Дәріс. Қазіргі замануи психологиялық-педагогикалық зерттеудің мәселелері

Зерттеу проблемасы ғ ылым мен практика арасындағ ы қ айшылық ты кө рсетеді. Оның табиғ аты диалектикалық таным заң дылығ ы арқ ылы тү сіндіріледі. Ғ ылыми танымның дамуы қ алыптасқ ан теория мен қ азіргі практика арасындағ ы қ айшылық ты кө рсетеді.

Ғ ылыми білімнің дамуы барысында қ айшылық ты тенденция пайда болады: біріншіден - ескі тү сінікті жаң а болжам негізінде ө згертіп, екіншіден - бұ рынғ ы теорияның іргелі негіздерін сақ тап қ алу қ ажет. Жаң а мен ескінің арасындағ ы қ айшылық ты, ескіні қ ажетсіз деп тусінуге болмайды. Педагогикалық зерттеулер - оқ ыту мен тә рбиенің жаң а тиімді мақ саттарын жү зеге асыруды кө здеуі шарт. Жаң а ө зінен-ө зі пайда болмайды, ол ескінің орнында пайда болады.

Зерттеу проблемасының шынайылығ ы: зерттеушінің ашқ ан белгісіз жаң алығ ы шын мә нінде жаң а ма? Зерттеушінің тұ спалы бойынша зерттелген ауқ ымдағ ы ғ ылымғ а белгісіз заң дылық шын мә нінде бар ма? Зерттеуші ғ ылым мен практиканың қ ажеттілігін шешуді кө здеу керектігін шын мә нінде тү сіне ме?

Міне, осы ө лшемдер ескерілсе ғ ана, проблеманың мә ні мен оның шынайылығ ы анық талады.

Зерттеу жү ргізу ү шін педагогикалық процесті біртұ тас кө ре білу керек.

Зерттеудің ө зектілігі, кө кейкестілігі – жауабын іздейтін ғ ылымдағ ы сұ рақ немесе зерттеліп отырғ ан қ ұ былыстың белгісіз жағ ын қ ұ ру.

Педагогикалық зерттеудің ғ ылыми аппаратына кіріспе бө лім ретінде енетін оның тақ ырыбының кө кейкестілігінің негіздемесі 2-3 бет кө леміндегі мә тіннен тұ рады. Негіздеме мазмұ нының анық қ ұ рылымы бар. Негіздеменің қ ұ рылымындағ ы кілтті тү сініктерді ойлана отырып талдағ анда, негіздемеде зерттеу тақ ырыбына қ атысты ә лемнің жә не Қ азақ станның білім беру жү йесінің жалпы сипаттамасын, зерттеу мә селесінің зерделену дә режесін, практикадағ ы мә селелерді шешу дең гейлерін, мә селенің негізіндегі қ арама-қ айшылық тарды, сондай-ақ, зерттеу тақ ырыбының ө зін нақ ты кө руге болады.

Ғ ылыми-зерттеу жұ мыстары туралы кө птеген жобалар мен есептерді, диссертацияларды жә не авторефераттарды талдау нә тижесінде ғ ылыми-педагогикалық зерттеулердің негіздемелерінің қ ұ рылымын жә не олардың ө зектілігін бағ алауғ а қ ойылатын талаптарды бө ліп қ арастыруғ а мү мкіндік туады.

Зерттеу тақ ырыбының кө кейкестілігі ғ ылым мен практикада оның нә тижелерін пайдаланушылардың қ ажеттілігінің маң ызды сипаттамасы болып табылады. ХХ ғ асырдың 70-жылдары КСРО Педагогика Ғ ылымдары академиясында ғ ылым мен практиканың ө зекті мә селелерін қ амтитын зерттеулерді ұ йымдастыру мақ сатында Ү йлестіру кең есі ө з қ ызметін жасады.

