Сөздік

1. Абсолюттік рух – Гегельдің философиялық жү йесінің бө лігі, онда еркін рухтың ө мірін суреттейді, кең істік жә не уақ ытпен шектелмейді ол ө нерде, дінде ә рі философияда кө рінеді.

2. Абсолюттік идея – философиясының негізгі категориясы, дү ниенің негізін кө рсетеді, дү ниенің шығ армалық бастамасы, болмыстың ө згермейтін, мә ң гі, аяқ талғ ан бастамасы.

3. Абсолюттік ақ иқ ат – (лат. absolutus – сө зсіз) «ө зінен-ө зі жеткілікті», бұ л шындық тың дә л, тү гел бейнелеуі, ол обьективтік ақ иқ ат.

4. Аверроизм – Авероэс Ибн-Рушд ақ иқ аттың екіжақ тығ ы туралы ілімі бойынша адамғ а философиялық ақ иқ ат пен діни ақ иқ аттың бір-біріне қ арсылық тың жоғ ын, дінді ұ ғ ынуғ а ұ мтылады.

5. Агностицизм – (гр. А теріске шығ ару жә не gnosis – білім) обьективтік дү ниені, обьективтік ақ иқ атты білу мү мкіндігін толық емес, ішінара теріске шығ аратын ілім.

6. Адаптация – (кейінгі лат. adaptatio - бейімделу) орта, тұ лғ а мен ә леуметтік топтың арақ атынасының тү рі. Организмді ағ за қ ұ рылымы мен қ ызметінің бейімделу сипатының ө мір сү ру жағ дайына дағ дылануы – ә леуметтік адаптация айырмашылығ ы адам, тү р ретінде ө зінің қ ұ рылымы мен қ ызметін ө згертпейді, тек орта тү рін ө згертеді.

7. Аксиология – (гр. Axia – қ ұ ндылық жә не Iogos –ілім, сө з). Қ ұ ндылық табиғ атын философиялық тұ рғ ыдан зерттейтін ілім.

8. Антропоцентризм – дү ниені адам арқ ылы бағ алайтын дү ниенің тетігі, адам деп білетін идеалистік ілім, кө зқ арас.

9. Атрибут – (лат. Attriduo – заттық, қ ұ былыстың ө зінен бө лінбейтін қ асиет). Обьективтік қ ажеттік, бө лінбейтін (ажырамайтын) ө зіндік қ асиеті.

10. Антиномия – санадағ ы қ айшылық, дұ рыс саналатын екі ереженің ара қ айшылығ ы.

11. Аналитикалық философия – ХІХ ғ философиясының обьективтік дү ниені тілді талдайтын пә нге балайды. Ол философияның обьективтік дү ниені бейнелейтінін жоқ қ а шығ арады, неопозитивизмнің бір тү ріне айналады.

12. Антитезис – диалектикалық даму процесінде тезистің бастау қ алпын бекерге шығ ару.

13. Априорлық (тә жірибесіз жорамал айту) – тә жірибеге дейінгі, яғ ни ақ ыл-ойды ә уелбастан бар, дә лелдеуді керек етпейді.

14. Априорлық сезім мазмұ нының тү рі – адамның туа кө ретін таным обьектісі. Кант философиясында бұ л – кең істік пен уақ ыт.

15. Апейрон – (гр. apeiron - шексіз) мә ң гі қ озғ алыстағ ы шексіз, белгісіз, санасыз материяны білдіру ү шін Анаксимандар енгізген ұ ғ ым. Анаксимандар енгізген, мә ң гі қ озғ алыстағ ы шексіз, белгісіз санасыз материяны белгілеу ұ ғ ымы.

16. Атом – (гр. atomas – бө лінбейтін) дү ниенің бастамасы, себебі жә не барлық тіршіліктің мә ні, материалдың бө лінбейтін бө лігі (Демокрит, Левкипп, Эпикур).

