп, отырады. Табелдік сағ аттық жү йеде соң ғ ы аялдамағ а келген автобус жү ргізушісі тіркеуші бекетке келіп жол парақ шасына келген уақ ытын белгілеп отырады.

Осындай диспетчерлік бақ ылау ә дістері арқ ылы автобустардың маршрут кестесі бойынша жү руін қ адағ алап, реттеп отырады.

Жолаушы автокө ліктерінің жылжымалы қ ұ рамын бір орталық тандырылғ ыан жү йе арқ ылы басқ ару типті жолушы тасымалдаушы мекемелердің санына байланысты екі кезең нен тұ рады:

Бірінші кезең - облыс орталығ ындағ ы бір тиіпті жолаушы тасымалдаушы кө лік мекемесінің жұ мысын орталық тандыру.

Екінші кезең - екі жә не оданда кө п жолаушы тасымалдаушы кө лік мекемелерінің жұ мысын бір орталық тандырылғ ан жү йе арқ ылы басқ ару.

Автобустар мен такси автокө лігінің қ озғ алысын орталық тандырылғ ан диспетчерлік жү йе арқ ылы басқ ару ү шін кө лік басқ армасы келесі кешенді шартты талаптарды орындауы керек. Олар:

1) жетілдірген диспетчерлік техникалық байланыс қ ұ ралдарымен, орталық тандырылғ ан белгі беру жү йесімен жә не нақ тылы ақ параттармен қ амтамасыз ету;

2) диспетчерлік басқ ару қ ызметінің тиімді ұ йымдасқ ан қ ұ рылымын қ ұ ру;

3) жергілікті жағ дайларғ а байланысты автокө лік қ озғ алысын диспетчерлік басқ арудың тиімді ә дістері мен жетілдірілген технологиясын таң дау;

Диспетчерлендіру дегеніміз – автобустың қ озғ алысының бір ортадан орталық тандырылғ ан кү йде басқ арылуын айтамыз. Кейбір қ алаларда диспетчерлік жү йе бір арнағ а тү спеген немесе жұ мыс істемейді, ал автобустың қ озғ алысын басқ ару тек қ ана соң ғ ы станцияларда линиялық диспетчердің кө мегімен ғ ана жү зеге асады. Бұ л ә дістер бір орталық тан басқ ару емес ә дісі деп тү сінуге болады жә не бұ л жү йе диспетчерлік басқ ару жү йесіне кіргізуге болмайды. Қ азіргі кезде қ ала ү лкейіп, ө се бастайды.

Диспетчерлендіру дегеніміз:

1) Автобустардың қ озғ алысын жә не оның режимінің кесте бойынша жұ мысын факты бойынша қ озғ алысымен жұ мыс істеуін салыстырмалы тү рде бақ ылайды.

2) Автобустардың маршрут бойынша қ озғ алысын реттеп жә не бұ зылғ ан қ озғ алыстарды ретке келтіреді. Автобустың қ озғ алысын басқ арып толығ ымен жолаушыларғ а қ ызметін сапалы кө рсету жә не автобустарды тиімді пайдалануғ а себебін тигізеді.диспетчерлік жү йе қ озғ алысты жоспарлап, бекітіп олардың тиімді пайдаланылуына ү лесін қ осады.

Жолаушы тасымалдау кө ліктерін диспетчерлік басқ ару жү мыстары технологиялық ү рдісті толық ө з бақ ылауында ұ стайды. Автокө лік мекемесінің жү мысының тиімділігін ә рі бекітілген тә ртіппен жұ мыс істеуін қ амтамасыз етеді.

Жолаушыдарды тасымалдаушы автоколік мекемесінің жұ мысы негізгі еқ і бө лімнен тұ рады.

Бірінші бө лім - тасымалдау жоспарының негізін жә не жобасын жасайтын ұ йымдастыру жұ мыстары.

Екінші бө лім - қ ұ растырылып бекітілген тасымалдау жоспары бойынша жұ мыстың орындалуын бақ ылауғ а жә не қ озғ алысты реттеуге бағ ытталғ ан басқ ару қ ызметі.

Диспетчерлік басшылық ету қ озғ алысты басқ ару, кестенің сақ талуын ү здіксіз бақ ылау жә не маршруттар бойынша автобустардың ү здіксіз жә не тұ рақ ты қ озғ алысын қ амтамасыз ету ү шін жедел реттеу, сондай-ақ технологиялық процестегі кө ліктің барлық тү рлерімен жолаушылар тасымалдауды ү йлестіру болып саналады.

Диспетчерлік басшылық етуді диспетчерлік қ ызметтер жү зеге асырады.