Зерттеудің кө кейкестілігін ғ ылыми қ ауымдастық зерттеу бұ рын зерделенбеген (“ақ таң дақ тар”) тақ ырып бойынша орындалғ анда ғ ана мойындайды. 70-90 жылдары зерттеу тақ ырыбының ө зектілігінің басты белгісі оның ізденуші қ ызмет ететін мекеменің (ұ йымның) ғ ылыми-зерттеу жұ мысының жоспарына немесе ғ ылыми-зерттеу жұ мысының мемлекеттік жоспарына енгізілуі еді. 2003-2005 жылдары Ы. Алтынсарин атындағ ы Қ азақ білім академиясында педагогика саласындағ ы зерттеулер тақ ырыбына елеулі ө згерістер жасаумен Ғ ылыми-ә дістемелік ү йлестіру орталығ ы айналысты. Бірақ, ә ртү рлі ғ ылыми бағ ыттардың аясындағ ы, сондай-ақ кейбір ғ ылыми жетекшілердің тақ ырыптағ ы ө згеріспен келіспеушілігінен білім беру жү йесін жаң артудың кө кейкесті мә селелері бойынша ғ ылыми мектептер қ ұ ру идеясын ә рі қ арай іске асыру мү мкін болмай, ақ ырында Ғ ылыми-ә дістемелік ү йлестіру орталығ ы таратылды. Ө кінішке орай, тақ ырыптардың қ айталануы, кішігірім тақ ырыптардың орын алуы, бір ғ алымның ә ртү рлі тақ ырыптарғ а жетекшілік етуі қ ажетті мә селелерді терең ойластыруғ а кері ә серін тигізіп отырғ аны баршамызғ а мә лім. Сондық тан да қ азіргі уақ ытта тақ ырыптың ғ ылыми-зерттеу жұ мысының жоспарына тә н болу белгісі ө зінің ө зектілігін жойды деуге болады. Мысалы, 2006 жылдың мамыр айында Мыржақ ып Дулатовтың педагогикалық идеяларын жұ йелеуге арналғ ан екі диссертация қ орғ алды (Алматы, Шымкент). Бұ л жұ мыстардың дең гейлері жоғ ары. Ә рине, біз бір тақ ырыптың ө зін ә ртү рлі ә діснамалық тұ ғ ырлар тұ рғ ысынан зерттеуге болатынын жоқ қ а шығ армаймыз. Дегенмен екеуінің дерекнама базасы ортақ болғ андық тан, ізденушілердің ұ қ сас қ орытындыларғ а келуі ә бден мү мкін ғ ой.

Зерттеу тақ ырыбының негіздемесін ашып кө рсететін “кө кейкестілік”, “зерттеудің кө кейкестілігі”, “зерттеудің кө кейкестілігін бағ алаудың ө лшемдері”, “кө кейкестілікті анық тайтын ә дістер” жә не т.б. тү сініктер бар. Кө кейкесті деген сө з: 1) осы сә тке ө те маң ызды: Кө кейкесті тақ ырып; 2) “Болмыста кө рініс табатын, ө мір сү руші” деген мағ ынаны білдіреді [1, 24].

Педагогикалық ә дебиетте зерттеудің кө кейкестілігі – ғ ылыми зерттеулердің сапасын бағ алау ө лшемі. Ол қ азіргі уақ ыттағ ы ғ ылым жә не практиканың ұ сыныстары мен ғ ылыми идеяларғ а, практикалық нұ сқ ауларғ а деген сұ раныс арасындағ ы алшақ тық дә режесін кө рсетеді.

Кө кейкестілік ө лшемі оқ ыту жә не тә рбиелеудің теориясы мен практикасын ары қ арай дамыту мә селесін зерделеп, шешудің қ ажеттігі мен уақ ытысын нұ сқ айды, қ оғ амдық қ ажеттіліктер мен оны қ анағ аттандыратын қ ұ ралдар арасындағ ы қ айшылық тарды сипаттайды [2, 161]. Ә діснамашылар ғ ылыми бағ ыттың ө зектілігін дә лелдемелердің кү рделі жү йесіне мұ қ таж емес деп есептейді. Ғ ылымтануда бағ ыт – даму жолы; ғ ылыми ағ ым, топ, ғ ылыми мектеп; ортақ мақ сатпен, дү ниетанымының бірлігімен, зерттеу ә дісімен біріккен жұ мыстар тобы.

Нақ ты педагогикалық зерттеуді ұ йымдастыру мен жү ргізудің ә дістемесі

1. Педагогикалық зерттеудің ә діснамалық негіздері жә не зерттеу ә дістерінің мә ні.

2. Педагогикалық зерттеу ә дістерің жіктемесі.

Негізгі ұ ғ ымдар: зерттеу мә селесі, қ айшылық, зерттеу мә селесінің шынайылығ ы, жетекші идея, болжам, педагогикалық эксперимент.

