Аксиология. Ғылыми-техникалық прогресс және экология

Аксиологияның (гр. axia - қ ұ ндылық жә не logos- ілім) - «игілік деген не» сұ рақ қ а алғ ашқ ы рет Сократ қ ойды. Бірақ, қ ұ ндылық тү сінігі алғ ашқ ы рет Канттың философиясында пайда болды. Ол ү шін қ ұ ндылық ө зінше болмыс болмайды, қ ұ ндылық тың алғ ышарты, болмыс пен міндеттенуді ажырату.

Қ ұ ндылық теориясы, қ ұ ндылық табиғ аты туралы философиялық ілімдер, олардың ә леуметтік шындық пен дү ние қ ұ рылымындағ ы орны ә ртү рлі бағ ыттарда сипатталды. ХІХ–ХХ ғ асыр философиясындағ ы ағ ымдар адамның жоғ арғ ы рухани қ абілетін ерік деп, қ ұ ндылық мә селесін ә леуметтен тыс феномен ретінде қ арайды.

Объективті-идеалистік философия ағ ымдары, неотомизм, интуитивизм қ ұ ндылық ты кең істік пен уақ ыттан тыс тұ рғ ан о дү ниелік нә рсе ретінде тү сіндіреді.

Логикалық позитивизм, қ ұ ндылық ты сананың қ ұ былысы, адамның бағ алайтын объектіге субъективтік қ атынасы деп санайды. Қ ұ ндылық тың натуралистік теориясында адамның табиғ и қ ажеттіліктерінің немесе жалпы табиғ ат заң дарының кө рінісі ретінде таниды. Натуралистік психологизм (табиғ ат қ ұ ндылығ ы мағ ынасында) – адамның биопсилогиялық тү сінігі мен қ ажеттіліктері. Ал қ ұ ндылық тың ө зі қ оршағ ан шындық тың эмпириялық деректері деп анқ талады. Ө кілдері: А. Мейнонг, Р.Б. Пери, Дж. Дьюи, К.И. Льюис.

Аксиологиялық трансцендентализм – идеалды болмыс, нормалық болмыстық қ ұ ндылық, ол сезімдік (эмпириялық) емес, таза трансценденталдық «таза» нормативті санамен байланысты. Ө кілдері: Вильгельм Виндельбанд, Г. Риккерт. Олар Канттың сыншылдық идеясына сү йеніп, И. Фихте мен Р. Лотце философиялары тұ рғ ысынан, философияны жалпылай қ абылданғ ан қ ұ ндылық тар туралы сыни ғ ылым ретірде тү сіндірді. В. Виндельбонд бойынша: ө мірдің қ ұ ндылығ ы – игілік, киелілік, ар-бедел, еркіндік, ізгілік, сү йіспеншілік, сұ лулық жә не ақ иқ ат идеяларының болмысы болады. Ә мбебап жә не мә ң гі қ ұ ндылық ретіндегі ақ иқ атты табу тә сілін В. Виндельбонд пен Г. Риккерт пә н бойынша емес (табиғ ат туралы ғ ылым мен рух туралы ғ ылым) ә діс ретінде бө лді. Табиғ ат туралы ғ ылымдар (номотетикалық) ә рқ ашан бар нә рсені зерттейді, рух туралы ғ ылымдар (идеографиялық) тек бір уақ ытта болғ ан жә не ерекше маң ызды қ ұ ндылық тарды қ арастырады.

. Г. Риккерт мазмұ нында ақ иқ ат, сұ лулық, жеке адамнан жоғ арғ ы киелілік, ө негелік, бақ ыт жә не кісі киелігі туатын болмыстың алты сферасымен – логика, эстетика, мистика, этика, эротика, дін – байланысы негізінде, қ ұ ндылық тү рлерін ажыратады.

Персоналистік онтологизм – адамның негізі оғ ан тә н қ ұ ндылық тардың бағ ыныштылығ ымен анық талады. Адамның бұ л қ ұ ндылық жү йесі реалдық қ ұ ндылық дү ниесі ретінде. Ал қ ұ ндылық тың сипаты – объективтік. Олар адамның онтологиялық негізін қ ұ райды. М. Шелер абсолютті қ ұ ндылық тардың бағ ыныштылық байланысын қ ұ рып, қ ұ дайды жоғ арғ ы абсолют ретінде негіздеуге ұ мтылады. Қ ұ дай идеясы Шелерде жоғ арғ ы абсолют, ал қ ұ дайды сү ю – сү йіспеншіліктің жоғ арғ ы формасы, фундаменталды феноменалдық акт.

