Иялды дамыту жолдары

Қ иялдың алғ ашқ ы кө ріністері ү ш жасар бө бектерде байқ алады. Мү ны бө бектердің қ ызық ертектерді шын ық ыласымен тың дауынан, ертегідегі оқ иғ аны шын кө ріп, бар ынтасымен берілуінен кө реміз. Бір қ арағ анғ а жас бала қ иялғ а ө те бай сияқ ты болып кө рінгенмен, ондағ ы образдар шындық тан ө те алыс жатады.Себебі бала санасында кез-келген нә рсенің бейнесі оң ай тоғ ысады да, бұ дан керемет қ иял кө ріністері қ ү ралады. Баланың ө мір тә жірибесі ө се келе, қ иялы да шындық қ а біртабан жақ ындап отырады. Мә селен, бала шимайлап қ ағ азғ а бір нә рсенің суретін салады, оны шындық та бар нә рсеге ұ қ сайды деп ойлайды (тіпті ол ұ қ самайтын болса да).

Қ иял басқ а да психикалық процестер тә різді дамудың ұ зақ жолынан ө теді. Қ иялдың қ арапайым тү рінен бастап творчестволық қ ияжа дейінгі кезең нің қ алыптасуы нақ тылы ә рекетке байланысты. Қ иял табиғ аттың адамдарғ а берген ү лкен сыйы, ә рі қ ұ нды рухани сапа. Оның адам ө міріндегі ерекше мә нін ұ лы адамдар да жоғ ары бағ алағ ан. Француздың ә йгілі ғ алымы, ә рі кө рнекті жазушысы Дени Дидро: «Қ иял! Бү л сапасыз ақ ын да, философ та, ақ ылды адам да, ойлайтын жан да, тіпті адам болу да мү мкін емес» деп тегін айтпаса керек.

Адам ә детте қ ол жеткеніне қ анағ аттана қ оймайды. Ол ө зінің қ иялы арқ ылы ізденеді, дү ниені ө згертуге, жаң ғ ыртуғ а тырысады. Болашағ ын болжайды, келешекте атқ арылатын ә рекетінің нә тижесін кү ні бү рын санасында елестетеді. Қ иялдың, ә сіресе, шығ армашылық ең бектегі рө лі аса зор.

Қ иялдың ө з алдына жеке психикалық процесс екенін мойындамайтындар да кездеседі. Олардың айтуынша, қ иял ойлаудың бір бө лшегі сияқ ты. Рас, қ иял мен ойлау бір-біріне ө те ү қ сас. Себебі, екеуінің де физиологиялық негізі бар. Бірақ та олардың ә рқ айсының атқ аратын қ ызметі ә р басқ а. Психология оқ улық тарында берілген қ иял анық тамалары да оның мә нін жете ашпайтын тә різді. Ол бойынша қ иял дегеннің не екенін бірден тү сіну қ иын. Кітап бойынша қ иял елестерді.қ айта қ ү ру, жаң ғ ырту, бейнелер жасау делінген де, қ иялдағ ы ү ғ ымдар рө лі еске алынбағ ан. Біздің ше қ иял, яғ ни фантазия дегеніміз ө мірде бар, ә зірше жеке тә жірибемізде кездеспеген, келешекте жү зеге асуғ а мү мкін болмысты кү ні бү рын санамызда елестету мен ү ғ ымдар негізінде ө згертіп, жаң ғ ыртып, бейнелейтін психологиялық процесс.

Кейде қ ү р қ иялдану, мү ндануды да қ иял деп тү сінетіндер бар. Бү л — теріс пікір. Қ иял — психикалық қ ү былыс. Ал қ иялдану мен мү ндану — кө ң іл кү йі. Кө ң іл кү йін ө згертуде тек қ ана қ иял ғ ана емес, басқ а да психикалық қ ү былыстар да қ атысады.

Кейбіреулер екінші сигнал беру жү йесіне ешқ андай қ атысы жоқ тү с кө руді де қ иял тү ріне жатқ ызады. Бү л да қ иялдың мә нін бұ рмалағ андық. Тү с кө ру — психикалық процесс емес. Ол ү йқ ы кезінде мидың кейбір бө ліктерінің қ ызметінен пайда болатын физиологиялық қ ү былыс.

Қ иялды дамыту дегенімізде ең алдымен ә ркім ө зі қ иялының аз немесе кө п екенін, қ ай дә режеде екенін білгені жө н. Мұ ны кө птен бері шетелдерде жиі қ олданылып келе жатқ ан «Сізде қ иял бар ма?» деген тест арқ ылы анық тауғ а болады. Мына кестедегі сан рет тексерістен ө ткен сү рақ тарғ а жауап беріп, ұ пайлар жинау керек.

Қ иялдың сиқ ыр кү шінің ө зі оның шындық пен, ең бекпен, мақ сатпен тығ ыз ұ штасуында. Оны тә рбиелеу де осығ ан бағ ытталғ ан. Оны қ иялдану немесе мұ ң данумен айырбастауғ а болмайды. Бү л ұ ғ ым ө з мағ ынасында қ алуғ а тиіс. Психология оқ улық тарында қ иялды дамытуғ а, тә рбиелеуге біраз кө ң іл бө лінсе де оны мең геру жайында ештең е айтылмағ ан. Мү ндай маң ызды мә селе арнайы зерттеуді керек етеді. Туысқ ан қ ырғ ыз халқ ының ү лы жазушысы Шың ғ ыс Айтматов: «Ақ тық демі таусылғ анша ой ойлап, қ иял қ анатында ү шатындығ ымен де адам биік, адам ұ лы» деп терең философиялық ой қ орытындылайды. Қ иялы ә лсіздің ө зі де ә лсіз. Ендеше бір мезгіл қ иялдап, армандап, тұ руды да ү мытпайық.

Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі ә рекеті болып табылатын ойын - бала қ иялын дамытуда ерекше орын алады. Ойын ү стінде оның творчестволық талабына кең жол ашылады. Бала ылғ и да бір нә рсені жасау, қ ү растыруғ а ә рекетжасайды. Ойын баланың ойлау белсенділігін, кү ш-қ уатын барынша жұ мсауғ а мү мкіндік туғ ызады. Ойын ү стінде бала айналадағ ы шындық ты сын кө зімен қ арап аң ғ ара алмайды да, қ иял бейнелерінің жетегінде кетеді. Бала психикасының осы жағ ы да қ иял тә рбиесінде есте болатын жай.

Мектеп - бала қ иялын дамытуда ү лкен рө л атқ арады. Мү ндағ ы оқ ылатын сабақ тардың мә ніне тү сіну қ иялсыз мү мкін емес. Мә селен, табиғ атты суреттейтін, немесе қ андай да болсын оқ иғ аны баяндайтын бір материалды тү сіндіргенде мұ ғ алім арнаулы тә сілдер арқ ылы окушылардың қ иялын оятады. Қ иял арқ ылы бала ондағ ы жанды бейнелерді кө з алдына елестеткендей, қ олымен ұ стағ андай, қ ұ лағ ымен «еститіндей» кү йге тү седі. Кө ркем ә дебиет шығ армаларын талдағ анда, тарих сабақ тарындағ ы ә ң гімелерде, оқ ушылардың тү рлі ойындарында қ иял процесі ә р қ ырынан кө рініп отырады. Тө менгі сынып оқ ушыларында алғ ашқ ы кезде қ иялдың дамуы айтарлық тай болмайды. Мә селен, бірінші сыныптағ ылар суретке не оқ ығ анғ а қ арап, ө з бетімен жаң адан бейне жасай алмайды. Ө йткені осы жастағ ыларда синтездеу қ абілеті жө нді дамымағ ан. Олар оқ ығ анын кездейсоқ, біріне-бірі байланыспағ ан ассоциациялар арқ ылы жаң ғ ыртып отырады. Баланың қ айта жасау қ иялын дамыту ү шін алдымен олардың тә жірибесін қ орландыра тү скен дү рыс. Осы салада мү ғ алім істейтін іс — ұ шан-тең із. Мә селен, мү ғ алім балаларды орманғ а экскурсияғ а апарғ ан екен дейік. Онда оқ ушылар ә рбір ағ ашты, ө сімдік тү рлерін кө здерімен кө ріп, қ олдарымен ұ стайды, білмегендерін бірінен-бірі сұ рап не мү ғ алімнен біліп алады. Ертең іне мү ғ алім оқ у сабағ ында балалардан кө рмеген ормандарды (тайга, тундра, тропика т. б.) туралы айтып беріндер десе, бү л олардың қ иялын тә рбиелеуге кө п пайдасын тигізеді. Ө мір тә жірибесінің артуы, білім қ орының молая тү суі балалардың қ иялын да дамыта тү седі. Мә селен, ү шінші сыныптағ ылар сурет сабағ ында алдында тұ рғ ан заттардың бейнесін айнытпай сала алады, оны осындай басқ а затпен салыстырып кө реді. Бү л балада қ айта жасау қ иялының қ алыптасып келе жатқ андығ ын байқ атады.

Бала қ иялы ә рекет ү стінде дамитындық тан не нә рсеге болмасын ө зін қ атыстырып, оның икемділігі мен дағ дысын дамытып отыру қ ажет. Мә селен, сурет салудың, ә н айтудың тә сілдері мен техникасын ү йренбейінше, баланың осығ ан орай кө рінетін қ иялы да шарық тай алмайды.

Тө менгі сынып оқ ушыларының қ иялын дамыту олардың эстетикалық сезімдерін оятады. Мә селен, кө ркем ә дебиет кітаптарын оқ у, музейлер мен галереяларғ а бару, кино кө ру, ұ йымдасып музыка тындау, бала қ иялын жаң а мазмү нғ а толтыра тү седі. Шә кірт қ иялын дамытуғ а ү лкендер ү немі жетекшілік етуге тиіс. Мү ғ алім де, оқ ушының ата-анасы да бү л жерде тек ақ ылғ а ғ ана ә сер етпей, эмоциясына ә сер етерліктей ә дістерді іздестіріп отырулары керек. Оқ ушылардың жас, дара ерекшеліктерін ескеріп отыру, қ иялы кү шті дамығ ан балалармен дербес жұ мыс жү ргізу, табиғ атқ а ө ндіріс орындарына экскурсиялар жасау, тү рлі тапсырмаларды оқ ушыларғ а дербез орындатып отырғ ызу, оқ у барысында кездескен қ иыншылық тарды жең е алуғ а баулу т.б. осындай ә дістер бала қ иялын тә рбиелеудің тү рлері болып табылады.