17. Атеизм – ғ ылыми негізге сү йене отырып, қ ұ дайды бекерге шығ ару, қ ұ лшылық етуден безу.

18. Болмыс (онтология) – барлық тіршілік бір бү тіндік (біртұ тастық) ретінде санадан тә уелсіз ө мір сү ретін обьективтік дү ниені белгілейтін философиялық категория.

19. Бейнелеу (шағ ылысу) – материяның жалпы қ асиеті, материалдық денелердің ө здігінен ө згеруі нә тижесінде ә рекетке тү сетін денелерге тә н ерекшелікті, ортақ белгілер мен заң дылық тарды жинақ тау.

20. Бастама (немесе архе) – бұ л негіз, ә лемнің ең кішкентай бө лшегі, (су, от, атом, монада, т/б).

21. Біртұ тастық – ү ш ә лем: табиғ ат, ә леумет жә не руханидің бірлігін кө рсететін категория.

22. Волюнтаризм – болмыстың тү пнегізі деп, ерік, ырық ты санайтын бағ ыт.

23. Гипотеза – (гр. huostasis – негізгі болжам). Ғ ылыми болжам, шамалау жә не оның ақ иқ аттық мә нінің белгісіздігі.

24. Гилозоизм – (гр.hule – зат жә не loe - ө мір). Материяның ә мбебап тіршілігі туралы философиялық ілім.

25. Гносеология – (гр.gnosis – білім, logos - ілім). Таным туралы философиялық ілім.

26. Гедонизм – «адам рақ ат тұ рмысқ а тырысады» – дейтін кө не грек ілімі.

27. Гелиоцентризм – кү нді ә лемнің ортасы деп есептейтін кө зқ арастар жү йесі.

28. Гуманизм – (лат. Humanus) орта ғ асырдың соң ғ ы кезең інде пайда болып, схоластика мен шіркеудің рухани ү стемдігіне қ арсылық арқ ылы адам баласын босатып, еркін жетілуді мақ сат еткен ә леуметтік қ озғ алыс.

29. Герменевтика – (гр.hermeneo) тү сіндіремін, мә тіндерді тү сіндірудің ө нері. Неопозитивизмнен ерекше, ол тілдің ө зі дү ниетанымды қ амтитынына сү йеніп, дү ниені тү сіну ү шін тілді оқ у жеткілікті деп есептейді.

30. Ғ ылым – шындық туралы обьективтік білімді теориялық жү йе келтірумен байланысты, адам іс-ә рекетінің саласы.

31. Дү ниеге кө зқ арас – дү ниеге жә не ондағ ы адамның орнына арналғ ан аса жалпы кө зқ арастар жиынтығ ы.

32. Деизм - ә лемді қ ұ дай жаратқ ан, бірақ кү нделікті қ оғ ам ө мірі мен табиғ атқ а қ ұ дай ә серінің қ атысы жоқ дейтін діншіл философиялық ағ ым.

33. Дедукция – (лат. Deductio – сырын ашу) ойлаудың жалпыдан – жалқ ығ а, бү тіннен бө лшекке кө шіп нә тиже шығ ару ә дісі.

34. Диалектикалық материализм - ә лем ө здігінен дамитын, дү ниеден тыс ешбір кү шті қ ажет етпейтін материалдық жү йе ретінде қ арайтын философиялық бағ ыт.

35. Детерменизм – (лат. Determino (deterino) анық тау – табиғ атта, қ оғ амда жә не психикалық қ ұ былыстарда болатын жалпы ө зрара байланыстылығ ының себептерін, себептігінің заң дылығ ын зерттейтін ілім.

36. Дуализм – (лат. duo - екеу) дү ниенің негізгі бір-біріне бағ ынбайтын, тепе-тең екі нә рседен – рух пен материядан басталады деп танып, материализм мен идеализмді ү йлестіруге тырысатын ағ ым.

