Іш сүзегі. А және В парасүзектері

Анық тамасы. Іш сү зегі – Salmonella typhi бактерияларымен қ оздырылатын, фекальды-оральды механизмімен берілетін, ащы ішектің лимфоидты аппаратын зақ ымдануымен ө тетін, клиникасы айқ ын интоксикациямен, жоғ ары тұ рақ ты қ ызбамен, розеолезді бө ртпемен, бауырдың, кө к бауырдың ұ лғ аюмен сипатталатын жедел антропонозды жұ қ палы ауру.

Тарихи мә ліметтер. Сү зек-парасү зек тобының аурулары ө те ерте заманнан бері белгілі. Бұ л аурудың клиникалық ағ ымын жазғ ан Гиппократ (460-377 ж. б.э.д.) екені де мә лім. XIX ғ асырдың ортасында іш сү зегі ағ ымының ерешеліктері жазылғ анмен, ол дербес ауру ретінде, одан қ оздырғ ыштар табылғ аннан кейін ғ ана қ арастырыла бастады. Краковта (1874) Т. Брович жә не Санк-Петербургта (1876) Н.И.Соколов ішектің пейеровті қ атпарлы табақ шаларынан таяқ ша тү ріндегі микробтарды тапқ ан, ал К.Эберт (1880) –іш сү зегінен ө лген адамдардың кө к бауыры мен мезентериальды лимфатикалық тү йіндерінен сондай микробтарды тауып алғ ан. А.И.Вильчур (1887) науқ ас қ анынан іш сү зегінің микробын бө ліп алды.

XIX ғ асырдың басында іш сү зегін дербес ауру ретінде алғ аш рет қ арастырғ ан Бретонио жә не Шарлем Луи еді. Іш сү зегінің қ оздырғ ышын - Salmonella typhi 1874 жылы Бронич ашты. Іш сү зегінің клиникасын нақ тырақ жазғ андар; С.П.Боткин, И.С.Кильдюшевский, Г.В.Вогралик, Н.И.Рагоза, Б.Я.Падалка, А.Ф.Билибин жә не т.б. Іш сү зегі XIX ғ ас.- XX ғ ас.басында ә лемнің барлық еліне таралғ ан ауыр жұ қ палы ауру болып табылғ ан, ә сіресе қ алалық жерлерде, адамның тығ ыз шоғ ырлануына байланысты жә не де тазалық тың дұ рыс сақ талмауы салдарынан пайда болғ ан. Сонымен қ атар бұ л ауру кездейсоқ табиғ ат апаттары мен соғ ыс кездерінде эпидемиялық сипат алды. Қ азіргі кү нде іш сү зегі ә лемнің барлық елдерінде тіркеліп отыр.

Этиологиясы. Қ оздырғ ышы - Salmonella typhi –ішек тұ қ ымдастығ ына, сальмонелл тегіне, серологиялық Д тобына қ атысты. Морфологиялық жақ тан бір-бірінен ажыратылмайды, оның 0, 5-0, 8х1, 5-3 мкм мө лшеріндегі таяқ ша тү рі бар. Бактерия барлық анилин бояуларымен боялады, олар кә дімгі қ ұ нарлы ортада ө седі. Іш сү зегінің бактериялары L-формаларын қ ұ руы мү мкін, олар сезімталдық жә не типті бактериофагтар бойынша бө лінген. Salmonella typhi - грам (-) аэроб. Лимфотропты қ асиетімен сипатталады. Қ оздырғ ыш ыдырағ анда ендотоксин бө лінеді. Эндоксиннің ә сері іш сү зегінің клиникалық жә не лабораторлық белгілерін тү сіндіреді. Олар: айқ ын интоксикация, қ ызба, салыстырмалы брадикардия, ішектің парезі, метеоризм, лейкопения.

Қ ұ рамында О-, Н-, Vi – антигендері бар. О-антигеніне қ арсы тү зілген антиделер аурудың ө ршу кезең іне сә йкес, Н-антигеніне қ арсы – аурудың айығ у кезең іне сә йкес, ал Vi-антигеніне қ арсы – бактериотасымалдаушылық қ а сә йкес болып табылады. Қ азіргі уақ ытта латын ә ріптерімен белгіленген іш сү зегі бактериясының 72 фаготиптері белгілі.