Педагогикалық зерттеудің ә діснамалық негіздері жә не зерттеу ә дістерінің мә ні. Зерттеу мә селесін таң дау жә не негіздеу: кез келген зерттеудің нә тижелі аяқ талуы, проблеманы дұ рыс таң дап, оғ ан негіздеме жасай білуге байланысты. Кө птеген зерттеу жұ мыстарында зерттеу проблемасы дұ рыс анық талмағ андық тан, зерттеуде тек жаң а фактіні айтып кө рсету орын алады да, ғ ылымғ а ешқ андай жаң алық қ осылмайды. Ө кінішке орай, сондай жұ мыстар кө п кездеседі. Зерттеудегі қ ойылғ ан проблеманың шешілуі, ғ ылымғ а жаң алық қ осып, оны жетілдіреді.

Зерттеу жұ мыстары теориялық жә не практикалық болып екіге бө лінеді, екеуінің де ө зіндік мә ні бар. Кейбір теориялардың жү зеге асуына белгілі бір уақ ыт, жағ дай керек. Сонымен қ атар, педагогикадағ ы кейбір теориялардың практика жү зінде толық тай іске аспайтындары да болады.

Зерттеу проблемасын таң дау жә не оны негіздеу ө те кү рделі мә селе. Дж.Бернал стратегиялық бағ ыттағ ы теорияны анық тау, оны іске асырудан кү рделі дейді.

Зерттеу проблемасы қ айшылық ретінде: зерттеу мә селесінің табиғ аты кү рделі, сондық тан зерттейтін танымдық проблема ескі білімді жаң а білімге алмастыруы тиіс, ал жаң а ө зінің кемелденген қ алпына ә лі жете қ оймағ андық тан, осы қ айшылық танымды дамытып, жаң а ғ ылыми нә тиже ә келеді.

Зерттеу проблемасы ғ ылым мен практика арасындағ ы қ айшылық ты кө рсетеді. Оның табиғ аты диалектикалық таным заң дылығ ы арқ ылы тү сіндіріледі. Ғ ылыми танымның дамуы қ алыптасқ ан теория мен қ азіргі практика арасындағ ы қ айшылық ты кө рсетеді.

Ғ ылыми білімнің дамуы барысында қ айшылық ты тенденция пайда болады: біріншіден - ескі тү сінікті жаң а болжам негізінде ө згертіп, екіншіден - бұ рынғ ы теорияның іргелі негіздерін сақ тап қ алу қ ажет. Жаң а мен ескінің арасындағ ы қ айшылық ты, ескіні қ ажетсіз деп тусінуге болмайды. Педагогикалық зерттеулер - оқ ыту мен тә рбиенің жаң а тиімді мақ саттарын жү зеге асыруды кө здеуі шарт. Жаң а ө зінен-ө зі пайда болмайды, ол ескінің орнында пайда болады.

Зерттеу проблемасының шынайылығ ы: зерттеушінің ашқ ан белгісіз жаң алығ ы шын мә нінде жаң а ма? Зерттеушінің тұ спалы бойынша зерттелген ауқ ымдағ ы ғ ылымғ а белгісіз заң дылық шын мә нінде бар ма? Зерттеуші ғ ылым мен практиканың қ ажеттілігін шешуді кө здеу керектігін шын мә нінде тү сіне ме?

Міне, осы ө лшемдер ескерілсе ғ ана, проблеманың мә ні мен оның шынайылығ ы анық талады.

Зерттеу жү ргізу ү шін педагогикалық процесті біртұ тас кө ре білу керек.

Тарихилық жә не қ исындылық тың қ арым-қ атынасы: кез келген зерттелетін проблеманың мә ні, оның тарихи дамуымен тығ ыз байланысты. Тарихилық пен қ исындылық принципі барлық психологиялық жә не педагогикалық зерттеулерге тә н. Проблеманы таң дап, оны негіздеуде тарихилық пен қ исындылық принциптерді дұ рыс қ олдана білу керек.

