Азақстан І-ші дүниежүзілік соғыс жылдарында (1914-1918 жж.

1914 Ж Ресей Дү ниежү зілік соғ ысқ а тартылды. Бұ л 1 д/ж империалистік соғ ыс барлық халық тарғ а, соның ішінде Қ азақ станғ а да аса ауыр зардаптарын тигізді. Ол патша чиновниктері мен жергілікті ә кімдердің жә не байлардың зорлық -зомбылығ ымен озбырлығ ынан кү шейтті. Жергілікті халық тан алынатын салық 3-4 есеге кө бейді. Д/Ж империалистік соғ ыс елде ө неркә сіптің қ ирауына, ауыл шаруашылығ ының тоқ ырауына, халық арсындағ ы аштық қ а алып келді. Бір ғ ана Жетісу облысы б-ша 1914 ж қ арай 20миллион 703 мың нан астам десятина жер тартылып алды. 1915 ж маусымда Екібастұ з, Байқ оң ыр кө мір кендеріне, Спасск мыс кен руднигінде, Орынбор Ташкент темір жолында жұ мысшы-ң қ озғ алысы бой кө терді. Қ азақ жастарын майдандағ ы тыл жұ мысына алу жө ніндегі патшаның 1916 ж 25 маусымдағ ы жарлығ ы шыдамын тауысып, олардың отарлау езгісі мен орта ғ асырлық қ анауғ а қ арсыы кө терілуіне себеп болды. 1916 ж тамыз, шілде айларында кө теріліс бү кіл қ азақ даласын қ амтады. 1918 ж 5 қ аң тарда Бү кілресейлік қ ұ рылтай жиналысының кү шпен таратылуы Алаш автономиясын қ ұ ру мү мкіншілігіне де зардабын тигізді. Сө йтіп қ азақ елінің ғ асырлар бойы мың дағ ан асыл азаматтары басын тіккен ьиік армакны –ұ лттық мемлекетті қ алпына келтіру ісі –Алаш қ озғ алысы, Алашорда ү кіметімен бірге тоталитарлық ө ктемдік пен империялық зомбылық тың шабуылына кө міліп, тарих қ ойнауында қ ала берді.

62 1916 жылғ ы Торғ ай ө ң іріндегі ұ лт-азаттық кө теріліс. Кө терілістің ең бір кү шті орталығ ы Торғ ай облысы еді. Мұ нда кө теріліс ең бұ қ аралық, ең ұ зақ қ а созылғ ан, ең табанды жә не ұ йымдасқ ан кө теріліс болды. Торғ ай уезінің қ ыпшақ руының қ азақ тары ө здерінің заны етіп Нияз бидің немересі Ә бдіғ апар Жанбосыновты, ал оның ә скерінің бас сардарбегі болып Амангелді Иманов тағ айындалды. Арғ ын руының болыстарын Оспан Шолақ ов басқ арды. 1916 ж қ азанғ а қ арай Торғ ай жә не Ырғ ыз уездерінде 20-ғ а тарта кө терілісшілер отряды қ ұ рылды. 23 қ азанда Амангелді И бастағ ан 15 мың кө терілісшілер Торғ ай қ аласын қ оршап алды. Бірақ ол қ аланы ала алмай, қ оршау бірннеше кү нге созылды. Торғ ай облысында Амангелдімен бірге кө теріліске басшылық етіп, оның дү ниетеанымын қ алыптастыруғ а зор ық пал жасағ ан большевик Ә ліби Жанкелдин болды. Қ азақ станда 1916 ж кө теріліс қ азақ халқ ының азаттық қ озғ алысының шежіресіндегі ең бір жарқ ын белес болып табылады. Кө терілістің негізгі қ орғ аушы кү ші ұ лттық шаруалардың қ алың топтары, сондай ақ жаң адан туындап келе жатқ ан жұ мысшы тобының ө кілдері де қ атысты. Қ азақ халқ ының 1916 ж ұ лт азаттық қ озғ алысы-Ресей империализмі дағ дарысының бір кө рінісі еді. Бұ л қ озғ алыс Ресейдегі азаттық кү ресінің жалпы тасқ ынына ұ ласты. Ол империядағ ы саяси жә не ә леуметтік дағ дарыстың одан ә рі асқ ына тү суіне себепші болды, ә скери феодалдық жә не ә скеери отаршылдық басқ ару жү йесінің іргесін шайқ алтты.