Ө т қ осылғ ан коректі орталарда жақ сы ө седі. Сыртқ ы ортада сү зек-парасү зек бактериялары біршама тұ рақ ты. Су мен топырақ та олар бірнеше кү ннен, бірнеше айғ а дейін сақ талуы мү мкін. Бактерия ү шін жағ ымды орта –азық -тү лік ө німдері (сү т, қ аймақ, ірімшік, ет фаршы), мұ нда олар тек сақ талып қ оймай, сонымен бірге кө бейеді. Микробтар қ ыздырғ анда тез жойылады (60°С-30 мин, ал 100°С –тіптен тез). Дезинфекциялаушы ертінділерге сезімтал.

Эпидемиологиясы. Іш сү зегі мен тек қ ана адамдар ауырады. Бұ л таза антропоноз. Инфекцияның кө зі - науқ ас адам немесе бактериятасымалдаушы. Қ оздырғ ыштың бө лінуі жасырын кезең нің соң ында басталып, аурудың барлық ағ ымында жалғ асады, ал кейде жазылу кезең інде де тоқ тамағ ан. Сондай-ақ адамның ө мір бойына бактерияның бө лінуі жалғ асып отыруы да мү мкін.

Сү зек-парасү зек қ оздырғ ыштары ә сіресе азық -тү лік ө неркә сібінде, кө пшілік тамақ танатын жә не балалар мен сауық тыру мекемелерінде істейтін қ ызметшілердің арасында қ ауіпті.

Іш сү зегі мен парасү зектер ү шін жұ ғ удың фекальды-оральды механизмі тә н. Аурудың жұ ғ у жолдары: су арқ ылы, азық -тү лік ө німдері арқ ылы (алиментарлы) жә не тұ рмыстық - контактілі.

Егер ауру залалсызданғ ан қ ұ дық тан суды пайдаланумен байланысты болса, онда ауру ошақ тық сипатқ а ие болады.

Ауруғ а барлық адамдар сезімтал. Іш сү зегіне қ абілеттілік жоғ ары, ол адамның жасы мен жынысына байланысты емес. Ауруды бастан кешкеннен соң тұ рақ ты иммунитет дамиды. Бұ л ауруларғ а жыл мезгілдері ә сер етеді. Аурудың ә сіресе ө ршу мезгілі - шілдеден бастап, қ ыркү йек-қ азан айларында болады.

Патогенезі. Іш сү зегінің патогенезі – циклді процесс. Патогенез сатылары қ оздырғ ыштың адам организміне енү, тропты тіндерде кө бею, қ анғ а ө ту, қ аннан барлық ағ заларғ а таралу жә не қ оздырғ ыштың организмнен бө ліну кезең деріне сә йкес болып келеді.

Іш сү зегінің патогенез сатылары:

1. Жұ қ тыру сатысы. Қ оздырғ ыш ауыз арқ ылы енеді. Инфекциялық процесс басталады. Аурудың ә рі қ арай дамуы қ оздырғ ыштың мө лшеріне, патогенділігіне, вирулентілігіне байланысты.

2. Біріншілік регионарлы инфекция сатысы. Қ оздырғ ыш ішектің регионарлы (мезентериальды) лимфа тү йіндерінде кө бейіп қ абыну тудырады. Лимфаденит, лимфангит дамиды. Ащы ішектің лимфа тү йіндерінің ми тә різді қ абынуы пайда болады. Патогенездің 1-2ші сатылары аурудың жасырын кезең іне сә йкес келеді.

3. Бактериемия жә не токсинемия сатысы. Қ оздырғ ыш шажырқ ай лимфа тү йіндерінде қ арқ ынды кө бееді, нә тижесінде лимфогематогенді тосқ ауылдан ө тіп қ ан арнасына тү седіі - бактериемия дамиды. Бактериемия сатысы аурудың басталуына сә йкес келеді. Қ анғ а тек қ ана бактериялар ө ткен жағ дайда ауру біртіндеп басталады. Қ анның бактерицидті қ асиетінің ә сері арқ ылы бактериялар жойлады, эндотоксиндер босатылады, олар организмнің жалпы улануын тудырады. Нейротропты қ асиеттің кө рінісіне ие болып, олар орталық жү йке жү йесін зақ ымдайтын ә рекет кө рсетеді жә не ауыр оқ иғ аларда status typhosus қ оздыруғ а қ абілетті. Вегетативті жү йке жү йелерінің зақ ымдануы, метеоризмнің дамуына, іштің ауруына алып келеді. Эндотоксин сү йек кемігінің қ ызметін бә сең детіп лейкопения тудырады. Ал қ оздырғ ыш лимфа тү йндерінде кө бейіп, эндотоксин бө лініп қ анғ а бактериялармен бірге токсиндер ө тсе, онда ауру жедел басталады.

