Жж Торғай ОРал облыстары жене Маңғыстаудағы отарлауға қарсы көтерілістер

Орал Торғ ай облысындағ ы кө терілістер (1868-1869)

Негізі себептері: реформа бойынша жер патша ү кіметінің меншігі деп жарияланып, жердің территориялық негізінде қ олданылуы, мал шаруашылығ ымен айналысқ ан кө шпенді қ азақ тарғ а ауыр тиді; салық тын кө терілуі кедей қ арапайым шаруаларғ а ауыр тиді

Кө терілістің сипаты: отаршылдық қ а қ арсы жә не антифеодалдық. Қ озғ аушы кү штері: қ азақ шаруалары жә неартық шылығ ынан айырылғ ан ру билеушілері.

Кө теріліс 1868ж желтоқ сан айынан 1869ж қ азан айына дейн жалғ асты қ азақ шаруалары патша ү кіметінің ә скерімен аянбай кү ресті1869ж 6 мамырда 20 000 жуық кө терілісші Жамансай кө лінің маң ында Орынбордан жіберген отрядьы қ оршап алып женді.1869ж 30 000 мынғ а жуық кө терілісші 41 рет жергілікті бай феодалдарғ а шабуыл жасағ ан. Патша ү кіметі бұ л кө терілісті басу ү шің Рукин, Коморовски бастағ ан жазалаушы отрядтарды жіберді.Бұ л отрядтар қ азақ ауылдарын аяусыз ойрандатты. Азаттық кө теріліс аса қ аталдық пен жазалаушы отрядтар кү шімен басылды.Кө терілістін женілу себептері: ақ суйектер мен бай феодалдар ө з мү дделерің ойлап, опасыздық жасады.шаруалардын қ ару жарағ ы нашар болды, кө терілісшілер арасында ауызбіршілік болмады.

Маң ғ ыстаудағ ы шаруалар кү ресі (1870 ж) кө телісітін себептері: патша ү кіметінін жер туралы жү ргізген саясаты; салық кө лемінің шектен тыс ауыр болуы. Кө терілістін қ озғ аушы кү штері: қ арапайым қ азақ шаруалары. Кө теріліске негізінен адай руынын халқ ы қ атысты.

1870ж 16 наурызда патша ү кіметі ережелеріне қ арсылық ретінде кө шуге ынғ айланғ ан адай руын қ айтару мақ сатында Рукин бастағ ан жазалау отряды аттанады. Бұ л отрядтарды Иса Тіленбайұ лы ме, Доса тә жіұ лы бастағ ан шаруалар талқ андап Рукиннің ө зің ө лтіреді. Осыдан кейн мангыстау жеріндегі кө теріліс одан сайн ұ лғ айды.Кө терілісті басау ү шің Кавказ билеушісі Апшерон полкінің жә неқ азақ отрядтарынан қ ұ ралғ ан жазалаушы отрядтар жіберіледі.Бұ л жазалаушы отрядтар кө телілісті аяяусыз жаныштайды. Кө теріліс басшылары ИСа Тіленбайұ лы мен Досан Тә жіұ лы 3000 ғ а жуық тү тің ді басқ арып, Хиуа жеріне қ оныс аударады.