Диспетчерлік қ ызметтің негізгі функциялары:

1) автобустардың, шағ ын автобустардың жө нелтілуін жә не автовокзалғ а (автостанцияғ а) уақ тылы келуін қ адағ алау;

2) маршруттар бойынша автобустардың, шағ ын автобустардың қ озғ алысын қ адағ алау жә не реттеу;

3) тасымалдаушыларды, жолаушыларды жә не басқ а автовокзалдардың диспетчерлік қ ызметтерін маршрут бойынша жү рудің кү рделіліктері, соның ішінде ауа райы-климаттық немесе жолдағ ы басқ а жағ дайларғ а байланысты қ озғ алысты шектеулер мен тыйым салулар туралы хабардар ету;

4) маршруттағ ы, соның ішінде ауа райы-климаттық немесе жолдағ ы басқ а жағ дайларғ а байланысты қ озғ алыстың ерекшеліктері туралы жү ргізушілерге нұ сқ ау беру;

5) маршрут бойынша ауа райы-климаттық немесе жолдағ ы басқ а жағ дайларғ а байланысты қ озғ алысты шектеулер мен тыйым салулар кезінде жолаушыларды орналастыру;

6) жол органдарын, жол полициясы органдарын, тө тенше жағ дайлар жө ніндегі органдарды маршрут бойынша жү рудің кү рделіліктері, соның ішінде ауа райы-климаттық немесе жолдағ ы басқ а жағ дайларғ а байланысты қ озғ алыстың шектеулері мен мү мкін еместігі жә не осығ ан байланысты автобустардың уақ тылы келмеуі туралы хабардар ету;

7) жолаушылар отырғ ызылу жә не багаж тиелу ү шін автобустардың, шағ ын автобустардың кестеде белгіленген уақ ытта жә не тиісті санитарлық жай-кү йде уақ тылы берілуін қ адағ алау; жол қ ұ жаттамасын ресімдеу жә не диспетчер журналын жү ргізу;

8) жү ргізушілердің рейс алдындағ ы (ауысым алдындағ ы) медициналық тексеруден жә не автобустардың, шағ ын автобустардың рейс алдындағ ы техникалық тексеруден ө туін қ адағ алау (автовокзалдың (автостанцияның) немесе тасымалдаушының тиісті қ ызметтерінің оларды ө ткізгені туралы қ ұ жаттық растаудың болуы);

9) автобустардың, шағ ын автобустардың жү ргізушілері ең бек жә не демалыс режимін қ адағ алау;

10) басқ а автовокзалдардың (автостанциялардың) диспетчерлік қ ызметтерін автобустардағ ы бос немесе босағ ан орындардың болуы туралы, сондай-ақ қ озғ алыс кестесіндегі ө згерістер немесе автобустардың кестеден озып кетуі (қ алып қ оюы), кестеде кө зделмеген қ осымша рейстерді алып тастау немесе енгізу, қ осымша автобустың жө нелтілуі туралы хабардар ету;

11) жол қ ұ жаттамасын ресімдеу жә не диспетчерлік журнал жү ргізу;

12) жү ргізушілерде нақ ты маршрут бойынша жолаушыларды тасымалдауды жү зеге асыруғ а арналғ ан рұ қ сат қ ұ жаттарының (куә ліктің, маршрут схемасының, жол қ ағ азының) болуын қ адағ алау;

13) жергілікті атқ арушы органдарды жолаушылардың жә не багаждың тұ рақ ты автомобиль тасымалдарын жү зеге асыратын тасымалдаушылардың қ озғ алыс кестелерін (графиктерін) бұ зғ аны жә не осы Ереженің қ ағ идаларын басқ а да бұ зушылық тары туралы, сондай-ақ маршруттар бойынша қ осымша рейстерді ұ йымдастыру туралы хабардар ету болып табылады.

Автобустың қ озғ алысын тиімді басқ ару ү шін қ ала ішіндегі маршруттарда диспетчерлік жү йе ө те қ атаң тә ртіппен қ ажеттілікпен жұ мыс істеу қ ажет.

Автобустардың, шағ ын автобустардың қ озғ алысы кестеден ауытқ ығ ан жағ дайларда, олардың қ озғ алысын жедел реттеу жү зеге асырылады. Жедел реттеу мынадай іс-қ имылдарды қ амтиды:

1) автобус, шағ ын автобус кешіккен кезде:

кешіккен автобустың, шағ ын автобустың тұ ру уақ ыты, кесте бойынша тұ ру уақ ытының ү штен бір бө лігінен асырылмай қ ысқ артылады (бес минутқ а дейін тұ рудың қ ысқ артылуы мү мкін емес). Автобустың жолаушылары тұ ру уақ ытының қ ысқ артылғ аны туралы ескертілуі тиіс;

автобус, шағ ын автобус маршруттың соң ғ ы пунктіне едә уір кешіккен кезде, соның нә тижесінде жолаушыларды уақ тылы жеткізуді жә не автобусты кері рейске жө нелтуді қ амтамасыз ету мү мкін болмаса, ол резервтегі автобуспен, шағ ын автобуспен ауыстырылады;