4. Паренхиматозды диссеминация сатысы. Қ ан айналымындағ ы жү рген бактериялар иммунокомпетентті жасушаларымен ұ сталып паренхиматозды ағ заларғ а жетіп бекінеді. Ағ заларда гранулемалар тү зіледі. Гранулеманың тү зілуі организмнің қ орғ аныс реакциясына жатады, себебі қ оздырғ ыш ошақ танып сол жерде жойылады. Бірақ, бактериялардың мү шелерде бө геліп қ алуы ошақ тық зақ ымдануғ а алып келуі мү мкін (гепатит, пиелит, ө кпе қ абынуы, менингит, остеомиелит жә не т.б. Қ оздырғ ыш дерманың қ ан тамырларына жетіп, сол жерде продуктивті қ абынудың ә серінен бө ртпелер пайда болады.

Патогенездің 3-4ші сатылары аурудың ө ршу кезең іне сә йкес келеді.

5. Қ оздырғ ыштың элиминация сатысы жә не аллергиялық ө згерістердің даму сатысы.

Қ оздырғ ыш бү йрек, ө т жолдары, ішек арқ ылы сыртқ ы ортағ а бө ліне бастайды. Бактерияның организмнен бө лінуі, сондай-ақ дә реттен, теріден, сілекейден, баласын емізетін ана сү тінен де болуы мү мкін. Капилялларларда микроциркуляция бұ зылыстары қ алыптасып микротромбтар тү зіледі. Жергілікті аллергиялық реакциялар дамиды, себебі қ оздырғ ыш қ айтадан ішекке тү скенде сенсибилизация қ алыптасады. Зақ ымдалғ ан лимфа тү йіндерде некроз дану процестері пайда болады. Некрозданғ ан тіндер бө лінгенде жара пайда болады.

6. Иммунитет қ алыптасу жә не айығ у сатысы –реконвалесценция кезең іне сә йкес келеді.

Ауру қ оздырғ ышының элиминациясына бағ ытталғ ан иммунитеттің реакциясы қ ұ рылады. Аурудан кейін тұ рақ ты жә не ұ зақ иммунитет қ алыптасады. Іш сү зегінің қ айталануы сирек кездеседі. Жұ қ палы аурулардың даму кезең інде қ орғ аушы реакциялар пайда болып, олар организмнің қ оздырғ ыштардан босануына кө мектеседі. Бұ л процесте маң ызды роль ерекше антиденелерге тә н (опсониндер, агглютининдер, бактериолизиндер, преципитиндер, антиэндотоксиндер), сонымен қ атар микро жә не макрофагтардың фагоцитарлық белсенділігінің кү шеюіне де тә н екендігі анық.

Қ азіргі уақ ытта ұ зақ қ а созылатын бактерия жұ қ тырушы, іш сү зек ауруының созылмалы тү рі сияқ ты қ арастырылуда, мұ нда мононуклеарлы-фагоцитар жү йелерінің клеткаларында қ оздырғ ыш сақ талады. Созылмалы бактериотасымалдашыларында макроглобулинді О-антиделердің (19 S немесе IgM) дефициті табылғ ан.

Патанатомиясы. Іш сү зегі кезіндегі патологиялық ө згеріс ретикулоэндотелиальды жасушалардың пролиферациясымен сипатталады, ол ең алдымен ащы ішек пен шажырқ айдың лимфалық аппаратында дамиды. Фагоцитозғ а қ абілетті, ірі ретикулярлы жасушалардан (сү зек жасушасы) сү зектік гранулемалар қ ұ рылады, олар циклді ө згереді. Бұ л ө згерістің 1-ші сатысы - ми тә різді қ абыну - лимфалық топтық жә не солитарлы фолликуллалар ұ лғ айып, шырышты қ абық тарғ а шығ ады. Оларды кескенде сұ р-қ ызыл тү сті болатындығ ы кө рінген; олардың консистенциясы жұ мсақ. 2-ші сатысы – некроздың дамуы (2-ші жә не 3 аптаның басталуында болатын аурумен сә йкес). Қ атпарлы табақ шалар некрозданып, олардың ү стің гі жағ ы лас ә рі сұ р жә не жасыл болады. Некроздың терең болуы мү мкін, ол шырыш астына жә не бұ лшық ет қ абаттарына таралады. Некроздар лимфа тү йіндерінде де байқ алғ ан. 3-ші сатысы - тазару немесе жаралардың пайда болуы - аурудың 3-ші аптасына сә йкес келеді. 4-ші сатысы - таза жаралар (аурудың 4-ші аптасына сә йкес). Некрозданғ ан тіндер бө лініп алынғ ан соң нә тижесінде жараның тү бі ашылады - шырыш асты немесе бұ лшық еттер қ абаты. 5-ші сатысы – эпителизация – жазыла бастау (аурудың 4, 5ші жә не 6-шы аптасына сә йкес келеді). Регенерация жә не репарация процестері басталады. Жараның орнында пигментация қ алады. Аурудың қ айталануының даму оқ иғ аларында, ішекте бір мезгілде лимфоидті аппараттың бұ зылуының ә ртү рлі сатылары байқ алғ ан, мә селен ми тә різід ісіну жә не жараның жазылу сатылары.