Мә дениет барлық қ ұ ндылық тардың жиынтығ ы. Сондық тан мә дени-тарихи релятивизмге аксиологиялық плюрализм идеясы тә н, яғ ни тарихи ә дістің кө мегімен танылатын, тең саналатын қ ұ ндылық жү йелерінің кө птігін мойындау. Ө кілдері: В. Дильтей, О. Шпенглер, А. Тойнби, т.б. Қ ұ ндылық тың социологиялық концепциясын қ алаушы М. Вебер ө зінің «тү сінетін социологиясында» қ ұ ндылық тарды ә леуметтік субъектіге, белгілі бір маң ызы бар қ ағ идалар ретінде қ арастырады. Қ ұ ндылық ә леуметтік білім мен ә рекетте тү сіндіріледі. Ол ә леуметтік байланыс пен ә леуметтік жү йелердің қ ызмет етуін анық тайтын қ ұ рал ретінде қ арастырылады (Парнос, т.б.).

Қ ұ ндылық тың маркстік ұ ғ ымы басқ а философиялық ағ ымдардан принципті тү рде ө згеше. Ғ ылыми тү сіндіруде қ ұ ндылық мә селесі универсалдық тан арылғ ан. Бұ л мә селенің астарында ғ ылыми жолмен шешілетін алуан тү рлі философиялық мә селелер жатыр. Шындығ ында табиғ аттан тыс немесе таза табиғ и қ асиет болмайды, қ ұ ндылық ө зінше ерекше ә леуметтік қ ұ былыс. Табиғ аттың адамнан тыс ешқ андай ө зіндік қ ұ ндылығ ы жоқ, ал бағ алау болса, қ оғ амғ а тә н ә леуметтік қ атынасты білдіреді.

Қ ұ ндылық ты жалпыадамзаттық, ұ лттық, ә леуметтік таптық, топтық жә не адамдық деп ажыратуғ а болады. Осығ ан орай олардың мә н-мазмұ ны, ауқ ымы, ө згешелігі ә рқ илы болып келеді. Оның ә р қ оғ амда, ә р халық та ә ртү рлі болуы заң ды. Себебі, оларғ а табиғ и жә не ә леуметтік орта, тарихи ерекше даму, кө рнекті тұ лғ алардың ө сиеттері, діни кө зқ арастар, алдына қ ойғ ан мақ саттары, т. б. ә сер етеді. Қ ұ ндылық ө з тарапынан ел білімдерінің дең гейіне, салалық бағ ытталуына, іздестіру тә сілдеріне, басқ аларғ а жеткізу ә дістеріне кө п ә серін тигізеді. Ө мірдегі маң ызы ү лкен зат пен қ ұ былыс терең зерттеліп, оның ә р кү йі жекеленіп, арнайы атауғ а (сө з, термин) ие болады. Мысалы, тү йе малы кө шпелі қ азақ қ а ө те қ ұ нды болғ андық тан, оны 20-30 - шақ ты атаумен нақ тылайды, еуропа халық тары оның ұ рғ ашы немесе еркегі екенін де ажырата алмай ересек жә не бала тү йе деген атаулармен шектеледі.

Қ ұ ндылық тар тарихи дамып, заман талабына сайө згеріп отырады. Қ ұ ндылық қ а тек материалдық нә рсе емес, рухани қ ұ былыстар да жатады: этикалық, эстетикалық принциптер мен нормалар, діни жә не ғ ылыми қ ағ идалар, т. б. Қ азіргі кезде барлық адамзат ү шін ерекше бір қ ұ ндылық қ а техниканы жатқ ызу қ ажеттілігі туды. Шығ ыс елдері табиғ атқ а қ атысты кө зқ арасқ а сай жаратылыстанудан гө рі, қ оғ амдық ғ ылымдарғ а кө п кө ң іл бө ліп, руханилық қ а шақ ырып отырғ ан.