егер автобустың, шағ ын автобустың кешігуі осы маршруттағ ы қ озғ алыстың кестеде белгіленген ұ зақ тығ ының он-он бес пайызынан кемін қ ұ раса, ол жағ дайларда қ озғ алыс жылдамдығ ы ұ лғ айтылады, бірақ жол қ озғ алысы ережелерінде жә не маршрут жө ніндегі тиісті жол белгілерінде белгіленген жылдамдық тан артық емес. Бұ л ретте жылдамдық тың ұ лғ аюы қ озғ алыс қ ауіпсіздігін тө мендетпеуі тиіс жә не таулық санына жатқ ызылатын маршруттарда жә не ауа райы-климаттық немесе жолдағ ы басқ а жағ дайларғ а байланысты маршрут бойынша қ озғ алыс кү рделіленген жағ дайларда рұ қ сат етілмейді;

2) автобус, шағ ын автобус графиктен озғ ан кезде, кестеде кө рсетілген жө нелту уақ ытына дейін автовокзалда (автостанцияда) кідіртіледі;

3) рейс бұ зылғ ан кезде:

келмеген автобус, шағ ын автобус резервтегі автобуспен ауыстырылады;

салондағ ы барлық жолаушыларды орындармен қ амтамасыз ету шартымен бір маршруттың екі рейсі бір рейске біріктіріледі;

бір маршруттың автобусы, шағ ын автобусы ерте графикке (келмеген немесе техникалық ақ аулық бойынша маршруттан шық қ ан), кейіннен резервтегі автобусты, шағ ын автобусты енгізу арқ ылы оның рейсаралық тұ ру уақ ытын қ ысқ арту есебінен ауыстыру ә дісімен ауыстырылады.

Автобус, шағ ын автобус кестеде кө рсетілген уақ ытқ а қ арсы жө нелтуден жиырма минуттан артық кешігетін болса, диспетчер бұ л туралы жү ру маршруты бойынша келесі диспетчерлік пунктке, ал автобус, шағ ын автобус болмайтын болса, маршруттың барлық пункттері бойынша хабарлауы тиіс.

Одан басқ а, диспетчер маршруттың соң ғ ы жә не аралық пункттеріне рейстің болмағ аны, кестеде кө зделмеген автобустың жө нелтілгені туралы немесе жө нелтудің дә л уақ ытын жә не болжанып отырғ ан келу уақ ытын кө рсету арқ ылы болуғ а тиісті қ осымша рейстің жіберілетіні туралы хабарлайды.

Автобус рейске жө нелтілген кезде диспетчер міндетті тү рде жү ргізушінің рейс алдындағ ы (ауысым алдындағ ы) медициналық тексеруден ө туін, сондай-ақ автобустың рейс алдындағ ы техникалық тексеруден ө туін (автовокзалдың (автостанцияның) немесе тасымалдаушының тиісті қ ызметтерінің оларды ө ткізгені туралы қ ұ жаттық растаудың болуы) бақ ылауы тиіс, ол туралы жол қ ағ азында тиісті белгі жасалады.

Рейс алдындағ ы техникалық тексеруден ө тпеген автобусты, сондай-ақ рейс алдындағ ы (ауысым алдындағ ы) медициналық тексеруден ө тпеген немесе заң намада белгіленген ең бек жә не демалыс режимін сақ тамағ ан жү ргізушіні рейске жіберуге рұ қ сат етілмейді.

Маршрутта кү рделі метеорологиялық жағ дай қ алыптасқ ан кезең де автобус кесте бойынша автовокзалғ а (автотанцияғ а) келмеген жағ дайда диспетчер автобустың кідіру себептерін анық тау бойынша шаралар қ абылдайды жә не бұ л туралы қ ажетті жағ дайда автобусқ а техникалық кө мек кө рсету жә не жолаушыларды бару пунктіне жеткізу ү шін диспетчерлік қ ызметтің орталық пункті мен осы маршрутқ а қ ызмет кө рсететін тасымалдаушығ а хабарлайды.

Диспетчерлік пункттердің жұ мысын ұ йымдастыру

Автовокзалдардың (автостанциялардың) диспетчерлік пунктінің ү й-жайы операциялық (кассалық) залдан оқ шаулануы, жолаушыларды отырғ ызу жә не тү сіру пункттеріне қ ызметтік шығ атын жер болуы тиіс.

Диспетчердің жұ мыс орны отырғ ызу алаң дарын, автобустардың келуі мен жө нелтілуін бақ ылай алатындай орналасуы жә не арнайы басқ ару пультімен, ақ параттық кө рсеткіштермен жә не дауыстап айту байланысының қ ондырғ ысымен, сондай-ақ автовокзалдың (автобекеттің) ә кімшілігімен ішкі технологиялық байланыспен, билет кассаларымен жә не анық тама бюросымен, диспетчерлік қ ызметтің орталық пунктімен жабдық талуы тиіс.

Диспетчердің жұ мыс орны сонымен қ атар қ ызмет кө рсетілетін маршрут желісіндегі басқ а диспетчерлік қ ызметтермен телефон немесе ө зге де электрондық байланыспен (радиобайланыспен) жарақ талуы тиіс.