51. 1916 ж. Жетісу облысындағ ы ұ лт-азаттық кө теріліс. 1916 ж қ азақ халқ ы кө терілісінің басты аудандарынң бірі-Жетісу еді. Мұ нда 1916 ж шілденің алғ ашқ ы кү ндерінде Жаркент-Тараншы болысының Городское селосындағ ы тыл ұ мыстарына жіберілетін жігіттердің тізімдерін жасауғ а қ арсылық кө рсетуімен басталды. Сол жылғ ы 7жә не 8 шілдеде Верныйдан шамамен 40 шақ ырымдай Ү шқ оң ыр деген жерде тө ң іректегі болыстардағ ы қ азақ халқ ының ө кілдері съезге жиналды. Жетіісудағ ы кө теріліс басшыларының жә не қ азақ тың демократияшыл зиялылыарының бірі Тоқ аш Бокин болды. Ол халық тар арасындағ ы ү гіт жұ мысына басшылық етті, ү стем феодалбайлар тобының сатқ ындық рө лін ә шкерлеп, патша жарлығ ын орындамауғ а шақ ырды. 1916 ж тамыздың бас кезінде революциялық қ ызметі ү шін олқ амауғ а алынды. Жетісу облысындағ ы сондай ақ Қ азақ стан мен Орта Азияның басқ а да облыстарыгндағ ы кө теріліс паиша ә кімшілігін қ атты абыржытты. Жазалаушылапмен соң ғ ы ұ рыс 1916 ж қ ыркү йектің аяғ ында Қ апал уезіндегі Быжы ө зенінің маң ында жү рді. Кө терілісшілердің жасақ тары жең іліске ұ шырап, қ алғ андары тауғ а кетті. Жетісудағ ы кө теріліс 1916 ж қ азанда басып-жаң шылды. Патша жең деттері кө терілісшілерді ғ ана емес, бейбіт халық ты да жазалады. Ондағ ан қ азақ жә не қ ырғ ыз ауылжары қ иратылды. Патша ә скерлері қ удалағ ан 300 мың нан астам қ азақ тар мен қ ырғ ыздар туғ ан жерін тастап, Батыс Қ ытайғ а ө тіп кетуге мә жбү р болды. Кө терілістің басты жетекшісі Бекболатты дарғ а асп ө лтірді.

63. Қ азақ ұ лттық зиялыларының қ алыптасуы жә не оның мә дениет пен қ оғ амдық ойды дамытудағ ы рө лі (ХХ ғ. бас кезі). ХХ ғ басныда кө птеген қ азақ зиялылары Орыс географ-қ қ оғ амы жергілікті бө лімшелерінің жұ мысына белмене араласты. М: Шә кә рім Қ Семей бө лімшесіне матер-қ қ олдау жасап, оның мү шесі болды. Сонымен қ атар Семей бө лімшесінде Ж.Ақ баев пен Ә.Бө кейхановтың ең бектері басылып шық ты. ХХ ғ басында қ азақ халқ ының ұ лт азаттық қ озғ алысының ө рістеуімен байланысты ресми еиес қ азақ мерзімді баспасө зінің қ алыптасуы орын алды. 1911 ж Тройцкіде 1 қ азақ журналы «Айқ ап» газеті жарық кө рді. Ұ йым-шысы Мұ хамеджан Сералин болды. ХХ ғ алғ ашқ ы ширегінде Қ аз-тан қ оғ амы ө мірінің барлық жақ тарын қ амтып жазуда апталық басылым Қ азақ газет і шық ты. Ол газеттің редакторы Ахмет Б.болды. Қ азақ музыкасын дамытуғ а ү лкен ү лес қ осқ анҚ ұ рманғ азы, Дә улеткерей, Дина, Тә ттімбет, Ық ылас атақ ты ә ншілер Ә сет, Ақ ан сері, Біржан сал болды. Олардан қ алғ ан мол мұ ра бү гінгі таң да қ азақ халқ ының иелігіне айналып отыр. Қ азақ тың жазба ә дебиетінің негізін қ алаушы Абай Қ АРТЫНДА ТАЛАЙ Ө ЛЕҢ ЛЕР, ДАСТАНДАР, Қ АРА СӨ ЗДЕР БЕН ЖАЗЫЛҒ АН МОЛ МҰ РАСЫН Қ АЛДЫРДЫ.

64. 1917 ж. Ақ пан революциясы жә не оның Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси ө міріне ық палы. 1917 ж басында Ресейдің революциялық жаң а толқ ыны кө терілді. МИмпериалистік соғ ысты азамат соғ ысына айналдыру ұ раны кең інен насихатталды. 1917 ж 27 ақ панда Петроградта буржуазиялық деморатиялық революция жең іске жетті. Патша ө кіметі қ ұ латыоып, министрлер мен кө рнекті шенеуніктер тұ тқ ынғ а алынды. Патша ө кіметі қ ұ лағ аннан кейін Қ азақ стандада қ ос ө кімет орнады. Сонымен қ атар Қ азақ станда қ азақ интеллигенциясы басқ арғ ан қ азақ тардың ұ лттық облыстық жә не уездік комитеттері де ұ йымдастырылды. Оларғ а комиссарлар болып ұ лттық интеллигенцияның ө кілдері, атап айтқ анда Ә.Бө кейханов, М.Тынышбаев, М.Шоқ аев тағ айындалды. Патша ө кіметі қ ұ латылғ аннан соң, Қ азақ стан большевиктері астыртын жағ дайдан шық ты. Ақ пан революциясы жең геннен кейін Қ азақ стан жұ мысшы табының елеулі табысы-кә сіпшілер одақ тары ұ йымдарының қ ұ рылуы еді. Олардың қ алыптасуына Орынбор-Ташкент теміржолшыларының Қ ұ рылтай съезі жә не Омбы темір жол жұ мысшылары мен қ ызметкерлерінің бірінші съезінің ү лкен маң ызы болды. Бұ л съездердің кү н тә ртібінде бірқ атар маң ызды саяси жә не экономикалық мә селелер қ аралды.