Жетекші идея: егер проблема дұ рыс қ ойылғ ан болса, онда оның басты бағ ыты белгіленіп тұ р деген сө з. Қ ойылғ ан проблеманы шешу ү шін бірнеше жылдар зерттеу жү ргізу қ ажет пе? - деген сұ рақ болуы мү мкін. Проблеманы шешу, оның идеясымен жә не зерттеуімен анық талады. Жетекші идея зерттеудің ең басты мә селесі. Кейде жетекші идея тек бір қ ырынан ғ ана зерттеліп, оғ ан қ айшы қ ұ былыстар мен процестер ескерілмей қ алады. Осығ ан орай жетекші идеяны, қ ойылғ ан мақ сатқ а байланысты жан- жақ ты талдау қ ажет. Жетекші идея мен зерттеудің жалпы бағ ыты – зерттеудің басты координаты, оның «даралығ ынң сипаттайды. Ғ ылымның дамуына ық пал ететін - іргелі зерттеулер мен маң ызды идеялар. Идеялар ғ ылымның алтын қ оры десек те болады.

Проблеманы таң дау: оқ у-тә рбие жұ мысына қ ажеттілігіне, адам тә рбиелеудегі қ оғ амның перспективалық талабына, педагогика ғ ылымының жалпы жә не жеке салаларының дамуына жә не зерттелмеген тың мә селелерді ескеруге байланысты.

Ғ ылым саласында жә не жеке зерттеулерде де, келешек пен сабақ тастық заң дылық тары сақ талуы тиіс. Проблеманы анық тау - зерттеу логикасын іске асырады. Зерттелетін проблема нә тижелі болу ү шін педагогикада жә не онымен шектес ғ ылым салаларында зерттелейін деген мә селе белгілі дең гейде зерттелген болуы тиіс.

Практика мен ө мірдің қ ажеттілігін, бұ рынғ ы зерттеушілердің зерттеулерін талдау, нақ ты зерттеу мақ сатын қ ою, проблеманы анық тауғ а кө мектеседі. Проблеманың қ ұ ндылығ ын практика анық тайды. Қ азіргі кезең дегі педагогикалық проблеманы анық тай білудің мә ні орасан зор.

Болжамның рө лі: педагогикалық зерттеуде шындық қ а жету ү шін, болатын нә рсені ойда тү йіндеп, оны іске асыру жолдары мен алынатын нә тижелері болжанады. Болжам ғ ылыми зерттеудің тірек кө зі. Болжам қ ұ ра білу ө те кү рделі. Болжам жетекші идеямен бірге туындайды жә не проблеманың мә нін тү сіну барысында дамиды. Алғ ашқ ы жұ мыс болжамы, уақ ытша бар фактіні жү йеге келтіру ү шін қ олданылады. Ал, ғ ылыми немесе шынайы болжам ауқ ымды материал жинақ талғ аннан кейін жасалады, ол логикалық тұ рғ ыдан қ орыту, кейбір тү зетулер арқ ылы ғ ылыми теорияғ а айналады.

Алғ ашқ ы жұ мыс болжамы мен ғ ылыми болжам арасындағ ы ерекшелік салыстырмалы нә рсе.

Қ арапайым тұ спалдан болжамның ерекшелігі:

Ұ сынылғ ан болжамның фактіге сә йкес келуі, оны тексеруге болатындығ ы, ауқ ымды қ ұ былыстарғ а қ олдануғ а болатындығ ы, мү мкіндігінше қ арапайым болуы.

Болжам екі бө ліктен тұ рады: бірінші - кейбір қ ағ идаларды ұ сыну, онан кейін оны логикалық жә не практикалық жағ ынан дә лелдеу.

Зерттеудің негізгі кезең дері: ғ ылыми зерттеу ө те кү рделі, ә р жағ дайда ө з логикасымен, зерттеу ә дістерімен жә не ұ йымдастырылуымен ерекшеленеді.

Біріншіден, зерттеудің нақ ты міндеттерін анық тау. Ол ү шін негізгі ғ ылыми ә дебиеттерді оқ ып, оның зерттелу жә йін анық тау шарт. Зерттеудің теориялық, практикалық жақ тары жан-жақ ты ескерілуі тиіс.

Екіншіден, бар материалдарды жинақ тау жә не оларды есепке алу. Олар: проблеманың тарихы мен теориялық жағ дайын сипаттайтын ә дебиеттер; мектеп жә не мұ ғ алім тә жірибесін ескеру; педагогикалық қ ұ жаттар; оқ у шылардың шығ армашылық жә не оқ у-тә рбие істері; тә жірибеліе жұ мыс жә не педагогикалық эксперимент. Осы жұ мыстардың барлығ ы педагогикалық процестің бір-бірімен байланысын жә не оқ ушылардың даму заң дылық тарын анық тауғ а кө мектеседі.

