Психологиялық-педагогикалық зерттеудің теориялық негіздері.

1. Тұ лғ а теориясы. Іс-ә рекет теориясы.

2. Қ ұ ндылық тар теориясы. Басқ ару теориясы.

3. Тұ тас педагогикалық процесс теориясы

Негізгі ұ ғ ымдар: тұ лғ а, іс-ә рекет, қ ұ ндылық тар, басқ ару, тұ тас педагогикалық процесс теориялары.

Ғ ылыми теория - білімдердің жү йесі бола отырып, айналадағ ы обьективті шындық ты танудың негізгі қ ұ ралы болады. Ғ ылыми теория мұ ғ алімнің іс-ә рекетін танымдық дең гейде талдап, педагогикалық қ ұ былыстардың ө зара байланыстылығ ын сипаттайды. Осының негізінде кә сіби-педагогикалық іс-ә рекеттің теориялық негізі туралы ұ ғ ымды, теория мен практиканың ө зара ә рекеті негізінде оны одан ә рі дамыту мү мкіншілігін айқ ындап терең детеді.

Педагогикалық теория дегеніміз педагогикалық сан алуан қ ұ былыстарды зерттейтін, бейнелейтін жә не тү сіндіретін білімдер жү йесі, Педагогикалық теория оқ ыту мен тә рбиелеудің нә тижесін тек практикағ а ғ ана қ атысты емес, оны зерттеу нә тижесінде пайда болатын теорияны алдын-ала болжауғ а мү мкіндік береді. Сонымен, педагогикалық теория мұ ғ алімнің педагогикалық тә жірибесін жасаудың негізі ретінде қ арастырылады.

Педагогикада тұ лғ алық -бағ дарлық, іс-ә рекеттік, қ ұ ндылық тар, мектепті басқ ару, тұ тас педагогикалық процесс, т.б. теориялар білім беру ұ йымдарында кең інен қ олданыс тауып отыр.

Тұ лғ алық -бағ дарлық теория адамның тұ лғ а ретінде ә леуметтік, ә рекеттілік жә не шығ армашылық мә ні туралы мә селені қ арастырады. Ол тұ лғ аны тарихи-қ оғ амдық даму нә тижесі жә не мә дениет жаршысы ретінде таниды.

Тұ лғ алық -бағ дарлы теория педагогикалық процесті жобалап, бағ дарлауда тұ лғ аны мақ сат, субьект, оның нә тижесі мен негізгі ө лшемі ретінде қ арастырады. Тұ лғ алық кө зқ арас негізіне, сонымен бірге бала жайында терең білімді, оның ө з басына тә н қ асиеттері мен мү мкіндіктерін, қ абілеттерін жетік білу жә не оны басқ алар немесе ө зі қ алай қ абылдайтыны жайлы кө зқ арастар жү йесі. Сондық тан да ұ стаз осы бағ ыттағ ы қ андай да болмасын ө зінің ә рекетінде тұ лғ аның дара екрешелігін тануды мақ сат етеді.

Іс-ә рекеттік теория - тұ лғ а дамуының негізі, қ ұ ралы жә не шешуші факторы болып есептелінеді. Бұ л сана мен ә рекеттің бірлігі идеясына негізделіп, тә рбиеде жаң а жү йені қ алыптастырады. Мұ ндай кө зқ арас педагогикалық зерттеу жұ мыстары жә не практикалық ә рекеттер барысында тұ лғ алық -бағ дарлық ұ станыммен тығ ыз қ арым-қ атынаста болып, оның жү зеге асуына тікелей ық пал етеді.

Іс-ә рекеттің мақ саты - адамдардың ақ иқ ат ө мірін қ айта жаң ғ ыртуғ а бағ ытталады. Сондық тан адамның барлық дең гейдегі заттық жә не рухани ә рекеті ең бек негізінде пайда болып, оның негізгі ерекшелігін бойына сің іріп, айналадағ ы ө мірді шығ армашылық пен қ айта жаң ғ ыртады.

Қ ұ ндылық тар теориясы - нақ тылы ғ ылыми-ә діснамалық таным ретінде жә не педагогикалық шындық ты жаң ғ ыртуда ө зінің негізгі аксиологиясы - жалпы адамзаттық мә дени қ ұ ндылық (заттық жә не рухани) жайында оқ у болып табылады. Ол жалпы адамзаттық мә дени қ ұ ндылық тарғ а негізделіп, оғ ан қ айшы келмейтін ұ лттық мә дениет пен дә стү рлерді қ амтиды. Сондық тан да тұ лғ аның ө з ұ лты жә не туысқ ан халық тар мә дениетін оқ ып-білуі, одан ә рі жалпы адамзаттық мә дениетпен танысуы арқ ылы ө зінің мә дени дамуын қ амтамасыз етеді. Тү йіндей келе, қ ұ ндылық жү йесінде мә дениетті мең геру, біріншіден, адамның ө зінің даму жағ дайын, екіншіден, шығ армашылық қ а қ абілетті тұ лғ а ретінде қ алыптасуын іске асырады.

Мектепті басқ ару теориясы. Мектепті басқ ару жұ мыстары мектептану деп аталады. Қ азіргі заман мектебі кү рделі жү йе болғ андық тан, ол оқ ушылардың, оларды оқ ытып-тә рбиелейтін мұ ғ алімдердің, мектеп ә кімшілігінің, оқ у-тә рбиелік қ ызмет кө рсететін ұ стаздардың іс-ә рекеттерінен, мектеп алдында тұ рғ ан жалпы міндеттерді шешуге белгілі бір жағ дай жасайтын материалдық базадан тұ рады.