65 Алаш” партиясы жә не оның бағ дарламасының жобасы. 1917 ж 21-26 шілдеде Орынборда болғ ан «Бү кілқ ырғ ыздық» съезде «Алаш» партиясық алыптасып, басшы органдарын саййлады.Оның қ ұ рамына Ә.Бө кейханов, Ахмет Б, М.Дулатов, Елдос Омаров, М.Шоқ ай, М.Тынышбаев. Халел, Досмұ хамедов, Жанша Досмұ хамедов, Халел Ғ аббасов т.б. кірді. Бұ л партияның сол жылы 5-13 желтоқ санда Орынборда ө ткен 2 съезінде қ азақ тың автономиясы-Алашорда Ү кіметі –Ұ лт кең есі қ ұ рылды. «Алаш» партиясының бағ дарламасы бекітілді: Ол негізгі 10 бө лімнен тұ рды. 1) Ресейдің демок-қ феде-я болып жариялануы 2) Ресей қ ұ рамында Қ азақ ұ лт автономиясын қ ұ ру 3) Халық тар арасында тең қ ұ қ ық тық орнату 4) дін туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шығ арту 5) елдегі билік жә не сот туралы 6) елді қ орғ ау, ә скер жә не халық тық милиция қ ұ ру, 7) халық тың табысына қ арай салық салу 8) жұ мысшылар туралы 9) ғ ылым жә не білім туралы 10) жер мә селесі. Жаң а қ ұ рылғ ан ү кіметтің қ ұ рамына 15 адам, Халық кең ес тө рағ асы Ә лихан Б бекітілді. Бұ л ү кіметтің негізгі мақ саты ұ лттық бірлікті жаң дандыру болы.

66 1917ж Ресейдегі Қ азан тө нкерісі. Қ азақ станда Кең ес ү кіметінің орнауының ерекшеліетері. 1917ж 25қ азанда Ресей империясынын астанасы Петроград қ аласында Қ азан тө нкерісінің нә тижесінде мемлекет билігі Кенестердің колына кө шті. Қ азан тө нкерісінің идеологі, яғ ни басшысыВ.И.Ульянов (Ленин) болды.Қ азан тө нкерісінен кейн билікті қ олына алғ ан кенестер «Ресей халық тары қ ұ қ ық тарынын декларациясын қ абылдады.Осыдан кейн КЕнестердін «Ресей мен Шығ ыстынбарлық енбекші мұ сылмандарына ү ндеуі жарияланды. Аталғ ан ү ндеуде халық тардың діни сенімдерімен ұ лттық мү дделеріне ешкімтиіспейтіні, барлық халық тардың мү дделері бірдей болатыны туралы аитылғ ан.1917-1918 жылдары Қ азақ станда Кенестер ө кіметі кейбір ө нірлерде кү рес нә тижесінде, ал енді бір жерлерде бейбіт тү рде орнады.1917ж қ арашада контрревалютциялық тө нкеріс нә тижемсінде Дутов басқ арғ ан «Ә скери ү кімет қ олына билікті алды.1917ж5-13 желтоқ сандаОрынбор қ аласында жалпы қ азақ сьезі болды. Сьзді М.Шоқ ай басқ арды.Сьззде Алашорда ү кіметін қ ұ ру туралы қ аулы қ абылданды 25 мү шеден тұ рды.Кең естер билігі Сырдарияда 1917ж 30қ азанда Перовскіде билік бейбіт жағ дайда жұ мысшы солдат депутаттарынын қ олына кө шті. 1917ж 1 қ арашада 4 кунге созылғ ан шайқ ас негізінде Ташкентте орнады.Кенестер билігі 1917ж қ арашада Шымкетте, 1917ж 7 қ арашада Тү ркістанда орнады. Кенестер билігі Жетісуда 1918ж 3 наурызда Верный кенес ө кіметі қ арулы кө теріліс нә тижесінде орнады. 1918ж Наурыз айында Жетісу облысынын барлық ө лкесінде Кенестер билігі орнады. Жетісу ө нірінде кенестер билігін орнату жолында Ж.Бабаев, А: Розыбакиев, Т.Бокин, Т.Ө тепов ревалютционерлер аянбай екү ресті.