Барлық материалдарды жинақ тап, оларды есепке алып, талдап, қ орытындылау: Біріншіден, фактілерден идеяларғ а. Фактілер дә лелді жә не шынайы болулары тиіс. Фактілер теорияғ а негіз болу ү шін ғ ылыми танымдық жағ ынан ескерілу қ ажет. Екіншіден, эксперименттік тексеру жә не ұ жымдық талқ ылау. Ү шіншіден, ғ ылыми нә тижелерді жү йелеу, жазу. Зерттеу нә тижесі тү йін мен қ орытындыда беріледі. Бұ л зерттеудің тү йіні, теорияны байытатын ең маң ызды нә рсе, оны нақ ты, негізделген тү рде жазу қ ажет. Тө ртіншіден, практикағ а ендіру, екі тү рлі болады: тікелей нұ сқ ау арқ ылы жә не ғ ылыми эксперимент арқ ылы.

Сұ рақ тар мен тапсырмалар:

1.Проблема ұ ғ ымыны анық тама бер.

2.Зерттеу проблемасын қ алай анық тауғ а болады?

3.Қ андай проблемалар ө зекті болып есептеледі?

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1. 1. О науке: Закон Республики Казахстан. Алматы: ЮРИСТ, 2011. – 20 с.

Қ азақ стан Республикасы «Ғ ылым туралы» Заң ы. Астана, 2011.

2. Агеев В.В., Джакупов С.М., Ким А.М., Логинова Н.А., Сапарова И.А., Ташимова Ф.С., Фидирко М.В. Методологические прблемы общей психологии. Учебное пособие. –Алматы: Қ азақ университеті, 2003. -291 с.

3. Андреев В.И. Педагогика высшей школы. Инновационно-прогностический курс: учебное пособие. –Казань: Центр инновационных технологий, 2008. – 500 с.

4. Борытко Н.М. Методология и методы психолого-педагогических исследований: учеб. пособие для студ.высш.учеб.заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2008.–320 с.

5. Бордовская Н.В. Педагогическая системология: учебное пособие.- М.: Дрофа, 2009.- 464 с.

5. Борытко Н.М. Методология и методы психолого-педагогических исследований: учеб. пособие для студ.высш.учеб.заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2008.–320 с.

6. Волков Б.С., Волкова Н.В., Губанов А.В. Методология и методы психологического исследования. М.: Академический Проект, 2010.-382 с.

7. Волков Б.С. Волкова Н.В. Методы исследований в психологии. М.: Пед общество Росcии, 1999.-146 с.

8. Лубовский Д.В. Введение в методологические основы психологии. Учебное пособие. –М.: Издательство Московского психолого-социального института; Воронеж: Изд-во НПО «МОДЭК», 2005. -224с.

10. Қ аң тарбай С.Е. Ғ ылыми-педагогикалық эерттеу ә дістемесі: оқ улық: Қ Р Білім жә не ғ ылым министрлігі бекіткен / С.Е. Қ аң тарбай, Ж.А. Жү сіпова; Қ Р Білім жә не ғ ылым министрлігі. – Алматы, 2012. - 272 б.

11. Краевский В.В. Методология педагогики: новый этап: учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2006. – 400 с.

12. Мынбаева А.К. История, теория и технология научной деятельности высшей школы: Монография. - Алматы, 2010.-257 с.

13. Липский И.А. Социальная педагогика. Методологический анализ: Учебное пособие. – М.: ТЦ СФЕРА, 2004. - 320 с.

14. Загвязинский В.И., Атаханов Р. Методология и методы психолого-педагогического исследования: Учебное пособие для студентов высших педагогических учебных заведений. - М.: Изд. Центр " Академия", 2001.-208с.

15. Таубаева Ш. Методология и методика педагогического исследования. Учебник. – Алматы, 2011. - 141 с.

16. Жиенбаева С.Н. Педагогикалық ғ ылыми-зерттеу ә дістемесі.- Алматы, 2010. 125 бет.

17. Полонский В.М. Словарь по образованию и педагогике/ В.М. Полонский. – М.: Высшая школа, 2004. – 512 с.

4-дә ріс. Психологиялық -педагогикалық зерттеудің логикалық қ ұ рылымы. Зерттеу тұ жырымдамасы (проблемалық дә ріс).