Тақырыбы: Тамақ рационы мен режимін бағалау

Мақ саты: 1. Адамның салмағ ы мен жасына қ арай оғ ан қ ажетті белокты, майларды, углеводтарды есептеп шығ ару.

2. Тә уліктік тамақ рационын жасауды жә не организімнің энергия балансын есептеуді ү йрену.

Қ ұ ралдар: таблицалар, атластар

Тапсырмалар:

1.Оқ ушы тамағ ын санау сипаты

2.Тамақ тан улану жә не олардың профилактикасы

Организмдегі барлық зат алмасу процестері тамақ тық заттардағ ы (белоктар, майлар, углеводтар) химиялық энергиялардың энергияның басқ а тү рлеріне организмнің тіршілік ә рекеті процестерінде пайдаланатын - жылулық, механикалық, электр, сә уле энергиясына айнала жү реді. Аса ұ зақ тыныштық кезінде организм тіршілігін сақ тауғ а жұ мсаса энергия шығ ынын негізгі алмасу деп, ал оның тіршілік ә рекеті кезінде (кең істікте орын ауыстыру, жұ мыс жасау т.б.) энергия шығ ынын -жалпы алмасу деп атайды.

Ә рбір адамның тә уліктік тамақ рационы жалпы алмасу энергиясына тең потенциялдық энергиясы болатын белок, май, углевод болуы керек.

1 кг. салмағ ына шақ қ анда 3 жасқ а дейінгі балалар ү шін тә улігіне 3, 5 г, 3 тен 15 жасқ а дейінгі балалар ү шін - 2, 5 г, 15 тен 17 жасқ а дейін - 2, 0 г, ересектер ү шін - 1, 5 г белок қ ажет.

Мұ ның ө зінде белоктың жалпы санының 50% -ке жуығ ы (бірақ 30% тен кем емес) жануар текті белок болуы керек.

Белоктар мен майлардың жә не углеводтардың ең қ олайлы қ атынасы 1: 1: 4 болып есептеледі, яғ ни белок пен майдың мө лшері шамамен бірдей, углеводтар 4 есе артық болу керек. Ә йткенмен майлар мен углеводтардың бірімен-бірін жиі ауыстыруғ а болады.

Организмде 1г. белок немесе углевод жұ мсалынғ ан кезде бө лініп шығ атын энергияның мө лшері 25, 2 кДж, тең болса, 1г. май жұ мсалғ ан кезде - 57, 1 кДж энергия бө лінеді.

Қ ажетті белокты, сол сияқ ты май мен углеводты оң ай есептеп шығ аруғ а болады. Анық талғ ан мә ліметті ө здеріне сә йкес коэффициенттерге кө бейтіп, осы тамақ тық заттардың организмге бере алатын энергиясының мө лшерін есептеп шығ арады. Бұ л мө лшерді осы адамғ а сай жалпы алмасу мен салыстырып қ оректік заттардың қ ұ рамындағ ы энергияның жалпы мө лшері энергияның жалпы алмасуымен тең болатындай етіп ондағ ы айырмашылық тың орнын қ оректік заттардың қ ұ рамындағ ы энергияның жалпы мө лшері энергияның жалпы алмасуы мен тең болатындай етіп май мен углеводтың мө лшерін ө згертіп, энергия байланысын нақ ты етіп анық тауғ а болады.

Бұ дан ары тамақ тық заттың 100 г. қ анша мө лшерде қ оректік заттар бар екенін кө рсетілген арнайы кестені пайдаланып, белок, май жә не углевод қ ажетті мө лшерде болатындай етіп тамақ тың жиынтығ ын жасау қ иын емес. Тамақ жиынтығ ын жасағ ан кезде, оның қ ұ рамында витаминдер мен минералдық тұ здар жеткілікті мө лшерде болу ү шін, оғ ан кө кө ністер мен жемістерді мү мкіндігінше алуан тү рлі етіп алу керек.

Жұ мысты орындау ү шін оқ ушылардың немесе жанұ я мү шелерінің біреуінің салмағ ы, бойының биіктігі жә не жасы туралы мә лімет болу керек.

Жұ мыс барысы.

1. Оқ ушыдан (жанұ я мү шесінен): а) тә улігіне қ анша уақ ыт ұ йық тайтынын; б) мектепте қ анша уақ ыт оқ итынын; в) ү йде қ анша уақ ыт сабақ оқ итынын; г) басқ а ә р тү рлі жұ мыстармен (мысалы, ү йді жинау, кітап оқ у, жү зу, жү гіруге байланысты ойын ойнау жә не т.б.) қ анша сағ ат шұ ғ ылданатынын сұ райды.