Алашорда ү кіметінің жә не Тү ркістан автономиясының қ ұ рылуы.1917ж 21-26 шілдеде Орынборда болғ ан «Бү кілқ ырғ ыздық» съезде «Алаш» партиясық алыптасып, басшы органдарын саййлады.Оның қ ұ рамына Ә.Бө кейханов, Ахмет Б, М.Дулатов, Елдос Омаров, М.Шоқ ай, М.Тынышбаев. Халел, Досмұ хамедов, Жанша Досмұ хамедов, Халел Ғ аббасов т.б. кірді. Бұ л партияның сол жылы 5-13 желтоқ санда Орынборда ө ткен 2 съезінде қ азақ тың автономиясы-Алашорда Ү кіметі –Ұ лт кең есі қ ұ рылды. «Алаш» партиясының бағ дарламасы бекітілді: Ол негізгі 10 бө лімнен тұ рды. 1) Ресейдің демок-қ феде-я болып жариялануы 2) Ресей қ ұ рамында Қ азақ ұ лт автономиясын қ ұ ру 3) Халық тар арасында тең қ ұ қ ық тық орнату 4) дін туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шығ арту 5) елдегі билік жә не сот туралы 6) елді қ орғ ау, ә скер жә не халық тық милиция қ ұ ру, 7) халық тың табысына қ арай салық салу 8) жұ мысшылар туралы 9) ғ ылым жә не білім туралы 10) жер мә селесі. Жаң а қ ұ рылғ ан ү кіметтің қ ұ рамына 15 адам, Халық кең ес тө рағ асы Ә лихан Б бекітілді. Бұ л ү кіметтің негізгі мақ саты ұ лттық бірлікті жаң дандыру болды. Сө йтіп қ азақ елі ғ асырлар бойы мың дағ ан асыл азаматтары басын тіккен биік арманы ұ лттық мемлекетті қ алпына келтіру ісі-Алаш қ озғ алысы, Алашорда ү кіметімен бірге тоталитарлық ө ктемдік пен империялық зомбылық тың шабуылына кө міліп, тарих қ ойнауында қ ала берді.

69 Азамат соғ ысы жылдарындағ ы Қ азақ стан (1918-1920 жж.). 1917 ж Қ азан революциясының жең ісі алғ ашқ ы кү ндерден бастап, соның ішінде қ анаушы тап ө кілдерінің қ арулы қ арсылығ ын тудырдды. 1918 ж 23 наурызда Орал казак орыстары Гурьевте бү лік шығ арды. Олар генерал Толстовтың бұ йрығ ымен жұ мысшы жә не содат депутаттары Кең есінің 9 мү шесін сотсыз атты. 1918 ж мамырдың аяғ ында Антанта мемлекеттерінің кө мегімен Сібірдегі Чехословак корпусының офицерлері мен солдаттыры бү лік шығ арды. Бұ л 1 д/ж соғ ыс кезінде Ресейге тұ тқ ынғ а тү скендер болатын Сонымен 1918 ж жазында Қ азақ станның кө п жерін интервенттер мен ақ гвардияшылар басып алды. Кең ес елі ү шін ең басты майдан –Шығ ыс майданы еді. 1918 ж аяғ ы мен 1919 ж басында Ә.Т.Жангелдин мен А.Иманов Торғ айда екі атты ә скер эскадронын, ә скери оқ у жә не пулемет топтарын, Ырғ ызда атты ә скер эскадорын қ ұ рды. Осы шаралардың бә рі Қ азақ -ң азамат соғ ысы майдандарында интервенттер мен ақ гвардияшыларғ а шешуші соқ қ ы беруге жағ дай жасады. 1918 ж кү зде 1 жә не 4 Қ ызыл Армия бө лімдері шабуылғ а шыты. 1919 ж кө ктемде М.В.Фрунзе басқ арғ ан қ ызыл ә скер отрядтары Қ азақ станның солт.аудандарына, ал В.И.Чапаев басқ арғ ан 25 дивизия оң т.батыс аудандарына соғ ыс жү ргізіп, Колчак ә скерлерінің Деникин ә скерлерімен қ осылуына жол бермей, оларғ а кү йрете соқ ы берді. Колчак армиясының жең ілуі, солт.шығ ыс Қ азақ станның азат етілуі Орал майданының жойылуына септігін тигізді. 1919 ж шілдеде Орал қ аласы азат етілді, 1920 ж 5 қ аң тарда Гурьев, ал 8 қ аң тарда Доссор мұ най кә сіпшілігі жаудан тазартылды. Нә тижесінде 1920 ж наурыз айында азамат соғ ысының Қ азақ стандағ ы ең соң ғ ы Солт.Жетісу майданы жойылды. Азамат соғ ысы жылдарындағ ы “Алаш-Орда” ү кіметінің қ ызметі. 1917 ж 21-26 шілдеде Орынборда болғ ан «Бү кілқ ырғ ыздық» съезде «Алаш» партиясық алыптасып, басшы органдарын саййлады.Оның қ ұ рамына Ә.Бө кейханов, Ахмет Б, М.Дулатов, Елдос Омаров, М.Шоқ ай, М.Тынышбаев. Халел, Досмұ хамедов, Жанша Досмұ хамедов, Халел Ғ аббасов т.б. кірді. Бұ л партияның сол жылы 5-13 желтоқ санда Орынборда ө ткен 2 съезінде қ азақ тың автономиясы-Алашорда Ү кіметі –Ұ лт кең есі қ ұ рылды. «Алаш» партиясының бағ дарламасы бекітілді: Ол негізгі 10 бө лімнен тұ рды. 1) Ресейдің демок-қ феде-я болып жариялануы 2) Ресей қ ұ рамында Қ азақ ұ лт автономиясын қ ұ ру 3) Халық тар арасында тең қ ұ қ ық тық орнату 4) дін туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шығ арту 5) елдегі билік жә не сот туралы 6) елді қ орғ ау, ә скер жә не халық тық милиция қ ұ ру, 7) халық тың табысына қ арай салық салу 8) жұ мысшылар туралы 9) ғ ылым жә не білім туралы 10) жер мә селесі. Жаң а қ ұ рылғ ан ү кіметтің қ ұ рамына 15 адам, Халық кең ес тө рағ асы Ә лихан Б бекітілді. Бұ л ү кіметтің негізгі мақ саты ұ лттық бірлікті жаң дандыру болы.

