Иял түрлері

Қ иял актив, пассив болып екіге бө лінеді. Қ иялдық бү тіндей пассивтік тү рінің шегі - тү с кө ру. Тү с кө рудің физиологиялығ ын жан-жақ ты тү сіндіріп берген И. П. Павлов болды.

Ұ йқ ы кезінде ми клеткаларының бә рі тежелмейді, кейбір бө лімдері қ озу жағ дайында болып жү мыс істей береді. Мидың мү ндай бө ліктерін «кү зетші пункт» деп атайды. Осы «кү зетші пункттердең біздің бү рын қ абылдағ ан, кө рген, естіген, қ олғ а ү стап, дә мін татқ ан заттарымыздың бейнелері мида қ айтадан «тіріледі». Тү сте небір ақ ылғ а сыйымсыз образдардың жасалатыны белгілі. Ө йткені бү л кезде мидағ ы сигнал жү йелерінің арасындағ ы байланыс ә лсірейді, мү нда негізінен бірінші сигнал жү йесі ғ ана қ ызмет істейді. Екінші сигнал жү йесінің қ ызметі толық тежелуге ү шырайтындық тан, адамның ойлау қ абілеті ө те тө мен болады. Сө здік сигаалдардың ә сер етпеуі мида кездейсоқ образдардың пайда болуына жағ дай жасайды да, соның нә тижесінде тү ске қ айдағ ы «кереметтер» кіреді. И. М. Сеченов осындай тү стерді «болғ ан ә серлердің болып кө рмеген қ иысулары» деп сипаттағ ан. Тү сте реалдық образдар мен нә рселердің фантастикалық тү рде қ осылуынан ғ ажайып образдар жасалады.

Ү йқ ы кезіндегі осындай ғ ажап фантазиялық бейнелер де ө мірде бар нә рселердің жиынтығ ынан қ ү ралғ ан. Бұ лардың негізі — адамның ояу кезіндегі басынан кешкен оқ иғ алары, ойы мен мақ саты, тілегі мен арманы, естіген-кө ргендері, істеп жү рген қ ызметі, басқ алармен қ арым-қ атынасы т. б. ү йқ ыдағ ы адамның тү с кө руіне себепші болатын фактілердің есебі жоқ. Мә селен, ми клеткаларына кө шедегі транспорттың тарсылы да, ағ аш жапырағ ының сылдыры да, иттің шә уілдеп ү ргені де, есіктің ашылып-жабылуы да ә сер етіп отырады. Тіпті организмнің ішкі мү шелерінің (жү рек, ө кпе, асқ азан т. б.) жү мысына бір жайсыздық тү ссе, бү л да адамның тү сіне қ ай-қ айдағ ы бірдең елерді кіргізеді. Мә селен, ү йқ ыдағ ы адамның жү регіне бір салмақ тү ссе, оның жү регі қ атты соғ а бастайды. Осығ ан орай адам мынадай тү с кө реді. Ө зін қ уғ ан біреуден қ ашады, бү дан ол ентігіп, булығ ады да.

Тү с кө рудің мазмұ ны адамның, кө бінесе, қ ызығ уына, талғ амына орайлас келіп отыратындығ ы да шындық пен жанасымды факт. «Егер иттің тү сіне сү йек кірсе, саудагердің тү сіне ақ ша кіреді» деген мақ ал да біздің осы пікірімізді қ уаттайды. Ө мірде ешбір естімеген, кө рмеген нә рселер тү ске кірмейтіндігін ғ ылым дә лелдеп отыр. Мә селен, іштен соқ ыр болып туғ ан адамның тү сіне кө зге кө рінетін «бейнелер кірмейді, оның басқ а сезім мү шелері арқ ылы (иіс, дә м, есіту т. б.) қ абылдағ ан нә рселері еніп отырады. Егер соқ ырлық кейінірек пайда болса, онда сол адамның тү сіне бү рын кө зімен кө рген заттарының бейнелері кіре береді. «Барлық адамдардың тү сі, -деп жазды И. П. Павлов, — бірінші сигналдардың бейнелі, нақ ты жә не эмоциялық тү рде жандануы».

Актив қ иялдың ерекше бір тү рі — арман. Арман дегеніміз ө з қ алауымызша жаң а образдар жасау. Мү ның творчестволық қ иялдан ерекшелігі мынада: арман ө зіміздің тілеген келешекке бағ ытталғ ан қ иял процесі. Арман творчестволық ә рекетпен тікелей байланысты емес, ол творчестволық қ иялдың бірінші дайындық сатысы.

Арманды бағ алауда оның ә рекетке қ андай қ атынасы бар екендігі қ атты ескерілуі қ ажет.