Клиникалық кө ріністері. Іш сү зегі кезіндегі жұ қ палы ауру процесінің ағ ымында келесі кезең дер ажыратылғ ан: жасырын, бастапқ ы, ө ршу, реконвалесценция немесе аурудың нә тижелері.

Жасырын кезең орташа 10-14 кү н (7-23 кү нге дейін болуы мү мкін). Аурудың типтік тү рінде ауру біртіндеп баяу басталады. Кү н сайын дене температурасы 1◦ С жоғ арлап (баспалдақ қ а шық қ ан сияқ ты), аурудың 4-5 кү ндері ол ең жоғ арғ ы шекке жетеді. Ауру жедел басталуы мұ мкін. Аурудың жедел басталуының жиілігі XX ғ асырдың басында 10-13% болса, 30-40-шы жылдары ол 33-45% жеткен, ал 60-шы жылдары-43-50%.

Аурудың бастапқ ы кезең інде науқ астарда жалпы сырқ атты хал, бү кіл дененің шаршағ андай сезімде болуы, бас ауыруы, ұ йқ ы мен тә беттің нашарлауы, ең бекке қ абілеттің тө мендеуі, субфебрилитет байқ алғ ан. Бастапқ ы кезең бір аптағ а жуық созылады. Дене қ ызуының кө терілуімен қ атар улану нышандары да ү деп, ішкі мү шелер зақ ымданады: тері жабындылыарының бозаруы кү шейіп, бас ауыруы, брадикардия, анорексия білінген. Іштің қ атуы немесе ө туі мү мкін. Бұ л аурудың ерекшілігі: интоксикация нышандары айқ ын болады. Науқ ас аурудың бірінші кү ні тө сек тартып жатады- адинамия. Сө йлеуге халы болмай, теріс қ арап, сұ рақ тарғ а жауап бермеуі мү мкін («тә ртіпсіз адам» сияқ ты). Бастапқ ы кезең ге аса тә н нышандар: қ ызба, ә лсіздік, бастың айқ ын ауруы, ұ йқ ының бұ зылуы. Бұ л кө ріністер эндоксиннің ә серінен дамиды.

Аурудың ө ршу кезең інде аурудың барлық нышандық жинақ тары дамиды. Ө ршу кезең інің ұ зақ тығ ы 1-2 апта. Дене қ ызуы ә рқ ашан жоғ ары қ алыпта сақ талады. Науқ астардың кө бінде сү зек статусы дамып, розеолалар білінеді, орталық жү йке жү йесінің қ ызметі бұ зылып, жү рек-тамыр жү йелері, ішектер, тыныс алу мү шелері де зақ ымғ а ұ шырап, олардың қ ызметтері де бұ зылады.

Аурудың негізгі нышаны - қ ызба. Ө ршу кезең інде дене температурасы - 39-40°С. Қ ызбаның сипаты - тұ рақ ты. Таң ертенгі температурамен кешкі температураның айырмашылығ ы 1°С аспайды. Сондық тан науқ аста қ алтырау, тершең дік белгілері болмайды. Науқ ас тек қ ызып жатады. Қ ызба қ исық тарының тү рлері: Вундерлих, Кюльдешевский жә не Боткин қ ызбалары. Типті қ ызба қ исығ ы – Вундерлих қ исығ ы. Дене температурасы трапеция тә різді. Кильдюшевский қ исығ ы – жазық тық, ал Боткин қ исығ ы - толқ ын тә різді болады. Бірақ қ азіргі таң да антибиотиктер қ олданғ аннан соң қ ызба қ исық тарының заң дылығ ы сақ талмайды, олар ә р тү рлі болуы мү мкін. Айқ ын интоксикация дамып Status typhosus (естің бұ зылуы, сопор, кома, делирий) қ алыптасуы мү мкін. Бастың айқ ын ауруы, ұ йқ ының қ ашуы науқ астарды қ атты мазалайды. Науқ астың тері жабындылары бозғ ылт, кейде алақ андары мен табандарының сарғ аюы дамуы мү мкін – Филлипович симптомы. Ол бауыр зақ ымдалғ анда каротиннің алмасуы пайда болуының ә серінен дамиды.