70 Қ ырғ ыз (Қ азақ) АКСР-нің қ ұ рылуы жә не оның тарихи маң ызы. Қ азақ станда жаң а экономикалық саясатты жү ргізуде Кең естердің рө лі кү шейді. Оларғ а шаруалар қ ауымының сенімі арта бастады. Бұ л тұ ста кең естерді нығ айтуғ а байланысты біраз жұ мыстар жү ргізілді. 1921 ж уездер мен губернияларда Кең естер съезі болып ө тті. 1921 ж 4-10 қ азанда Қ азақ АКСР Кең естерінің 2 съезі болып ө тті. 1922 Ж Кең естер сайлауы ө тті. Қ азақ АКСР Орталық атқ ару комитетінің тұ нғ ыш қ ызыл керуені 1922 ж Ә.Жанкелдиннің басқ аруымен ел аралауғ а шық ты. 1922 ж 30 желт-да Мә скеуде ө ткен Кең естердің Бү кілодақ тық бірінші съезі Кең естердің Социалистік Республикалар Одағ ы қ ұ рылғ анын жариялады. Басқ а да автономия-қ Кең ес республикалары сияқ ты Қ азақ Акср-да Кең естік Ресей Федерациясы қ ұ рамында Одақ қ а кірді. 1925 ж сә уірде Қ ызылордада республика кең естерінің 5 съезі ө тті. Съезде халық тың байырғ ы тарихи атауы қ алпына келтіріліп-қ азақ халқ ы, ал республиканы –Қ азақ АКСР-і деп атау туралы қ аулы қ абылданды.

71 Азамат соғ ысы жылдарындағ ыАлашорда ү кіметінін қ ызметі. (1918ж-1920). 1918 ж мамырда Чехословак корпусыынын бү лігі басталды. антанта импералистерінин қ олдауымен бұ л бү лік ен алдымен Солт ШЫғ қ азақ станда басталдыАлашорда ү кіметі ақ гвардияшылардын кенес ү кіметіне қ арсы интервенсиясын қ олдап, қ арулы интервенцияғ а қ осылды.

72. Жаң а экономикалық саясат жә не оның Қ азақ стандағ ы ерекшеліктері. Қ азақ станда азамат соғ ысы аяқ талғ аннан кейін, экономикалық жә не ә леуметтік саяси жағ дай Ресейдің орталық аудандарымен салыситырғ анда ауыр болды. Қ азақ станда жаң а эконо-қ саясатты іске асыру 1921 ж Қ азақ Акср Орталық атқ ару комитетінің азық -тү лік салығ ына кө шу туралы шешімі негізінде жү ргізілді. Салық тың мө лшері салғ ыртқ а қ арағ анда аз болды. Алайда, жаң а экономикалық саясатты іске асыру барысыннда кө птеген қ иыншылық тар да кездесті. Атап айтқ анда, Еділ ө зені бойының, Солтү стік жә не Батыс Қ азақ станның халық тары кү шті қ уаң шылық болуына байланысты аштық қ а ұ шырады. Қ азақ станда аң а экономикалық саясат негізінде ө неркә сіпті қ алпына келтіру 1925 ж аяқ талмай қ алды жә не ол жалпы одақ тық дең гейден едә уір тө мен болды. Республикада ө неркә сіпті қ алпына келтіру 1927 ж дейін созылып, 2 жылғ а кешігіп аяқ талды. Ө лкедегі ө неркә сіп салалары, соның ішінде ө ндіргіш кү штердін дамыту нашар жү рді, ірі ауыр ө неркә сіп ошақ тары болмады, ө неркә сіпте негізінен тұ тыну қ ұ ралдарын, шикізат ө ндіру жетекші орын алды.

73 Қ азақ стандағ ы индустрияландыру жә не оның ә леуметтік-экономикалық салдарлары. Қ азақ станда халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру аяқ талғ аннан кейін елді индустрияландыру бағ ыты іске аса бастады. Индустрияландыру ө ндіріс қ ұ рал жабдық тарын жасайтын, халық тұ тынатын тауарларды шығ аратын зауыт, фабрикаларды салумен тығ ыз байланысты болды. Индустрияландыру Қ азақ стан ең бекшілерінің ө мірлік мү дделеріне қ айшы келген жоқ. Оның дамуы, біріншіден, ұ лттық жұ мысшы табының қ алыптасуына, 2-ден жұ мысшылардың ө нд-к техни-қ дә режесін кө терге, 3-ден Қ азақ станның ө неркә сіптік дең гейін биіктетуге, сол арқ ылы кө лік, ауыл шару-н жә не басқ а да салаларды жаң а техни-қ негізде қ айта қ ұ руғ а, сө йтіп халық тың материалдық жағ дайын, ә л ауқ атын кө теруге мү мкіндік беруге тиіс еді. Қ азақ -ң индустриялық дамуына бағ ыт ұ стауына байланысты бұ л мә селеде ұ лы державалық шовинистік жә не жергілікті ұ лтшылдық психология мен пиғ ылдардың да бой кө рсеткенін айту керек.