Ғ ылыми басқ ару – белгілі нә тижеге жету мақ сатында жоспарланғ ан жү йелерді басқ ару. Ғ ылыми басқ арудың мынадай белгілері бар: жалпы таным мен обьективтік заң дылық тарды саналы пайдалану; басқ ару ық палының ү здіксіздігі мен жү йелілігін қ амтамасыз ету; басқ арылатын обьектілер мен процестерді моделдеу; қ ұ былыстардың сандық ө лшемдерін қ олдану.

Мектепті басқ арудың басты мә ні - педагогтардың педагогикалық процесте ең жақ сы нә тижеге жету мақ сатында оқ ушылар мен олардың ата-аналарының іс-ә рекетін мақ сатты басқ ару.

Басқ ару теориясының нә тижесі – мектепті тиімді басқ арудың жаң а заң дарының пайда болуы, практикалық іс-ә рекетте жү зеге асырылатын заң дармен жетілдіру, принциптер, ережелер, тұ жырымдар.

Педагогикалық процесті ғ ылыми негізде басқ ару мұ ғ алімнен басқ ару теориясын игеруді талап етеді, жалпы жә не арнайы ұ йымдастыра білу білім дең гейін кө теруді, оның барлық бө ліктерін қ ажетті мә ліметтермен қ амтамасыз етуді, басқ ару обьектісінің ө зіндік ерекшеліктерін бейнелейтін басқ ару ә дістерін игеруді талап етеді.

Тұ тас педагогикалық процесс теориясы. Біртұ тас обьектінің теориясын жасау диалектикалық материализмнің белгілі бір методологиялық мақ саты-қ ұ былыстардың ө зара байланыстылығ ы туралы кү рделі қ ұ былыстарды жү йе ретінде қ арастырумен жә не нақ тылы жағ дайда жү йелі тә сілді практикалық тұ рғ ыдан жү зеге асырумен тікелей байланысты.

Жеке тұ лғ аның қ алыптасуы біртұ тастық та іске асады. Сондық тан мұ ғ алім дайындығ ына кешеді тә сіл қ ажет, мұ ғ алімде педагогикалық процесс туралы біртұ тастық туралы тү сінік болуы керек. Біртұ тастық ты тү сіну ү шін оның кішкентай қ ұ рамды бө лігін білу де маң ызды. Жү йелі кө зқ арас тұ рғ ысынан “қ арапайым бірлік” моделін жасауғ а болады. Қ арапайым бірлік арқ ылы қ айшылық қ а толы біртұ тастық ты елестете отырып, нақ тылы обектіні зерттеуге қ ажетті белгілі бір жағ дайды білуді талап етеді. Абстракциядан нақ тылық қ а кө терілу, яғ ни теориялық ойдың нә рсені бейнелеуде бірті-бірте толық, жан-жақ тылық қ а жә не біртұ тастық қ а қ озғ алысы, ғ ылыми ә дістің бірқ атар анық тамаларын логикағ а келтіруге мү мкіншілік береді.

Абстрактылық тан нақ тылық қ а кө терілуді былай сипаттауғ а болады: таным барысында нақ тылы нә рсеге тә н ә ртұ рлі заң дылық тар ашылады жә не ол, сол нақ тылы нә рсенің белгілі бір даму сатыларынан табылып, бірізді қ алыптасып, категория ретінде кө рінеді, оның ө зінде даму ү стіндегі бірте –бірте жетілген жә не дамығ ан формалары мен қ атынастары бейнеленеді.

Сондық тан талдаудың мақ саты - абстракцияны кө рсету арқ ылы, оның маң ызды қ ырларын анық тап, біртұ тастық ты қ айтадан жасауғ а болады. Демек “негізгі абстракция” бірқ атар талаптарғ а сай болуы тиіс: ол нә рсенің мә ні мен себебін кө рсетуі керек; ол шектеулі болуы тиіс, сондай абстракция ғ ана қ ұ былыстың басқ а қ ырлары мен қ асиеттерін жанастырады.

Тұ лғ а – қ арым- қ атынас пен қ ызмет барысында қ алыптасқ ан жә не тиісті белсенділік дең гейі мен ө зіндік тануды білдіретін адамның ә леуметтік мә ні.

Тұ лғ аның дамуы – ішкі жєне сыртқ ы факторлардың ә серімен белгіленген, ағ за. Психика, интеллектуалдық жә не рухани ортадағ ы сандық жә не сапалық ө згерістер ү рдісі.

Тұ лғ аның қ алыптасуы- тұ қ ымқ уалаушылық ты ә сері, орта, мақ сатты тә рбиелеу мен ө зіндік белсенділіктің нә тижесінде тұ лѓаның қ алыптасу ү рдісі.

Тұ лғ аны социализациялау- тұ лғ аның қ оғ амғ а, жеке топқ а тиісті тә ртіп ү лгілерін, қ ұ ндылық тар, нормалар, қ ағ идаларды білуі жә не сол арқ ылы ә леуметтік байланыстар мен ә леуметтік тә жірибені білдіруі.

Тұ лғ аның даму факторлары- тұ қ ым қ уалаушылық, орта, тә рбие.

Тұ лғ аның дамуының негізгі кү штері: Ішкі қ арама – қ айшылық тар (тұ лғ аның мү мкіншіліктері мен қ ажеттіліктері арасында)

Сыртқ ы қ арама – қ айшылық тар (тұ лғ аның мү мкіншіліктері мен қ оғ амныњ талаптары арасында)