Орыстың белгілі демократ, публицисі Д. И. Писарев (1840-1868) шындық пен оптимизмге толы арман туралы кө п толғ анғ ан адам, оның «арманның іске талпындыратын пайдасы» туралы пікірі жастар ү шін ерекше маң ызды. Ө йткені адам ә рекет етудің орнына бос қ иялғ а сү ң гісе, бү л келешектің қ иялы болмай, бос лағ у, қ ү рғ ақ қ иял болар еді. Мә селен, А. И. Куприннің «Жекпе-жек» повесіндегі подполковник Ромашовтың қ иялы дә л осындай, сү рең сіз, қ ү рғ ақ қ иял: «Ромашов ө зінің бү л дү ниеде ө мір сү ргеніне қ апаланатын. Ол офицерлердің ө ктемдігінен қ орланатын, солдаттардың қ орғ алақ тағ ан кейпін, бастық тардың ақ ырып-жекірген жү зін кө ргенде, жаны тү ршігетін. Тек қ айдағ ы бір жоқ қ иял басын айналдыратын кезде ғ ана оның жаны біраз тыншитын. «Тү к те емес! Ө мір ә лі алдымда!» деді ішінен Ромашов, сү йтті де ө з ойына масаттанғ ан ол аяғ ын нығ ырақ басып, кеудесін кере дем алып, ілгері қ арай жү ріп кетті. Ерегістіргенде ертең нен бастап кітапқ а отырамын да, дайындалып академияғ а тү семін. Ең бек! О, ең бек етсең ойың алғ аның а қ олың жетеді, тек ө зің е-ө зің берік болсаң болғ аны. Кү ні-тү ні жаттаймын демей, жынданғ ан адамша жаттаймын. Жұ рт ойламағ ан жерден емтиханды' ү здік тапсырамын.Сонда жұ рттың бә рі- ақ: «таң қ алатын несі бар бұ ғ ан? Мұ ның ө неріосындай болатынын кү ні бү рын-ақ білгеміз. Ө те қ абілетті, сү йкімді, ө нерлі жас жігіт емес пе?» — дер. Ромашов қ олма-қ ол ө зін бас штабтың келешегі мол, оқ ымысты офицерімін деп санады, оның аты академиядағ ы алтын тақ тағ а жазылғ ан. Профессорлар оның келешегі зор деп ү мттенеді, академияда қ алуды ұ сынады, жоқ, ол қ алғ ысы келмейді, ол стройғ а бармақ шы. Ротағ а командашы болу мерзімін бітіруі керек, ә рине, ө з полкына баратынына да сө з жоқ - Міне, ол полкқ а кедді - тамаша, кішіпейіл, ақ жарқ ьш, сү йкімді, ә депті, ө ткен жылдағ ы маневрде бас штабтан келген, болмаса суретген кө рген офицерлерге ү қ сайды...

Бас штабтың жанып тү рғ ан офицері Ромашов қ ызмет бабымен біртіндеп ө рлей береді. Подпоручикгің қ иялында маневрлер кө рінеді, ереуіддерді басуғ а қ атысады, соғ ыстағ ы ерлік істері елестейді... «ү йіне қ алай келіп қ алғ анын ө зі де сезбей қ алды, қ ызу қ иялдан есін жинап алып, ө зіне таныс қ ақ пағ а, сиректеу ө скен жеміс бақ шасына, оның ар жағ ың да, бақ шаның тү кпірің де тү рғ ан кішкене ақ ү йге таң қ ала қ арады:

—Адмның басына неше тү рлі ой келе береді екен-ау! — деді ол, ө зіне-ә зі ү ялғ андай сыбырлап. Мойнын созып, кеудесін керіп, иығ ын кө теріп келе жатқ ан бетте, басын мойнына тығ а қ ойды» .

Осы ү зіндіде енжар селсоқ адамның психологиясы ө те шебер суреттелгең. Мү ндай адам жарқ ын болашақ ү шін кү респейді, тек мойнына су кеткен кісідей мү лгіп отырады да кояды. Қ иыны да, қ ызығ ы да мол ө мір ондайларды қ ызық тырмайды, олар кү рес ауыртпалық тарын, қ айғ ы-қ асірет дегендерді білмейді, қ иялдағ ысын тілегі орындалғ анғ а ү қ сатып жү ре береді. Ромашов секілді адамдарды «кү рғ ақ қ иялдаушылар» деп атайды.

Ә рбір адамғ а алдындағ ы жарқ ын болашағ ына байланысты армандай білу қ ажет. Мақ сатқ а сай дү рыс армандай алу адамғ а зор қ уат беріп, іске талпындырады. Сондық тан да халық: «Арманы жоқ жігһ тің дә рмені жоқ» деп ө те тауып айтқ ан.