Азақ стандағ ы кү штеп ұ жымдастыру мен кө шпелі жә не жартылай кө шпелі шаруашылық тарды отырық шыландыру жә не оның зардаптары.

Қ азақ стандағ ы ұ жымдастыру саясаты

(1925–1933 жж.)

Қ азақ ауылы ұ жымдастыру қ арсаң ында

ЖЭС-ті жү зеге асыру мә селесі шаруашылық қ а біраз ө згерістер ә келді. Ең алдымен кооперативтік қ озғ алыс дамыды.

Ұ жымдастыру қ арсаң ында 1072 ұ жымдық шаруашылық жұ мыс істеді. 1929 жылы республикадағ ы мал саны 40, 5 миллионғ а дейін жетті. Бірақ Ф. И. Голощекиннің «ауылды кең естендіру» бағ ыты игі нә тижелерге кері ә сер етті.

1928 жылы 27 тамызда Қ азақ АКСР-ның Халық Комиссарлар Кең есі мен Орталық Атқ ару Комитеті «Ірі бай шаруашылық тарын, жартылай феодалдары конфискелеу жә не жер аудару» декретін қ абылдады. Нә тижесінде 657 бай жер аударылып, олардан 145 мың мал алынды. Малдар, негізінен, колхоздарғ а берілді. Кө птеген орташа шару­алар байлардың қ атарына жатқ ызылды.

Ауыл шаруашылғ ын кү штеп ұ жымдастыру

Коммунистік партияның XV съезінде ауыл шаруашылғ ын ұ жымдастыру ісінің аяқ талуы 1932 жылғ а жоспарланды. Қ азақ жерінде колхоз қ ұ рылысы 1922 жылдан бастап кең ейді.

Ұ жымдастыру ісіне кө мек ретінде ауылды жерлерге 8000 жұ мысшы жіберілді. 25 мың дық шылар деп аталғ ан 1204 " ұ жымдастырушы" Мә скеу, Ленинград сиқ ты орталық тар­дан жіберілді. Ауыл шаруашылығ ының ұ жымдастырылуы ө те қ атал жағ дайда жү ргізілді. 1931 жылы кө шпенді жә не жартылай кө шпенді шаруаларды жаппай отырық шыландыру жө нінде міндет қ ойылды. Ұ жымдастыру жедел жә не жоспарсыз жү ргізіле бастады.1928–1931 жылдардағ ы ұ жымдастыру барысы: республика шаруашылығ ының 1928 жылы 2% -ы,

1930 жылы сә уірде 56, 4%-ы,

1931 жылы қ азанда 69%-ы ұ жымдастырылды.

Ауыл шаруашылық ө німдерін жә не малдарды кү шпен алды. Мысалы, 1931–1932 жылдары Шұ бартау ауданында малдың 80%-ы етке ө ткізілді. Балқ аш ауданының халқ ына 297000 малғ а салық салынды, ал Балқ аштың барлық малы 173000 ғ ана болды. Торғ айдағ ы 1 млн. малдың 98 мың ы ғ ана қ алды.

Кулактарды жою ісі қ атал жү ргізілді. Шолақ белсенділер орташалармен қ атар кедей шаруаларғ а да зорлық жасады.

Ұ жымдастыру зардабы

1929–1933 жылдар аралығ ында Қ азақ стандағ ы біріккен мемлекеттік саяси басқ арма (ОГПУ) 3386 адамды ату, 13151 адамды тү рмеге қ амау туралы ү кім шығ арды. Кө пте­ген адамдар ө здерінің малдарынан айырылды.

1930–1932 жылдары Қ азақ станды ә йгілі ұ лы жұ т аштық жайлады.

75 ХХ ғ асырдың 20-30-шы жылдарындағ ы Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси ө мірі.. Қ азақ станда азамат соғ ысы аяқ талғ аннан кейін, экономикалық жә не ә леуметтік саяси жағ дай Ресейдің орталық аудандарымен салыситырғ анда ауыр болды. Қ азақ станда жаң а эконо-қ саясатты іске асыру 1921 ж Қ азақ Акср Орталық атқ ару комитетінің азық -тү лік салығ ына кө шу туралы шешімі негізінде жү ргізілді. Салық тың мө лшері салғ ыртқ а қ арағ анда аз болды. Алайда, жаң а экономикалық саясатты іске асыру барысыннда кө птеген қ иыншылық тар да кездесті. Атап айтқ анда, Еділ ө зені бойының, Солтү стік жә не Батыс Қ азақ станның халық тары кү шті қ уаң шылық болуына байланысты аштық қ а ұ шырады. Қ азақ станда аң а экономикалық саясат негізінде ө неркә сіпті қ алпына келтіру 1925 ж аяқ талмай қ алды жә не ол жалпы одақ тық дең гейден едә уір тө мен болды. Республикада ө неркә сіпті қ алпына келтіру 1927 ж дейін созылып, 2 жылғ а кешігіп аяқ талды. Ө лкедегі ө неркә сіп салалары, соның ішінде ө ндіргіш кү штердін дамыту нашар жү рді, ірі ауыр ө неркә сіп ошақ тары болмады, ө неркә сіпте негізінен тұ тыну қ ұ ралдарын, шикізат ө ндіру жетекші орын алды.

