Исатай Тайманұлы және Махамбет Өтемісұлы бастаған шаруалар көтерілісі

Кө терілістің себептері. XIX ғ асырдың екінші жартысынан бастап Бө кей хандығ ында (1801 жылы 11 наурызде қ ү рылды) ауылдардың ең бекші халқ ына жасалғ ан экономикалық қ ысым кү шейіп, ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан қ оғ амдық укладтың бірқ атар маң ызды жақ тары кү рт кү йреді. Астрахань губернаторының ү йінде тә рбиеленген Жә ң гір хан қ ырғ а хандық тағ ы қ оғ амдық тұ рмыс пен саяси қ ұ рылымді кейбір ә дет-ғ ұ рыптық институттардан бастап жер жө ніндегі қ атынастарғ а салық саясатына жә не хан сарайына дейінгінің бә рін қ айта қ ұ рамын деген «аристократтық ө ркениеттік» жоспарлармен оралды. Артта қ алғ ан жартылай кө шпелі қ азақ қ оғ амы негізінде ол хан ө кіметіне де патша тағ ының саясатына да, бірдей дә режеде қ ұ лақ асқ ыш ө зінше бір ү лгідегі регионалдық хандық қ ұ рмақ болды. Алайда кө шпелі жә не жартылай кө шпелі ұ жымдар ханның бұ л «ең гізбекші жаң алық тарын» қ абылдауғ а дайын емес еді. Хан ө кіметінің патша ә кімшілігінің органдарына жә не ірі жергілікті феодалдық шонжарларғ а арқ а сү йеп барынша кү ш сала жү ргізген саясаты феодалдық жә не отаршылдық езгінің кү рт кү шеюіне, шонжарлардың ауылдық -қ ауымдық жерлерді жаппай тартып алуына ә келіп соқ тырды. Осының салдары ретінде бұ л саясат шаруашылық ө мірдің берекесін кетірді, ауыл ұ жымдарының экономикалық кү ш-қ уатын қ ұ лдыратты, кедейленген жә не кедей шаруашылық тар санын кө бейтті, халық тың арасында сенімсіздікті кү шейтіп, хан ө кіметінің беделін кү рт тү сірді, орнық қ ан тә ртіпті ө згертпекші ниеттерді туындатты. Осындай жағ дайда ә сіресе 1836-1837 жылдары хандық тың іргесін шайқ алтқ ан қ азақ малшы шаруа бұ қ арасының кө терілісі болды. Кө терілістің басты мақ саты:

1. Хан озбырлығ ына шек қ ою.

2. Шаруалар жағ дайын жақ сарту.

3. Жер мә селесіндегі патша ү кіметінің отаршылдық саясатын ө згерту.

4. Ә скери бекіністердің салынуын тоқ тату. Кө терілістің сипаты: Антифеодалдық отаршылдық қ а қ арсы.Кө терілістің барысы. Кө терілістің кезең дері- ү ш кезең ге бө лінді. Бірінші кезең: 1833-1836 жылдырғ а келеді жә не қ арулы кө теріліске ә зірлік кезең і ретің де сипатталады. Екінші кезең: кө терілісшілердің ханғ а қ арсы аттануынан бастап олардың жең іліске ұ шырауына дейінгі-1837 ж. қ арашаның орта шеніне дейінгі кезең. Ү шінші кезең: Исатай мен Махамбет бастағ ан кө терілісшілердің шағ ын тобының Жайық тық сол жағ алауына ө туінен (1837 жылдын желтоқ санынан 1838 жылдың шілдесіне дейін кө терілістің жең ілуі). Кө терілістің жең ілуі: Исатай басқ арғ ан кө терілісті тез талқ андау ү шін, Орынбор губернаторы В.А.Перовский барлық кү штерді жұ мылдыра бастады. В.А. Перовский бұ л кө терілістің Кенесары Қ асымұ лы басқ арғ ан ұ лт азаттық кө теріліспен бірігуінен сескенді. Подполковник Гекке басқ арғ ан жазалаушы отрядтар Исатай қ олын талқ андау ү шін аттанды. Исатай 500 сарбазымен сұ лтан Айшуақ ұ лына соқ қ ы беру ү шін, Қ айыпқ али тобынан бө лінді. Айшуақ ұ лы тобының Гекке тобымен қ осылып, ү лгергенін батыр байқ амады. 1838 жылы шілденің 12-сінде Ақ бұ лақ деген жерде кө терілісшілер Гекке мен Айшуақ ұ лы басқ арғ ан отрядтан жең ілді. Ауыр жараланғ ан Исатайды казактар қ ылышпен шауып, атып ө лтіреді. Кө терілісшілерден 70–80 сарбаз ө ліп, Қ ожахмет, Балабек бастағ ан алты адам тұ тқ ынғ а тү седі. Бас сауғ алап қ ашқ ан кө терілісшілер, Ақ бұ лақ шайқ асында Исатайғ а кө мекке келмеген сұ лтан Қ айыпқ али тобына қ осылудан бас тартты. Қ алғ андары кү ресті одан ә рі жалғ астырды. 1838 жылы шілденің 23–інде Махамбет бастағ ан кө терілісшілер хан ауылына шабады. Махамбет 1846 жылы қ азанда хан жендеттерінің қ олынан қ аза болды. Қ олғ а тү скен кө терілісшілерді Гекке жазалады. Қ ожахмет Ө темісұ лы, Балабек Нұ ржанұ лы, Бекен Сарыұ лы 8 жылғ а Ригағ а, Ұ са Тө легенұ лы мен Жә нібекұ лы Сібірге жер аударылды. Кө терілісті қ анғ а бояғ ан қ азақ феодалдары жә не казак офицерлері, солдаттары марапатталды. Кө терілістен кейінгі жылдарда шаруалардың ауыр жағ дайы ө згермеді. 1836 – 1838 жылдардағ ы кө терілістің негізгі мақ саттары орындалмады