37. Жаһ андандыру – тұ рақ ты ә лемдік шаруашылық байланыстар ә серімен қ алыптасқ ан ә ртү рлі елдер мен аймақ тардың жалпылық белгілер мен ө мір сү ру кө ріністері.

38. Жан – адамның психикасы мен ішкі дү ниесін білдіретін тарихи ө згермелі кө зқ арас. Дін мен идеалистік философияда денеден тә уелсіз ө мір сү ретін ерекше материалдық емес субстанция.

39. Жаттану – адамның ә рекеті мен оның туындысының обьективтік тү рде дербес бір кү шке айналып, оның ө зіне билік жасап, қ арсы тұ ратынын білдіретін философиялық -ә леуметтік категория.

40. Жү йе – реттелген қ атынастағ ы элементтердің жиынтығ ы.

41. Заттану – адам мү мкіндіктерінің затқ а кө шірілуі, ә леуметтік-мә дени мә нге ие болуы. Бұ ғ ан кері процесте заттың мә ні, адамның игілігіне айналып, адам мә дени жан ретінде қ алыптасады.

42. Заң – нақ тылы дү ние мен қ ажетте қ айталанып отыратын қ ұ былыстардың байланысын бейнелейтін категория.

43. Қ ұ былыстардың жү йелі тү рде ө згеруіне себепші болатын, ішкі, тұ рақ ты мә нді.

44. Идеализм – (гр. idea- дә лме діл, кө рініп тұ рғ ан нә рсе, бейне) рухты негіз деп санайтын философиялық ілім.

45. Индукция – ойлаудың жекеден жалпығ а кө шіп, қ орытындылар шығ аратын ойлау ә дісі.

46. Иррационализм – (лат. irrationalis – ақ ылсыз, санасы, ақ ыл жетпейтін) философиядағ ы ағ ым, танымда ақ ыл кү шін мойындамайды, оғ ан тіпті шек қ ояды, сонымен болмыстың мә ніне ақ ылдың жетпейтінін уағ ыздайды.

47. Идеалдық - обьективтік ә лемнің субьективтік бейнесі. «Идеалдық дегеніміз – адам санасына енгізілген жә не онда қ айта қ орытылғ ан материалдық тан басқ а ешнә рсе де емес» (К. Маркс).

48. Имманенттік – (лат. Immanens) бір дененің ішінде орналасқ ан) заттың, қ ұ былыстың немесе процестің іштей ө зіне тә н қ асиеті.

49. Кең істік – материя болмысының жалпы формасы, барлық материалдық жү йелердің ұ зындығ ының, қ ұ рылымының, қ атар ө мір сү руі мен ә рекеттігінің сипаты.

50. Категориялар – (гр. Kategoria – пікір айту, куә герлік) обьективтік нақ ты қ ұ былыстардың заң дылығ ы мен олардың негізгі қ асиеттерін бейнелейтін ең жалпы тү сінік.

51. Комплекс – кө птеген элементтерді жинақ тайтын кіші жү йелерден тұ ратын кү рделі жү йе.

52. Концепция – негіз болатын ой, мазмұ нын топтастыру, негізгі кө зқ арас.

53. Креационизм – (лат. creation - жасау) – қ ұ дайдың ә лемді жоқ тан жасауы туралы діни ілім.

54. Қ ажеттілік пен еркіндік – адам ә рекеті, табиғ ат пен қ оғ амның обьективтік заң дары арасындағ ы қ атынастарды білдіретін философиялық категория.

55. Қ озғ алыс - материяның ө мір сү ру тә сілі, жалпы атрибуты, «бұ л кө рінген ө згеріс» (Ф.Энгельс).

56. Қ оғ ам – адамдардың тарихи дамып отыратын ө мір сү ру формасы, материалдық ә лемнің табиғ аттан бө лекшенетін бө лігі.