Қ орытып айтқ анда 30-ж тоталитарлық жү йе Қ азақ станның қ оғ амдық саяси ө мірінің барлық саласында бекіді. Ол елде кү шпен ұ жымдастыру жә не 1937-38 ж саяси жазалау дә уірінің қ айғ ылы оқ иғ аларымен ұ штасты. Республикадағ ы «леу-к экон-қ ө згерістер, Қ аз-ғ а Одақ тас республика дә режесін беру, мә дени қ ұ рылыстағ ы, халық ағ арту ісіндегі жә не ғ ылымдағ ы табыстар сталиндік ә міршіл-ә кімшіл жү йенің тек қ атаң идеологиялық қ ыспағ ында іске асты.

76 1937- 1938 жж жаппай саяси репрессиялар жә не онын қ айғ ылы салдары. Қ азақ мә дениеті мен ұ лттық болмысына 1937 1938 жылдарындағ а жаппай саяси репрессияның тигізген зардабы ө те ауыр болды.. Бұ л жылдары қ азақ интеллегенциясына қ арсы бұ рын сонды болмағ ан кө лемде қ ызыл большевиктік шабуыл жасады. Тарихи зерттеулерге қ арағ анда осы жылдары қ ызыл қ ырғ ында ен кө п қ аза тапқ андар мемлекеттік жә не қ оғ а қ айраткерлері болды.ен алдымен ақ ын жазушылар болды: 1937ж 11 тамыз куні Ілияс Жансү гіров тұ тқ ынғ а алынды, 24 қ ыркуйекте Сә кен Сейфулин тұ тқ ындалды, 8 қ азанда Ахмет Байтұ рсынов ұ сталғ анына байланысты деректер бар. Демек қ азақ халқ ынын тұ лғ алы ұ лдары1937 жылы «халақ жауы» деген айып тағ ылып, қ асіретті қ удалаудын қ ұ рбаны болды.Саяси репрессиянын 1937-1938 жылдағ ы толқ ынында қ аза тапқ ан, ақ ын жазушылардын басыи бө лігі Қ азан тө нкерісіне дейінгі жылдарда қ ызмет еткенинтелегенция ө кілдері еді. Олардын қ ұ рамында А.Байтұ рсынов, М.Жұ мабаев., Б.Майлин, М.Жолдыбаев, Ә.Бө кейхановБ.Сү леев ж.т.б ақ ын жазушы қ аламгерлер болды.

77 II-ші дү ниежү зілік соғ ыс жылдарындағ ы Қ Қ азақ стан. Майдан арсеналы. Қ ыркуйектін 1куні 1939ж дуние жү зіне ү стемдік жасау ү шің Германия, Италия, Жапония тарапынан бастағ ан соғ ыс.. 1933ж фашистік диктура орнағ ан сон Германия дуние жү зіне ү стемдік жү ргізу жоспарын жү зеге асыруғ а кірісті. Оны Италия мен Жапония ү кіметтері қ олдады

1936ж Германия мен Жапония «антикоминтерндік фактіге» қ ол қ ойды, 1937ж оғ ан Италия қ осылды.Соғ ыстын 1 ші кезені 1939 ж 1 қ ыркуйек-1941ж 21 маусым. Ксро келісімге кеолгеннен кейни 1 қ ыркуйекте Германия Польшағ а ша буыл жасады., ал 3 қ ыркуйекте Ұ лыбритания мен Франция Германияғ а соғ ыс жариялады.2ші дуние жү зілік соғ ысқ а 61 мемлекет, дуние жү зі халқ ынын 80% қ атысты Соғ ыс қ имылы 40 мемлекет жерінде журип, 110 млн адам ә скерге алынды.50-55 млн адам қ азағ а ұ шырап, 4 трилион дол кө лемінде шығ ын шық ты. Соғ ымтын аяғ ында фаштизмс толық куйреп, Батыс Еуропа елдерінде демократиянын орнауына жол ашты.Фашизмді талқ андауда рө лді КСРО қ ұ рамындағ ы халық тар атқ арды.