48 Кенесары Қ асымұ лы бастағ ан ұ лт-азаттық қ озғ алыс (1837 – 47) –

Ресей империясының Қ азақ станда жү ргізген отаршылдық саясатына қ арсы кө терілген ұ лт-азаттық қ озғ алыс. Патша ү кіметінің 1822 – 24 ж. Орта жү з бен Кіші жү зде енгізген басқ ару ережелері қ азақ ұ лтының дә стү рлі басқ ару жә не қ ұ қ ық жү йесін жойып, орнына округтік жә не шекаралық ресейлік басқ ару мекемелерін ашты. Ресей билеушілері қ азақ жерінің ең шұ райлы жерлерін тартып алып, Ақ тау, Ақ мола, Қ ызылжар, Кө кшетау, т.б. жерлеріне ө з ә скери бекіністерін сала бастады. Қ азақ халқ ының қ арулы қ арсылығ ына бір ғ ана ә кімш. басқ ару жү йесіндегі отаршыл ө кімет жасағ ан ө згерістер себеп болып қ ойғ ан жоқ, оғ ан Солтү стік, Шығ ыс Қ азақ станда суы мен жайылымы мол Ертіс, Есіл ө зендерінің бойындағ ы жерді біртіндеп орыс-казак шаруаларының ө з иелігіне бө ліп алуы, алым-салық тың ө суі де қ атты қ озғ ау салды. Ресей империясының саясатына қ арсы алғ ашында Абылай хан ұ рпақ тары Ғ ұ байдолла сұ лтан, кейін Қ асымтө ренің ұ лы Саржан сұ лтан кө теріліске шық қ ан болатын. Бірақ олардың Ресейге қ арсы кү ресінде одақ тас болғ ан Қ оқ ан хандығ ы сатқ ындық жасады. 1836 ж. Қ оқ ан билеушісінің нұ сқ ауы бойынша Саржан ө лтіріледі, ал 1840 ж. Қ асым тө ре қ аза табады. Осындай тарихи кезең де сұ лтан, (1841 жылдан хан) КенесарыҚ асымұ лы ү ш жү зді де толық қ амти отырып, қ азақ елінің Абылай хан тұ сындағ ы территориялық тұ тастығ ын, дербестігін қ алпына келтіру мақ сатын алдына қ ойды. Кенесары қ арулы кө терілісін бастамас бұ рын Ресей империясының билеушілеріне (Николай Қ патшағ а, Орынбор ген.-губернаторлары В.А. Перовскийге, В.А. Обручевке, Сібір ген.-губернаторы П.Д. Горчаковқ а) ә лденеше рет хат жазып, тиісті талаптар қ ойды. Ресей ү кіметі “бө ліп ал да, билей бер” саясатын ұ станды, қ азақ тың би-болыстарын шен беру тә сілі арқ ылы бір-біріне айдап салып, қ арсы қ ойды. Сондық тан да К. Қ. б. қ. х. ұ.-а. қ -на кө птеген ағ а сұ лтандар, би-болыстар толық тірек бола алмады. 1837 ж. Кенесары қ олы Ақ мола бекінісіне шабуыл жасап, орыс-казак ә скерлерін талқ андады, қ амалды ө ртеп жіберді. 1839 – 40 ж. кө терілісшілер Есіл ө з. бойындағ ы бекіністерге жиі шабуыл жасап, Жарғ алаң ө з. бойында бекініс тұ рғ ызу жө нінде шешімнің қ абылдануына тү рткі болды. Кенесары келесі жорығ ын Торғ ай ө ң ірі арқ ылы Кіші жү з жеріне жасады. 1841 ж. қ ыркү йекте ү ш жү з ө кілдерінің мақ ұ лдауымен Кенесары қ азақ халқ ының ханы болып сайланды. Осы жылдың жазында Қ оқ ан хандығ ына қ арсы соғ ыста оны ойсырата жең іп, оның иелігіндегі Созақ, Жаң ақ орғ ан, Ақ мешіт қ амалдарын алды (қ. Созақ шайқ асы). Батыс Сібір ген.-губернаторы Перовскийдің орнына Обручев келген соң, 1843 ж. К. Қ. б. қ. х ұ.-а. қ -на қ арсы кең кө лемді ә скери жорық ұ йымдастырылды.