Ағ заның улануы дамығ ан кезде жү рек-қ антамыр жү йенің зақ ымдануы міндетті тү рде қ алыптасады. Іш сү зегіне аса тә н бұ зылыстарғ а салыстырмалы брадикардия, пульстың дикротиясы, гипотония, миокардиодистрофия, миокардит жатады.

Негізігі патологиялық процесс ас қ орыту жү йесінде дамиды. Науқ астарда фулигинозды (сү зектік) тіл симптомы пайда болады. Тіл ісініп, калың қ оң ыр тү сті жабындымен жамылып, тістердің іздерімен сипатталады.

Аурудың келесі маң ызды нышаны – ол метеоризм –іштің кебуі. Науқ астарда ішектің парезі дамығ аннан соң дә реті тоқ тап қ алуы мү мкін, кейде диарея дамуы мү мкін. Нә жістің сипаты ащы иісті бұ ршақ тә різді сорпағ а ұ қ сайды. Оң жақ илео-цекальды аймақ та іштің ауру сезімі, шырылдауы, анық талады, салыстырмалы перкуссия жү ргізгенде оң жақ мық ын аймағ ында перкуторлы дыбыс тұ йық талады (Падалка симптомы). Гепатомегалия жә не спленомегалия дамиды.

Іш сү зегінің маң ызды диагностикалық белгілеріне бө ртпе жатады. Бө ртпе мономорфты болады: морфологиялық сипаты – розеола (кө лемі 2 мм дейін майда дақ). Бө ртпенің денеге шығ у мерзімі іш сү зегі кезінде заң дылық ты тү рде бактериемия кезең іне сә йкес келеді: аурудың 8-10 кү ндерінде пайда болады. Бө ртпенің орналасатын жері - қ арынның алдың ғ ы қ абырғ асы, кеуде. Розеолалардың саны 1-5-10. Бө ртпеге тағ ы да бір тә н сипаттамасы бар - ол ү стемелі феномен: бө ртпе денеге біртіндеп шығ ады. Бұ рын пайда болғ ан розеолалар жойылып жаң а бө ртпелер пайда болады. Бө ртпені анық тау дә рігердің тә жірибесіне байланысты. Бұ л бө рпелерді табу ү шін аурудың кү нін анық тау қ ажет, тері жабындыларын кү н сайын тексеріп тұ ру тиісті. Пайда болғ ан розеолалар 1-5кү н аралығ ында із қ алдырмай жойылып кетеді.

Іш сү зегі кезінде тыныс алу мү шелерінің бұ зылуы, соң ғ ы жылдары сирек кездесіп отыр.

Іш сү зегінің типтік жә не атиптік ағ ымы ажыратылғ ан. Типтік тү рі циклді ө теді. Ал атипті тү рі жеке мү шелер мен жү йелердің бұ зылу нышандарының басымдығ ымен ө тетіні белгілі. Аурудың абортивті тү рі дамығ ында ауру типті басталып, бірақ кө ріністері қ ысқ а мерзімді болады, айығ у кезең і тез қ алыптасады. Аурудың амбулаторлы тү рі аурудың жең іл тү ріне ұ қ сас болады. Аурудың кө мескі тү рінде клиникалық белгілер аздап біленеді, оғ ан науқ астарда кө ң іл аудармауы мү мкін. Бактериотасымалдаушылық кезінде клиникалық кө ріністер мү лдем пайда болмайды. Транзиторлы бактериотасымалдаушылық кезінде қ оздырғ ыш кейдесоқ тү рде бө лінеді, жедел бактериотасымалдаушылық кезінде – қ оздырғ ыш 3 айғ а дейін, созылмалы бактериотасымалдаушылық кезінде – 6 айғ а дейін бө лінеді. Ө те сирек жағ дайда қ оздырғ ыш ұ зақ уақ ыт бө лінуі мү мкін.

Реконвалесценция кезең і қ ызбаның жойылуымен жә не мү шелердің барлық қ ызметтерінің біртіндеп тұ рақ тануымен сипатталғ ан. Кейбір науқ астарда ұ зақ уақ ыт бойы ә лсіздік, шаршағ андық тың жоғ арылауы сақ талмақ. Науқ астардың 3-10% аурудың қ айталануы – рецидиві дамуы мү мкін.