78 1941-1945 жж. соғ ыс майдандарындағ ы қ азақ стандық тардың ерліктері. Соғ ыстың алғ ашқ ы кү нiнен бастап Қ азақ стан жалпы майданның ең қ уатты тiрегiне айналды. Ел ішінде майдандағ ы жауынгерлер мен офицерлерге, олардың отбасыларына кө мек кө рсету, азат етiлген аудандардың экономикасын кө теруге қ олғ абыс ету сияқ ты тү рлі патриоттық бастамалар кең қ олдау тауып жатты. Қ азақ стандық тардың майданғ а тек қ ана ерiктi тү рде берген кө мегiнiң ө зi армияның қ арулы кү шiне 4 700 миллион сом болып қ осылып, бү кiл Одақ тың екi апта бойындағ ы соғ ыс шығ ындарын ө теуiне жетiп отырды. Қ азақ стан халық тарының ұ л-қ ыздары ерлiкпен белсене қ атысты. Бiздiң 300 жерлесiмiз Батыс Еуропа елдерiнiң фашизмге қ арсы кү штерiнiң қ атарында шайқ асты. Қ азақ стандық тардың қ атарынан ү ш партизан – А. С. Егоров пен Н. В. Зебницкий жә не Ф. Ф. Озмитель жауғ а қ арсы кү рестегi ерлiктерi ү шiн Кең естер Одағ ының Батыры атағ ына ие болды. Ал Қ асым Қ айсеновке алғ ашқ ылардың қ атарында «Халық қ аһ арманы» деген қ ұ рметтi атақ берiлдi.Бiрақ соғ ыс пен халық тағ дырын майдан даласындағ ы ұ рыстар шештi. Асқ ан ерлiгi жә не соғ ыс ө нерiндегi ғ аламат жанқ иярлығ ы ү шiн Отанның ең жоғ ары мә ртебесi – Кең естер Одағ ының Батыры атағ ына 11 649 жауынгер, офицерлер мен генералдар ие болды. Олардың 497-сі – Қ азақ станда туғ ан немесе Қ азақ станның ә скери комиссариатынан майданғ а шақ ырылғ андар. Герман басқ ыншылырына қ арсы соғ ыста кө рсеткен ерлiгi ү шiн 1941 жылдың 22 шiлдесiнде Алтын жұ лдыздың ең алғ ашқ ы иегері болғ ан адам – 19-танк дивизиясының командирi генерал-майор К.А. Семенченко. Ал соң ғ ысы 1942 жылы жоғ ары атақ қ а ұ сынылғ ан Б. Момышұ лы едi, бiрақ ол атақ батырдың ө зi қ айтыс болғ аннан кейiн, 1990 жылдың 11-желтоқ санында берiлдi.

Кең естер Одағ ы Батыры атағ ын алғ ан қ азақ стандық тардың ішінде Қ арулы Кү штердiң барлық тү рлерiнiң жә не ә скери есеп мамандарының ө кiлдерi, қ атардағ ы жауынгерден бастап, корпус командирiне дейiн болды. Олардың арасынан тө ртеуi бұ л жоғ ары атақ ты екi реттен алды, 11 жерлесiмiз Даң қ орденiнiң ү ш бiрдей дә режесiмен марапатталды. Олар – бомбалаушы ұ шқ ыштар Т. Я. Бигельдинов, Л. И. Беда, И. В. Павлов жә не сынақ шы ұ шқ ыш С. Д. Луганский. Соғ ыс кезiндегi мiндеттi тү рде болатын қ айта қ ұ руларды бастан кеше отырып, қ азақ стандық 12 дивизия Жең істі армия қ атарында қ арсы алды. Олардың бесеуi бiр орденге, тө ртеуi екi орденге, тағ ы екеуiнiң ә рқ айсысы екi-екiден ордендерге ие болды. 5 дивизия Гвардиялық атағ ын алды. Рейхстаг ү стiне Жең iс туын қ адау қ ұ рметіне 1943 жылы Қ останайдың Старая Русса ауданында 151-атқ ыштар бригадасы негiзiнде жасақ талғ ан Кутузов орденді Идрицк 150-атқ ыштар дивизиясы ие болды. Бұ л дивизия кө ршiлес басқ а да ә скери бө лiмдердiң қ олдауымен тарихи мiндеттi тамаша орындап шық ты. Оның 756-атқ ыштар полкiнiң барлаушылары М. Егоров пен М. Кантария Рейхстаг ғ имаратының кү мбезiне Жең iс туын орнатты, сө йтiп, оғ ан «Берлин дивизиясы» деген қ ұ рметтi атақ берiлдi.Фашистiк Германиямен соғ ыста 55 миллион боздақ қ ұ рбан болды. Ә сiресе, Кең естер Одағ ы халық тары орны толмас адам шығ ынын тартты. Бiз майдан даласында 8668, 4 мың офицерлер мен жауынгерлерден айрылдық, уақ ытша басып алынғ ан аумақ тарда, концлагерлер мен каторгалық жұ мыстарда 18 миллион бейбiт тұ рғ ындар жау қ олында қ аза тапты. Бiздiң республикамыздың да адам шығ ыны зор болды. Бұ л соғ ыста Қ азақ стан 602 939 адамнан айрылды. Ә рбiр екiншi қ азақ стандық майдан даласынан қ айтып оралмады. Кең ес Одағ ы халқ ының фашистiк Германияны жең ген аса зор қ ұ рбандығ ы осындай. Бiрақ бұ л жең iстiң аса маң ыздылығ ы – КСРО халық тарының тек ө здерiн қ орғ ап қ алғ анында жә не болашақ дамуғ а ғ аламат қ ұ рбандық пен жол салғ анында ғ ана емес, жалпы адамзат баласын аман алып қ алғ андығ ында. Сондық тан да сұ рапыл соғ ыста қ айтпас қ аһ армандығ ымен, қ айсарлығ ымен жең іске жеткен ата-бабамыздың даң қ ы арта берсін демекпіз