«Техника» тү сінігі гректің («techne») - ө нер, шеберлік, іскерлік деген сө зінен шық қ ан. Антика заманында техника тү сінігі, адамның жасампаз іскерлігі мен ішкі қ абілетін, осы іскерліктің ө зіндік заң дарын, сонымен бірге адам ә рекетінің жемісті болуындағ ы кө мегін айтады.

Техниканың ә леуметтік мә ні жә не сипаты:

- жеке ең бек қ аруын техникағ а жатқ ызуғ а болмайды;

- «techne» - антикада жерді ө ң деу, аң аулау, тең ізде жү зу, дә рігерлік, тоқ ыма, қ ару жасау жә не театр ө нерін айтады;

- техникалық білім ө ндіріс процесінде ой арқ ылы объектіні қ ұ растырады, проект жасайды. Оны мақ сатты орындаудағ ы қ ұ рал ретінде кө ру қ ажет.

Техниканың даму барысын табиғ аттың ө згерту мү мкіндігі бар. Бір жағ ынан, техника мен табиғ ат ұ қ сас қ имылдайды, ал екінші жағ ынан ол табиғ атты адамның керегіне қ арай ө згертеді.

XVII-XVIII ғ ғ ғ ылыми революция дә уірінде Батыс Еуропа елдеріндегі ө ндірістегі ө згерістер, латын тіліндегі «technica ars» (ө ндірістегі ө нер ә дісі) француз тіліне «tehnigac» содан кейін неміс тіліне «technic» болып ауысты. Сө йтіп, термин арнайы мамандық бола бастайды. Жаң а дә уірде ол кү рделі қ ұ ралдардың бірлігін, ә рекетін, ө ндірістегі шебер жасалуын, ең алдымен ең бек қ аруы жә не машина ретінде қ арастырылды. Сондық тан бұ л сө здің тү сінігі ө згереді.

Азық -тү лік, ә ртү рлі тұ рмыстық, ө ндірістік заттар шығ ару ү шін механизмдерді ойлап табу мү мкіндігі пайда болды. Техника дамуының ө згеріс нү ктесі – бірінші қ озғ алтқ ыш (двигатель) (1776 ж.), соң ынан ә мбебаптық қ озғ алтқ ыш-электромотор (динамомашина -1867) -саналады. Қ азіргі кезде «техника» термині кө п ретте оның классикалық тү сінігіне байланысты. Ғ ылыми-техникалық прогресс бұ л тү сінікті толық тырып жә не кең ейтті. Бү гінде техника органикалық жә не органикалық емес табиғ атқ а ә серін тигізіп отыр. Органикалық емес материяда - қ ұ рылыс техникасы, электротехника, теплотехника, физика-химиялық техника, энергетикалық техника, органикалық табиғ ат саласында ауылшаруашылық техника, биотехнология, т. б. пайда болды. Сонымен бірге техникағ а ойлау, айтысу ө нерлері жатады: ес (мнемотехника), сурет салу, музыка аспабында ойнау; техникасы, т.б адамдарды, ө ндірісті, мемлекетті басқ ару техникасы тү сініктері кең тү рде қ олданыла бастады.

Сонымен, қ азіргі замандағ ы техника тү сінігін мынадай деуге болады:

- білім саласында эмпириялық пен теориялық білімді байланыстырушы жү йе саласында кө рінеді;

- адам ә рекеті саласында: барлық қ ұ ралдар мен іс-қ имыл мү мкіндіктері жә не қ ажеттігіне сә йкес табиғ атты ө згерту мен ү стемдігін орнатудың амал-тә сілдерінің жиынтығ ы;

- шеберлік пен дағ дылық тың бірлігі, кә сіп ерекшелігіне байланысты адамдарә рекетінің тү рі. Дағ дылық ты толық игеру, шұ ғ ылданатын ісінің ө нерлігі мен шеберлігі.

Қ азіргі замандағ ы ғ ылыми-техникалық прогресс (Ғ ТП) кезінде адамдар ө те жоғ ары дә режеде білімді болуы қ ажет. Автоматтандыру жә не кибернетизациялау жұ мысшылардың уақ ытын ү немдейді, шығ армашылық кү шін босатады, ө ндірістің жаң а тү рлері пайда болады. Техника жә не ғ ылыми-техникалық прогресс адам ақ ыл-ойының зор табысы. Осы табыстарғ а сү йене отырып, ө ндіргіш кү штер дамыды, жаң а технолгиялық процестерді қ олданып, ең бек ө німділігін арттырды.