57. Материализм – сыртқ ы дү ниенің обьективті ө мір сү руін, оның мә ң гі шексіз тіршілігін мойындаушылық, материяны алғ ашқ ы деп танитын философиялық ағ ым.

58. Метафизика – дү ниені ө згермейтін, қ озғ алмайтын, дамымайтын қ ұ былыс деп тү сіну жә не ойлау тә сілі.

59. Мораль – (лат. mores- ә дет-ғ ұ рып) қ оғ амдық сананың бір формасы, қ оғ амдық ө мірдің барлық салаларында адамдардың мінез-қ ұ лқ ын реттеу функциясын атқ аратын ә леуметтік институт.

60. Материя – ( лат. material – зат, нә рсе, материал) философиядағ ы заттардың тү пкі тегі, белгілі бір бастапқ ы зат – «материя адамғ а оның ө зінің тү йсігі арқ ылы мә лім болатын, біздің тү йсіктерімізге тә уелсіз бола тұ рып, оның сол тү йсіктеріміз арқ ылы кө шірмесі, суреті тү сетін обьективтік реалдылық ты белгілеу ү шін қ олданылатын философиялық категория» (В.И. Ленин).

61. Метод – (гр. methods – бірдең еге апаратын жол) қ абылдау, қ ұ рал, таным тә сілі, белгілі бір тү рдегі жү йелі қ ызмет.

62. Методология – (ә діс – сө з, тү сінік, ілім) теориялық жә не практикалық қ ызметіндегі адамның принциптер жү йелері, ұ йымдастыру тә сілі, сонымен бірге бұ л жү йе туралы ілім.

63. Модус – (лат. modus - ө лшем, тә сіл) атрибуттан ө згеше қ асиет, заттардың кейде қ айталанатын қ асиетін белгілеуге арналғ ан философиялық термин.

64. Монада – (гр.monas - біреу) болмыстың қ ұ рылымдық субстанционалдық бірліті білдіретін философиялық термин.

65. Монизм – (гр. monos – біреу, жалғ ыз) философиялық бағ ыт, идеалистік ұ ғ ымдарда – рух, материалистік ұ ғ ымдарда – материя.

66. Монотеизм – (гр. monos біреу жә не theos – қ ұ дай) бір қ ұ дай, бір қ ұ дайғ а табыну.

67. Мессионизм – орыс философиясының ерекшелігі – ә улиелік сипаты, ол тарихи дамуда болжап шешу қ ұ ралы, ә рі ә леуметтік ө мір барысында басқ ару, болжау қ абілеті.

68. «Москва – ү шінші Рим» - орыс мемлекетіне христиан ә лемін ислам қ оғ амынан қ ұ тқ ару рө лін жү ктейтін доктрина.

69. Мифология – (гр. mytos - аң ыз жә не Iogos- ілім) қ оғ амдық сананың тү рі, дү ниені тү сінудің бұ л архаикалық тү рі біздің ертедегі адамдар ө мірінде маң ызды рө л атқ арды. Алғ ашқ ы қ ауым адамын табиғ атпен ү йлесімді біріктіре білді, рулық ө мірді реттеп отырды. Миф – қ оршағ ан ортаны қ иял, керемет, қ ұ ндылық жү йелері, ғ ылыми білімнің бастауы, дү ниені эстетикалық сезінуі жә не ғ ажап ретінде қ абылдауғ а мү мкіндік берді.

70. Неопозитивизм – ХХ ғ философиясындағ ы позитивизмнің жаң а формасы. Басты идеясы – философия ғ ылым тілі – логиканы талдап жасау. Негізгі мақ саты – философияны дү ниеге метафизикалық кө зқ арас мә селелерін ажырату. Неопозитивизм ө кілдері ғ ылымның обьективтік заң дылық тарын мойындамады. Неопозитивизм – философиялық бағ ыт.