1843 – 44 ж. Ресей ә скерінің қ олбасшылары Лебедев, Жантө рин, Дуниковский ә скерлерімен шайқ аста Кенесары жасағ ы ә р тү рлі айла-тә сілді мол пайдаланып, ү немі ү стем тү сіп отырды. 1844 ж. шілдеде Ресей жағ ында соғ ысушы Кіші жү з сұ лтандарының біріккен кү шін Кенесары ә скері бірнеше рет ойсырата жең ді. Осы жылдың тамыз айында Наурызбай, Ағ ыбай батырлар бастағ ан қ ол Екатерина қ амалын тас-талқ ан етті. 1845 ж. Кенесары ә скері шегінуге мә жбү р болды. Орынбор ген.-губернаторы Обручев Солт. батыс ө лкеде қ осымша бірнеше бекіністер салу арқ ылы Кенесарының басты кү штерін ығ ыстыра бастады. Қ азақ тардың мейлінше жиі кө шіп-қ онатын жерлерінде Қ арабұ тақ, Ырғ ыз, Торғ ай, Арал (Райым) бекіністерінің тұ рғ ызылуы кө терілісшілермен кү ресу мақ сатын кө здеген еді. 1846 ж. қ уаты ә лдеқ айда басым Ресей ә скерінен ығ ысқ ан Кенесары қ олы Сарыарқ аны тастап, Шу ө з. бойына ойысады. Кенесарының ойы Абылай ханның тікелей тұ қ ымдары билеген Ұ лы жү зге барып, патша ү кіметіне жә не Қ оқ ан ханына қ арсы кү ресте қ олдау табу еді. Патша ү кіметі де Кенесарының басты кү штерінің Жетісуғ а бет алғ анынан хабардар бола отырып, 19 ғ -дың 20 – 40-жылдарда Ресей билігін мойындағ ан Сү йек Абылайұ лы сияқ ты империяның осы ө лкедегі тілектестеріне сү йенуге тырысты. Жетісу жерінде Кенесары Абылай тұ қ ымдарынан қ олдау таппады. Дегенмен Кенесарығ а Байзақ Мә мбетұ лы (қ. Байзақ датқ а), Белқ ожа би, Медеу би, Қ ұ дайберген датқ а (Қ.Баетов), Сыпатай батыр жә не Ұ лы жү здің басқ а да ру басшылары тарту-таралғ ыларымен келіп, бағ ынатындық тарын білдірді. Қ ырғ ыздардың Жанғ араш, Жантай, Тыналы, Тө регелді секілді басшыларына елшілер жіберіп, патша ө кіметіне бірлесе кү ресу керектігі жө нінде ұ сыныс жасалды. Бірақ қ ырғ ыз билеушілері Ресей империясы билігін мойындауғ а ың ғ ай берді, ал ол қ азақ ханының ашулы ерегісін туғ ызды. Сол себепті қ ырғ ыздарғ а қ арсы шабуыл жасалды. К. Қ. б. қ. х. ұ.-а. қ -ның тағ дырын шешкен ақ ырғ ы қ анды шайқ ас Кекілік-Сең гір тауының етегіндегі Майтө бе деген жерде ө тті. Осында Кенесарыны Ресей отаршылдарына арқ а сү йеген қ ырғ ыз манаптары қ апылыста қ олғ а тү сіріп, азаптап ө лтірді.

К. Қ. б. қ. х. ұ.-а. қ -ның жең ілу себептерінің бірі – бір жағ ынан, Ресей ө кіметінің, екінші жағ ынан, Қ оқ ан билеушілерінің қ ырғ ыздарды қ азақ тарғ а айдап салуының да салдары болды. К. Қ. б. қ. х. ұ.-а. к., шын мә нінде, Ресейдің қ ырғ ыз жерін де, Қ оқ ан хандығ ын да жаулап алуын біраз уақ ытқ а кейін шегерді.