Ғ ылыми-техникалық прогресс бір жағ ынан адамның ө мір сү руін, тұ рмыс жағ дайын жең ілдетсе, екінші жағ ынан, оның биологиялық қ ұ рылысын, денсаулығ ын бұ затын, дертке шалдық тыратын толып жатқ ан жаң а жағ дайлар, іс-ә рекеттер туғ ызады. Ол адамдарғ а ө те кө п кү ш дарытқ анымен бірге, ү лкен таң дау-баламалар да қ ойып отыр. Ал қ ару-жарақ тың кө беюі, адамдар алдында соғ ыс пен бейбітшілік мә селесін тудырды. Осы прогресс жер бетіндегі табиғ и қ орларды бұ зып-жойып, экологиялық мә селелерді пайда болуына ық пал етті.

Ғ ылыми-техникалық прогресс дамығ ан жә не дамушы мемлекеттердің ара жігін ажыратты. Бай жә не кедей мемлекеттер арасында энергетика, азық -тү лік, ағ арту, т. б салаларында наразылық туғ ызды. Бұ л жаң а жағ дайлар адамзат ә леміндегі ең кү рделі мә селелерге айналды.

Ғ ылыми-техникалық прогресс, оның жетістіктері ең алдымен қ оғ амдық ө мірдің материалдық негізіне ә сер етеді. Ғ ылымның ө ндірістегі рө лі барғ ан сайын ө су нә тижесінде, ол тікелей ө ндіруші кү шке айналады. Ғ ылыми-техникалық революциялар қ уатты қ озғ аушы қ ызметтер атқ арады. Мә селен, электр энергиясының ашылуы жә не оны игеру, барлық заводтар мен фабрикаларды, бү кіл транспортты негізінен қ айта қ ұ руды қ ажет етті. Атом энергиясын игеру, космосқ а сапар шегу жә не осығ ан байланысты ғ ылымның ө ндіріске ә сері етуі кү шейе тү сері сө зсіз.

Ғ ылымның кү рделенуі, жедел дамуы адамның ө мір сү руіне, табиғ и қ ордың тамамдалуына жеткізе бастады. Адамзаттың ө мір сү ретін ортасы тү зетуге келмейтін қ атерге тап болу мү мкіндігі кө ріне бастады.

Қ азіргі адам санасы сиқ ырлы қ ұ мырадан босағ ан «жын» (джин) сияқ ты, еркіндікке жеттім деп, дү ниені қ опарып тастауғ а дайын. Соң ында А. С. Пушкиннің белгілі ертегісіндегідей тесік тегененің жанында жылап отырып қ алмайық деген қ орқ ынышты ойлар туғ ызады. «жынды» басатын, тежейтін қ оғ амдық, мемлекеттік кү ш керек. Егер «жынды» желпіндіретін ашқ арақ, тойымсыз капитал, соның қ ұ лы алаяқ, жемқ ор, ө зімшіл-пенде болса, тежеушісі - бірлікшіл, қ анағ атшыл азаматтар, солардың жаң аша қ ұ рғ ан билік жү йесі болуы керек. Материалдық ө ндіріс адамның ө мір сү ретін ортасына қ атты ә сер етіп, кө птеген келең сіз жағ дайлар туғ ызады, яғ ни табиғ атты игеру процесінде биосферағ а зиян келтіріледі: атмосфераның кірленуі; су бассейндердің ластануы басталады.

Осығ ан орай: экологиялық мә селелердің негізі неде? Адамзат алдында қ андай нақ ты мә селелер тұ р? Теориялық жолмен жә не практикалық ә діспен оны шешудің жолдары қ андай? - деген сұ рақ тар туындайды.

Экологиялық (гр. ү й, тұ ратын мекен, тірі организмдердің қ оршағ ан ортамен ара-қ атынасын зерттейтін биологиялық ілім) тепе-тең дікті сақ тау ү шін:

- соғ ысты тоқ тату, табиғ атты жоятын, дү ниені апатқ а ұ шырататын қ аруғ а қ арсы кү ресу;

- қ оғ ам ө мірінде ерекше орын алатын, ө ндірістің, ғ ылыми-техникалық жә не мә дениеттік прогрестің дамуына сү йеніп, адамзаттың ө з ө мірін табиғ ат апаттарынан сақ тау (жер сілкіністерінен, су апаттарынан қ орғ айтын қ ұ рылыс, бө геттер салу жатады);

- экологиялық тұ рғ ыдан таза, ү немді, қ алдық сыз ө ндіріс, жаң а энергия кө здерін ашу, сапалы, денсаулық қ а зияны жоқ ө німдер шығ ару, т. б. кешенді жолмен айналысуы керек.