71. Ноосфера – ақ ыл-ой сферасы, адамның мү ддесі мен болашағ ы ү шін биосфераның ақ ылмен мақ сатты дамуы.

72. Натурфилософия – табиғ ат философиясы, философияның алғ ашқ ы тү рінің ойлау тақ ырыбы космос болды. Тү сініктің мазмұ ны философия тү рінің тарихи даму барысынан ө згеріп отырды.

73. Номинализм (лат. nomen – есім, атау) ол философиялық ағ ым. Жалпы идеялар, бос сө з, жеке заттарғ а адам тарапынан берілетін атаулар ғ ана шын ө мір сү ретін тек жеке заттар, ал адам болса – сол жеке заттар мен қ ұ былыстарды ғ ана танып-біледі.

74. Неотомизм – ХІХ ғ 70-ші жылдары пайда болғ ан, ә сері ү лкен діни-философиялық мектептердің бірі. Ф. Аквинский ілімнің негізінде сенім мен ақ ыл-ойдың ү йлесімділігі жә не сенімнің ақ иқ аттығ ының алғ ышарттығ ына жү гінеді. Ватикан шіркеуінің теориялық басты қ аруы. Ол философиядағ ы христиан дінінің дә стү рін, догмалық идеялары мен теорияларын сипаттайды.

75. Неофрейдизм – қ азіргі заман философиясының бағ ыты, классикалық психоанализді социологиялық жә не этнографиялық теориялармен қ осу. Неофрейдизмнің З. Фрейдтің биологизмінен айырмашылығ ы, тұ лғ а – қ оғ ам мен мә дениетте айқ ындалады.

76. Онтология – субьекті мен оның ә рекетінен тә уелсіз ө мір сү ретін, болмыс туралы философиялық ілім.

77. Обьективтік дү ние – адам санасында тә уелсіз ө мір сү ретін барлық кө ріністегі нақ тылық.

78. Обьект – табиғ ат, қ оғ амдық қ атынастар, яғ ни объект дегеніміз – материалдық жә не теориялық тұ рғ ыдан нақ ты тарихи іс-ә рекет барысында субъекті игерген бө лігі.

79. Обьективтік идеализм – бұ л философиядағ ы ағ ым, дү ниенің негізі ретінде обьективті ө мір сү ретін идеалдық мә н, яғ ни адам санасынан сырт жә не тә уелсіз рух (қ ұ дай, абсолют, ә лемдік ақ ыл жә не тағ ы басқ алар).

80. Ө зіндік сана – адам мен қ оғ амның ө з санасын, ө негелік бейнесі мен мақ сат- мү ддесін тү сінуі. Сана дамуының ең жоғ арғ ы дең гейі.

81. Ө мір философиясы – иррационалдық философиялық ағ ым, орталық категория ретінде «ө мір» алынады. Материяғ а, не рухқ а қ атысы жоқ бір бү тін нақ тылық ты интуитивтік ұ ғ ыну. Ө мір философиясы, механикалық материализмнің кемшіліктерін идеалистік тұ рғ ыдан жең уге ә рекет жасады.

82. «Ө зіндік зат» - Кант философиясының негізгі ұ ғ ымы, зат мә нінің ө мір сү руін кө рсететін, біздің санамыздан тыс ө мір сү ретін, бірақ тануғ а, тә жірибе жасауғ а болмайды. Қ ұ дай – бостандық, т. б.

83. Пантеизм – (гр. рап – бә рі жә не tcheos - қ ұ дай) қ ұ дай мен ә лем біртұ тас деп танитын қ ұ діретті табиғ атпен балағ ан философиялық ілім.

84. Патристика – (лат. pater - ә ке) шіркеу ә келерінің ілімі, ІV-VІІІ ғ бай- ланысты.

85. Перепатетиктер – (гр. peripatetikos – серуен кезінде жасалатын) – Аристотельдің ізбасарлары.