53 Жетісуғ а ұ йғ ырлар мен дү нгендердің қ оныс аударылуы. XIX ғ асырдың 70—80-жылдары патша ү кіметінің бастамасы бойынша ұ йғ ырлар мен дү нгендер Жетісу жеріне қ оныс аудара бастады. Бұ ғ ан дейін олар Қ ытайдың Іле ө лкесінің аумағ ында тұ рып келген еді. Онда тұ рғ ан ұ йғ ырлар мен дү нгендер XVIII ғ асырда жә не XIX ғ асырдың бірінші жартысында Қ ытай ү кіметіне қ арсы бірнеше рет кө теріліс жасады. Олар ө здерінің ұ лттық тә уелсіздігі жолында кү ресті. Алайда Қ ытай ә скерлері ол кө терілістерді аяусыз басып-жаныштады. Ұ йғ ырлар мен дү нгендердің кү ресі барысында Іле ө лкесінде Іле сұ лтандығ ы қ ұ рылғ ан болатын. Бұ л мемлекеттік бірлестіктің қ ұ рылуы ондағ ы ішкі қ арама-қ айшылық тарды асқ ындырып жіберді. 1871 жылы Ресей ә скерлері ол аймақ ты жаулап алды. Патша ү кіметі ө лке тұ рғ ындарының отбасылық істеріне жә не мү ліктің қ арым-қ атынастарына араласпау саясатын ұ станды. Олардың жергілікті ө кімет органдары қ ұ рылды. Бірақ оларды патша ә кімшілігі ө з бақ ылауында ұ стады. Жалпы жағ дай едә уір тұ рақ тандырылғ андай болды. Алайда дү ние жү зі жұ ртшылығ ының қ ысым жасауымен ол ө лкені Қ ытайғ а қ айтару жө нінде келіссө здер жү ргізіле бастады. Міне, осы кезде ұ йғ ырлар мен дү нгендердің бұ дан былайғ ы тағ дыры туралы мә селе кө терілді. 1881 жылы екі империя арасында Санкт-Петербург бейбіт келісімшарты жасалды. Ұ йғ ырлар мен дү нгендер бір жылдың ішінде Жетісу облысының аумағ ына қ оныс аударуы жө нінде ө здері нақ ты шешім қ абылдауғ а қ ұ қ ық ты болды. Бұ л мә селе бойынша жергілікті халық тың арасында пікірі сұ растырылды. Сө йтіп 100 мың ғ а жуық ұ йғ ыр мен дү нген Қ азақ стан аумағ ына ө туге тілек білдірді. Дү нгендердің Қ азақ стан аумағ ына алғ ашқ ы қ оныс аударуы 1877 жылдың желтоқ сан айында басталды. Сол жылы Қ ытай жазалаушыларынан қ ұ тылу ү шін қ ашқ ан 4 мың ғ а жуық дү нген Жетісу жеріне жетіп жығ ылды. Қ оныс аударушы дү нгендердің алғ ашқ ы толқ ынын Бый Янь Ху басқ арды. Екінші толқ ын 1884 жылы ө тті. Ал ұ йғ ырлардың Жетісу жеріне қ оныс аударуы 1881 жылғ ы кү зде басталып, 1884 жылғ а дейін жалғ асты. Олардың бір бө лігі кө ршілес Қ ырғ ызстанғ а барып жайғ асты. Ұ йғ ырлар мен дү нгендерді Қ азақ стан мен Орта Азияғ а қ оныстандыру арқ ылы патша ү кіметі екі тү рлі мақ сат кө здеді: біріншіден, Қ ытайдың Қ ұ лжа ө ң іріндегі экономикалық базасын осалдата тү спек болды; екіншіден, ә скери-саяси жағ дай шиеленісіп кете қ алғ ан жағ дайда оларды Қ ытайғ а қ арсы ә скери кү ш ретінде пайдалануды мақ сат етті. Алайда патша ү кіметі бұ л жө нінде жергілікті қ азақ халқ ының пікірімен санаспады. Бұ л кезде Жетісу жері мемлекеттік меншік деп жарияланып койғ ан болатын. Ұ йғ ырлар мен дү нгендер белгілі бір аумақ та ө з алдарына жеке қ оныстануды қ алады. Сө йтіп қ оныс аударушылар негізінен Жетісу жеріндегі Верный жә не Жаркент уездеріне орналастырылды. Қ азақ стан аумағ ындағ ы ұ йғ ырлар мен дү нгендердің саны бірте-бірте арта тү сті. Мә селен, 1897 жылы Қ азақ станда 56 мың ұ йғ ыр, 14 мың дү нген болса, 1907 жылы ұ йғ ырлар

54 1886 жылғ ы Тү ркістан жерін басқ ару туралы ереже себептері мен салдары. 1886ж 2 маусымда Тү ркістан жерін басқ ару жә не жер салық ө згерістерін енгізу туралы ереже қ абылданды. Тү ркістан ө лкесіне 3 облыс кірді. Сырдария (5уезд), Ферғ ана (5)уезд, Самарқ ан (4) уезд. Тү ркістан ө лкесінің орталығ ы Ташкент қ аласы болды.