Бэкон: «Адам табиғ атты бағ ындырумен бірге оғ ан бағ ыну керек», – деген.

Адам табиғ атты игере отырып, ө зінің ө мір сү руіне жаң а жағ дайлар жасайды: киім киюін заманның талабына сай жетілдіру.

Тұ рғ ын ү йлерді жаң а талаппен салу – (жасанды салқ ындық пен жылыту жағ дайын жасау), жаң а тұ рғ ын жерлерді игеру, демалу «ө ндірісін» жетілдіру, т. б. ө з кезегімен дами беретіні айдан анық. Ғ ылым, техника, экология, мә селелерін шешкенде ә леуметтік факторларды сараптап, ө ндірістік ерекшеліктерді ескере отырып олардың қ андай мә дени, идеологиялық, этикалық -гуманистік, эстетикалық, т. б. салдары болуы мү мкін? – деген сұ рақ тарғ а аса ү лкен мә н беріп отыру керек.

Семинар сабағ ының жоспары:

1. Философиядағ ы қ ұ ндылық мә селелері: қ ұ ндылық тар тү сінігі, олардың

иерархиясы.

2. Техника жә не адам. Техниканың ә леуметтік мә селелерге ә сері.

3. Техникалық ғ ылымның ғ ылыми білім жү йесіндегі орны.

4. Техника жә не мә дениет. Техникалық білімді гумманизациялау мә селесі.

5. Ақ парат-технотрондық ә лемдегі адам. Оның мү мкіндігі мен келешегі.

Ә дістемелік ұ сыныстар:

Аксиология (гр. ахіа – қ ұ ндылық жә не нақ ты ә леммен қ атынасы). Қ ұ ндылық тү сінігі алғ ашқ ы рет Канттың философиясында пайда болды. Ол ү шін қ ұ ндылық болмыс болмайды. Қ ұ ндылық тың алғ ышарты – болмыс пен міндеттенуді ажырату. ХІХ-ХХ ғ асыр философиясындағ ы ағ ымдар, адамның жоғ арғ ы рухани қ абілетін ырық деп санады. Қ ұ ндылық мә селесін олар ә леуметтен тыс феномен ретінде қ арайды. Обьективтік – идеализм философиясының ағ ымдары неокантшылдық, неотомизм, интуитивизм қ ұ ндылық ты кең істік пен уақ ыттан тыс тұ рғ ан о дү ниелік нә рсе ретінде тү сіндіреді. Логикалық позитивизм қ ұ ндылық ты сананың қ ұ былысы адамның бағ алайтын обьектіге субьективтік қ атынасы деп карады.

Ғ ылым мұ ра мағ ынасында – мә дениет дамуының соң ғ ы жемісі. Ол Еуропадағ ы қ айта ө рлеу мен жаң а заман кезең дерінің алмасуы, капиталистік ө ндіріс тә сілінің қ алыптасу кезінде пайда болды. Ғ ылымның тууы, дә стү рлі дү ние тү сінігін тү бегейлі ө згерткен ә леуметтік жә не мә дени дү ниеге кө зқ арастық дә режедегі ө згерістермен байланысты. Табиғ ат, бү кіл дү ниенің механизмі ретінде кө рсетіліп, ойланыла бастады. Адам, оның мақ саты мен ө міріндегі іс-ә рекеттің қ ажеттігі де кү рделі ө згеріске ұ шырады.

Ғ ылыми-техникалық революция жә не экология проблемалары.

Осы заманғ ы жалпы адамзаттық, бү кіл ә лемдік ауқ ымды проблемалар, олардың мә ні жә не шешу жолдары (Арал мә селесі). Осы заманғ ы ө ркениеттің (цивилизацияның) ә леуметік-экономикалық жә не саяси қ арама-қ айшылық тары мен қ атпарлары. Жалпы адамзаттық қ ұ ндылық тардың маң ызы.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Ғ ылым ұ ғ ымы. Ғ ылымның пайда болуы жә не дамуы. Қ азіргі замандағ ы ғ ылым.