86. Плюрализм – (лат. Plurais- кө птік) дү ниенің негізгі бір-бірімен байланыссыз, белгілі бір бастамасы жоқ, рухани мә ндерден туралы дейтін ілім. Болмыстың негізінде кө птеген (жер, су, рух, т. б.) нә рселер бар деп санайды.

87. Позитивизм – (positivism – дұ рыс пікір) ғ ылым негізіндегі білім, ғ ылымның нә тижесі, синтезі жә не философиялық зерттеудің танымдық маң ызын теріске шығ аратын бағ ыт.

88. Прагматизм – ( гр. pragma –іс-ә рекет ) субьективтік идеалистік философиялық ілім, бұ л философияның негізгі принципі – қ андай ой-пікір немесе іс-ә рекет болса да, егер ол пайда ә келсе – шын, басқ аша болса – жалғ ан.

89. Психоанализ – психотерапия мен психологиялық ілім ә дісі, орталық мә селесі психикалық процестер мен дә лел (мотивация) болды. З. Фрейд ұ сынғ ан жү йке жә не психикалық аурулардың жалпы теориясы мен емдеу ә дісі.

90. Принцип – білімнің негізгі тезистері, ғ ылым.

91. Практика – (гр. praktikos – іс-ә рекет) табиғ ат пен қ оғ амды тануғ а, ө згерту мен қ айта қ ұ рудағ ы заттық -сезімдік іс-ә рекет.

92. Психика – (гр. psych - душа). Жоғ ары ұ йымдасқ ан материяның қ асиеті, субьектінің обьективтіні нақ тылық ты бейнелеудегі ерекше тү рі.

93. Политеизм - (гр. Poly – кө п, theos - қ ұ дай) – кө п қ ұ дай, бірнеше қ ұ дайғ а қ ұ лшылық ету.

94. Рационализм – (лат. ratio - ақ ыл) танымның негізін ақ ыл деп санайтын философиялық ағ ым. Ол танымның басты қ аруы, сонымен бірге ақ иқ аттың ө лшемі. Болмыстың, танымның, моральдің де негізі ақ ыл.

95. Реализм – (лат. realis – шындық, заттық) – бұ л ілім бойынша шын нақ тылық тек жалпы ұ ғ ым немесе ә мбебаптық болады.

96. Руханилық – материалдық қ ажеттіліктердің дамудағ ы алғ ашқ ылығ ына қ арамай маң ыздылығ ы жағ ынан екінші қ атарғ а қ ойылатынын білдіретін қ оғ ам мен адамның кү йі.

97. Секіріс – сан ө згерісінің сапа ө згерісіне ө туі, сан ө лшемнің шегінен асып, басқ а сапағ а жеткізуі.

98. Секуляризация – дін мен шіркеу ү стемдігінен қ ұ тылу.

99. Сенсуализм – (лат. sensus -сезім) философиялық ағ ым, танымның кө зі – сезім (тү йсік) ә рі ақ иқ аттың ө лшемі деп санайды.

100 .Субстанция – (лат. sudstantia – мә н, негізінде не жатыр деген сө з) кейбір бастама немесе алғ ашқ ы негіз, обьективтік нақ тылық, оның ө зіндік дамуындағ ы барлық тү рлерінің ішкі бірлігі.

101. Славянофильдер – Ресейдің тарихтағ ы жолын уағ ыздайтындар, оны халық тың діншілдігі, ұ жымдылығ ы жә не ө негелік қ ұ ндылық тарғ а ұ мтылысымен негіздейді.

102. Скептицизм – (гр. skeptikos – қ ұ растырушы, зерттеуші, сынаушы). Обьективтік шындық ты танып-білу мү мкіндігіне сенбейтін, кү дікке орын беретін философиялық концепция.

103. Соборлық – шешім қ абылдау, қ оғ амның даму жолын таң дауды ұ жым болып талдауды қ ажет ететін сананың, ә рекеттің біріктіруші бастауы.