Творчестволық қ иял деп ө зіндік жаң а образдар жасау арқ ылы ө рекетте, жаң а продуктылар беруде кө рінетін қ иялды айтады. Жазушының, суретшінің, галымның, композитордың т. б. қ иялы творчестволық қ иялга жатады. Творчестволық қ иял — қ айта жасау қ иялына қ арағ анда, ә рі кү рделі, ә рі қ иын. Абай мен Қ ү нанбайдың образдарын жасау, оларды сипаттап жазғ ан шығ арманы оқ ып, елестетуден ә лдеқ айда ауыр. Творчестволық қ иял ақ ын-жазушылардың, суретшілердің, артистердің т. б. осы секілді ө нер қ айраткерлерінің іс-ә рекеттерінде ү лкен орын алады. Ө нер қ айраткерлері ө здерінің идеясын кө ркем образ арқ ылы береді. К. С. Станиславский: «Артистің кө кірегінде ө зі бейнелеп тү рғ ан адамның ой-толғ аныстары туғ анда ғ ана шынайы ө нер туады, нағ ыз жанды сезім еш уақ ытта зорлағ аннан, қ олдан жасағ аннан келмейді», — дейді. Мә селен, Чехов спектакліндегі Раневскаяның рө лін орындаушы Ольга Книппер — Чехова шие бағ ын сатады деп хабарлағ анда шын кө ң ілімен кө зіне жас алады екен. Мұ ндайда актер сахнада ойдан шығ арылғ ан нә рсеге шындық тың ө зіндегідей кө зқ араспен қ арайды. Бү л - творчестволық қ иялы ө те бай адамның қ олынан келетін касиет.

Ақ ын-жазушылар қ иялы арқ ылы ө зінің келешек кейіпкерлерін «кө реді», олардың мінез-қ ұ лық тарын «елес етеді», сө зін «естиді». Сонымен қ атар, ақ ын-жазушылар ө з геройларымен бірге ө мір сү реді, олардың ойын, кө ң іл кү йін «сезіп», қ оян-қ олтық араласып жү ргендей болады. Мә селен, француз жазушысы О. Бальзак егер жең і жыртық біреудің кө шеде кетіп бара жатқ анын кө рсе, ө зін сол адамғ а ү қ сататындығ ы соншалық, - ө з жең ім де жыртық емес пе екен деп, еріксіз ө з қ арына қ олын жү гіртіп, тесікті жаппақ шы болады екен.

Бақ ылағ ыштық, жеке ө мірінің эмоциялық байлығ ы, алдын-ала орасан зор жү мыстар істей білуге қ абілеттілік (мә селен, Л. Толстойдың айтуынша, «Соғ ыс жә не бейбітшілік» романын жазу ү шін жинағ ан материалдары «бү кіл бір кітапхана» болғ ан) адамның творчестволық қ иялының самғ ауына кү шті ә сер етеді. Ө мірден тү йгені шамалы, творчестволық қ иялы жетілмеген адамнан жақ сы ақ ын шығ уы мү мкін емес. Абай мү ны ө те дү рыс кө ре білген.

Ө лең - сө здің патшасы, сө з сарасы,

Қ иыннан қ иыстырар ер данасы.

Тілге жең іл, жү рекке жылы тиіп,

Теп- тегіс жү мыр келсін айналасы.

Ө лең ге ә ркімнің -ақ бар таласы,

Сонда да солардың бар тандамасы.

Іші алтын, сырты кү міс сө з жақ сысын

Қ азақ тың келістірер қ ай баласы?

Бү л ө лең іне Абай «қ иыннан қ иыстырар», «тілге жең іл, жү рекке жылы тиіп», «іші алтын, сырты кү міс сө з жақ сысын» секілді сө з тіркестері арқ ылы ө здігінен жаң а туындылар бере алатын нағ ыз майталман ақ ындардың психологиясын, олардың творчестволық қ иялындағ ы ерекшеліктерді кө рсетіп отыр.

Ғ алым ү шін де творнестволық қ иял аса қ ажет. Творчестволык қ иял ғ алымның творчестволық ойына аса қ ажетті материал береді. Мә селен, ғ ылыми жорамал жасағ анда, эксперимент жү мысын ү йымдастырғ анда, тапқ ан жаң алық тарды тексеріп сынауда ғ алым ө з қ иялына ү немі сү йеніп отырады. Бірақ нағ ыз ғ ылыми жү мыс кө п ең бектенуді қ ажет етеді, ол еріккеннің ермегі емес, ғ ы-лымның жолы ауыр. Қ ажымай, ө німді ең бек ете білушілік, шыдамдылық, іске мейлінше берілушілік — нағ ыз ғ алымғ а тә н қ асиеттер. К. Маркс айтқ андай, ғ ылымның «сә улетті шың ына шаршап-шалдығ удан қ орық пайтын, оның тасты соқ пақ тарымен тырмысып ө рлей беретін адам ғ ана шығ а алады».

Творчестволық қ иял ә рекеттің кез-келген саласында орын алып отырады. Қ оғ амғ а пайда келтіретін нә тижелі ең бекте творчестволық қ иялдың болмауы мү мкін емес. Қ иялдың бү л тү рі, ә сіресе, мү ғ алімдік қ ызметте ерекше орын алады. А. С. Макаренко айтқ андай: «жеке адамның келешегін жобалауда» мү ғ алім творчестволық қ иялсыз ә рекет етсе, жақ сы нә тижеге ие бола алмас еді.