2. Ғ ылым жә не қ оғ ам. Ғ ылымның ә леуметтік қ ызметтері. Этнос жә не ғ ылым

этикасы.

3. Ғ ылыми революция. Ә лемдік ғ ылыми революциялардың тарихи типтері.

4. Техника – философияның пә ні. Техника жә не табиғ ат. Техника ғ ылымдарының

қ алыптасуы.

5. Инженер жә не инженерлік қ ызмет. Мә дениет жә не инженер этикасы.

6. Батыс философтары Ғ ТП жағ дайында адамның ө зіндік «Мен-ді» жоғ алту қ атері

туралы.

7. Ғ ылыми – техникалық революция жә не оның болшақ тағ ы баламалары.

8. Биосфера мен ноосфера. Ғ ылыми –техникалық прогресс жә не қ оғ ам мен табиғ ат

қ атынасын гумандандыру мә селесі.

9. Ғ ылым дамуының тарихи кезең дері.

10. Техника мен технология – ә луметтік қ ұ былыс.

11. Білім жү йесіндегі техниканың орны.

Баяндамалар мен рефераттар тақ ырыбы:

1. Техниканың ә леуметтік процестерге ә сері. Техника мен адам.

2. Ғ ылыми білім жү йесіндегі техникалық ғ ылымдардың орны.

3. Техника – мә дениет қ ұ ндылығ ы. Техникалық білім, гуманизациялау мә селесі.

4. Адам – ақ параттық -технотрондық ә лемде: мү мкіндіктері жә не болашағ ы.

5. Техника – пайда болуы жә не эволюциялық тү сінік.

6. Техникалық білімнің табиғ аты жә не ғ аламдық мә селелер контексінде.

7. Технократтық концепция.

8. Қ азіргі замандағ ы ғ ылыми-технологиялық революция жә не оның ә леуметтік

салдары.

9. Иженерлік қ ызмет жә не техникалық ғ ылымдар.

Философиялық мә тіндермен жұ мыс істеу:

1. Аристотель. Физика. С. 153, 171, 82. М.: 1936.

2. Аристотель. Метафизика. М.: Л.: 1934, с. 5, 211.

3. Бэкон Ф. Новый Органон. Л.: 1935, с. 108.

4. Гуссерль Э. Кризис европейского человечества и философии (общество,

культура, филосфия). М.: 1983.

5. Фуко М. Герменвтика субьекта. Социо-логос вып. 1. М.: 1991.

6. Ясперс К. Смысл и назначение истории. М.: 1994.

7. Тойнби А. Дж. Цивилизация перед судом истории. СПб, 1996, с. 375-386.

Ә дебиеттер тізімі:

1. Абдеев Р. Ф. Философия информационной цивилизации. М.: 1994.

2. Бердяев Н. А. Смысл истории. М.: 1992.

3. Введение в философию в2-х томах. М.: 1989, т.2, гл. 13, 15.

4. Вебер М. Избарнные произведения. М.: 1990. Разд. Наука как призвание и

профессия.

5. Князев В. И. Человек и технология. Киев, 1900.

6. Кішібеков Д., Сыдық ов Ұ. Философия. Алматы. 2003.

7. Ленк Х. Размышление о современной технике.М.: 1996.

8. Мә дени – философиялық энцеклопедиялық сө здік. Т. Х.Ғ абитов,.

А.Т Қ ұ лсариева. Алматы: Раритет, 2004.

9. Митчел К. Что такое философия техники. М.: 1995.

10. Новая технократическая волна на Западе. М.: 1986.

11. Порус В. Философия техники. Современная западная философия. Словарь под

ред. Малахова В., Филатова В. М.: 1986.

12. Современная западная философия: Словарь М.: 1991.

13. Философия. Т. Ғ абитов. Алмат: Раритет, 1995.

14. Философия: Электрондық оқ улық. Қ ұ р. Т. Х. Ғ абитов. Алматы: Юрлит, 2004.

15. Философиялық сө здік. Алматы, 1996.

16. Философия техники во фрг. М.: 1989.

17. Философский энцеклопедический словарь. М.: 1994.

18. Черри К. Человек и информация: М.: 1997.