104. София - ә лемнің даналығ ы, болмыстың рухани ө зегі, қ ұ даймен бірге туып, ә лемді жасауғ а қ атысады.

105. Субьект – қ ажеттілік, мақ сатқ а сай рухани жә не практикалық іс-ә рекет жасайтын адам, ә леуметтік топ тарихи, нақ ты объектіні ө згертудің белсенді кө зі.

106. Субстрат – (лат. sub – тү пкі жә не tum - қ ұ рылыс) қ ұ былыстың жалпы материалдық негізі. Ә лемдегі бар қ ұ былыстар мен процестердің субстраты, қ озғ алыстағ ы материя.

107. Салыстырмалы (относительдік) ақ иқ ат – ол біршама дұ рыс, негізінен алғ анда дә л білім, бірақ толық емес, танып-білу ү стінде толық тырыла, анық тала тү седі, тү зетіліп отырылады.

108. Сапа – обьектінің тұ рақ ты, негізгі қ асиеттерінің жиынтығ ы, оның басқ алардан айырмашылығ ының кө рсеткіші. Сонымен қ атар, ұ қ сас обьектілерді сипаттайды.

109. Сан – обьект қ асиеттерінің мө лшері, обьектілерді салыстыруғ а мү мкіндік туғ ызады.

110 .Сана – жоғ арғ ы ұ йымдасқ ан материяның қ асиеті, адамның ә леуметтік жан ретіндегі жоғ арғ ы психикалық белсенділік дең гейі, обьективтік ә лемнің субьективтік бейнесі. Ө лшем – сан мен сапа кө рсеткіштерінің бірлігін анық тайды, сан ө згерісінің сапаны сақ тайтын шектері.

111. Субьективтік идеализм – бұ л философиядағ ы ағ ым, дү ниенің болмыстың негізі ретінде адам санасы, адамның «менін» мойындайды.

112. Софистика – формальдік логика заң дары мен принциптерін арнайы бұ зу, жалғ анды ақ иқ ат деуге арналғ ан ойлар. Танымда релятивизм принципін абсолютке айналдырады.

113. Схоластика – (гр. scholasticos - мектептік) «мектеп философиясы» оның ө кілдері христиан ілімін рационалды дә лелдеуге, жү йелеуге ұ мтылады.

114. Табиғ ат – адамқ оғ амы ө мір сү руінің табиғ и жағ дайлар жиынтығ ы.

115. Таным – адам іс-ә рекетіндегі қ оғ амдық -тарихи процесс, ол адам санасында обьективті шындық ты бейнелеуге бағ ытталғ ан «ойдың, обьектіге мә ң гі шексіз жақ ындауы» (В.И.Ленин).

116. Теология – (гр. theos – қ ұ дай жә не logos- ілім) дін ілімі, қ ұ дайдың мә ні мен ә рекеті туралы діни жү йенің жиынтығ ы.

117. Теодицея – (гр. theos- қ ұ дай жә не қ ұ қ ық, ә ділдік)- «қ ұ дайды ақ тау», философияда қ ұ дайшылық ты, жаратушыны мадақ тау жайындағ ы ағ ым.

118. Телеология – (гр. мақ сат-мү дде, ілім) алғ ашқ ы кезден бастап табиғ ат ә лемнің мақ сатқ а сә йкес дамуы жә не ө мірдің барлық қ ұ былыстарының тү пкі мақ саты бар деп тү сіндіреді.

119. Теоцентризм – (teo –қ ұ дай, орталық та) адамның мінез-қ ұ лқ ын, қ оғ амды анық тайтын кү ш – (Қ ұ дай, ол барлық ә лемді, тіршілікті жаратушы).

120. Тітіркену – тірі дененің бейнелеу формасы, жү йке жү йесі жоқ тарының ерекшелігі.

121. Тіл – ойлаудың белгілер жү йесі, адам қ арым-қ атынасының, ойлауының қ ұ ралы ретінде сананы айқ ындайтын шындық.

122. Тұ лғ а - ә леуметтік іс-ә рекеттің субьектісі ретіндегі жеке адам, оның қ асиеті қ оғ амның нақ ты-тарихи жағ дайында анық талады.

123 .Трансценденталдық апперцепция – тә жірибеге дейінгі сезімнен тыс шындық ты қ абылдау, сезімдік жә не рационалдық сараптау білімінің синтезі.

124. Трансцендентті – тә жірибеден тыс жатқ ан, ақ ылмен, санамен тү сініп білуге болмайтын идеалистік ағ ым.

125. Триада (ү ш тағ ан) – Гегельдің идеалистік философиясындағ ы диалектикалық дамудың ү ш сатылығ ы: бұ л кө зқ арас табиғ ат пен қ оғ амның шын даму жолына қ айшы.

126. Томизм – ( лат. Thomas–Фома) –Ф. Аквинский негізін қ алағ ан, католицизм теориясындағ ы ағ ым, діни догматиканы ақ ыл-ой ережелеріне орынды қ осуғ а тырысқ ан католиктік философияның қ айнар кө зі.

127. Теория - қ андай да болсынқ ұ былысты тү сіндіруге бағ ытталғ ан ұ ғ ымның, идеяның, белгілі бір кө зқ арастың тұ жырымдалғ ан қ орытындысы. Теория ғ ылымның тү рі, заң дылық тар жиынтығ ы жә не қ ұ былыстардың қ алай немесе қ андай екенін тү сіндіретін, мызғ ымайтын беріктігі. Бұ л ілімнің болашақ та теріске шығ арылуы немесе анық тала тү суі мү мкін емес, ол сө зсіз айқ ын.

128 .Терістеу - даму ү стіндегі обьектінің кезең дері арасындағ ы қ атынастың бір тү рі. Диалектикалық терістеу - ө ткен кезең қ асиеттерінің толық жойылмай, жаң адан ө згеріп сақ талуын білдіреді.

129. Уақ ыт - материя болмысының жалпы формасы. Барлық материалдық жү йенің ө згеруі мен даму тү рінде уақ ыттың айнымайтын белгілі бағ ыты. Ол ө ткеннен, болашақ қ а жылжиды. Ө ткенді ө згертуге болмайды жә не оғ ан қ айта оралуғ ада болмайды.

130. Фатализм – алдын ала жазылып қ ойылғ ан тағ дырғ а, оның міндетті тү рде орындалатынына сену.

131. Философия – болмыстың ә мбебаптық заң ы мен принциптері туралы ғ ылым; болмыс пен танымның жалпы принциптері, адамның дү ниге қ атысы, табиғ ат, қ оғ ам жә не ойлаудың жалпы даму заң дары туралы ғ ылым.

132. Эклектика – қ арама-қ арсылық тарды ешбір дә лелсіз бір-біріне қ осу.

133. Эволюция – обьектінің сандық кө рсеткіштерінің белгілі бір сапа дең гейінде дамуы.

134. Экзистенциализм – (тіршілік философиясы) – философиядағ ы иррационалистік бағ ыт. Экзистенциализмнің идеялық кө здері - ө мір философиясы. Басты мә селесі: адам болмысы, оның мә ні мен тағ дыры. Категориялары: жалғ ыздық, жауапкершілік, ү рей, ажал, шекаралық жағ дай, бостандық.

135. Эмпиризм – гносеологиядағ ы бағ ыт, ақ иқ ат білімнің бірден-бір кө зі сезімдік тә жірибе деп санайды.

136. Эсхатология – (гр. eschatos –соң ғ ы жә не logos – ілім, сө з) ә лем мен адамзат тағ дырының ақ ыры туралы, ақ ырзаман мен тозақ туралы діни ілім.