2. Адамның 1 сағ ат ішіндегі негізгі алмасуын анық тау.

1 кесте бойынша негізгі алмасудың екінші санын (53 кг массағ а 4880 кДж сә йкес келеді) табады. Табылғ ан сандардың қ осындысы жас ө спірімнің тә уліктік негізгі алмасуын (кДж) кө рсетеді; 3108 + 4880 = 7988. Бұ дан 1 сағ аттағ ы негізгі алмасу тең: 7988: 24 = 333.

3. Осы адамның жалпы алмасуын анық таң дар.

Ол ү шін 1 сағ аттағ ы негізгі алмасуды ұ йқ ы кезіндегі, мектепте оқ ығ ан, ү йдегі сабақ оқ у уақ ытына жә не т.б. кеткен сағ аттардың санына кө бейтеді. Бұ дан кейін 2 кестені пайдаланып жұ мыстың ә рбір тү ріне жұ мсалатын энергия мө лшерін есептейді. Энергиялық шығ ындардың барлығ ының қ осындысы жалпы алмасуды қ ұ райды.

Салмағ ы бойынша негізгі алмасуды (кДж ө лшемімен) анық тау кестесі (2 сан) 1 - кесте

1 кесте жалғ асы

Ә р тү рлі жұ мыс кезіндегі энергия шығ ыны.

2 кесте

Есептеу мысалы. Жас ө спірім 8 сағ ат ұ йық тап, мектепте 6 сағ ат оқ ып, ү йде сабақ пен 4 сағ ат айналысып, 2 сағ ат ә деби кітап оқ ып, жү зумен 2 сағ ат шү ғ ылданады жә не 2 сағ ат уақ ытты жү ру мен тамақ ішуге кетеді. 12 кесте бойынша негізгі алмасуғ а салыстырғ анда мектептегі сабақ оқ уына 45%, негізгі алмасудан кө бірек, ү й тапсырмаларын орындауғ а - 60%, кітап оқ уғ а - 20%, жү зуге - 400%, серуенге - 150%> қ ажет етеді.

Ә р тү рлі жү мысқ а жұ мсалатын энергия шығ ыны мынандай болады:

Ұ йқ ы 269 х 8 -2150

Мектепте сабақ оқ у 268 х 4 =1619 1613x45: 100 -2339

ү йде сабақ оқ у; 269 х 4 -1075 1075 х 60: 100 = 172

Кітап оқ у 269 х 2 = 538 538 х 20: 100 - 647

Жү зу 269x4 = 538 538x400: 100-268

Серуендеу ^: 269 х 2 = 538 538 х 150: 100 = 134

Жалпы алмасу 10890кДж

4. Осы баланың 1 тә улігіне қ ажетті белок, май, углеводтар мө лшерін анық тау.

Мысал: 17 жастағ ы 53 кг массасың ә рбір 1 кг салмағ ына 2 г. белок қ ажет яғ ни 106 г белок керек.

1: 1: 4 қ атынасы бойынша белоктың мө лшері қ анша болса майдың мө лшері де сонша, ал углеводтың мө лшері 4 есе артық, яғ ни 424 г. болу керек.

5. Белоктың, майдың жә не углеводтың мө лшеріндегі энергия мө лшерін есептеп шығ арады.

Мысал: 106 х 17, 2 + 106 х 39 + 424 х 17, 2=13250 (кДж).

6. Алынғ ан энергия мө лшерін жалпы алмасумен
салыстырады.

Мысал: Жалпы алмасу 10890 кДж. Алынғ аны 13250 кДж.

Демек жас ө спірімге:

Белок 106г. - 1827 кДж
май 76г. - 2969 кДж

Кемірсу _354г. - 6094 кДж
Барлығ ы: 10890 кДж

7. 3 кестені пайдаланып, онда белоктың, майдың
жә не углеводтың қ ажетті мелшері (біздің мысалымызда белок 160г. май 76г. углевод 354 г.) болатындай етіп тә уліктік рацион тү зеді.

8. Тә уліктік рационның, (біздің мысалымызда 2881
кДж) таң ертең гілік асқ а 25%, сә скелік асқ а -15%,
тү скілікке - 45% кешкілік асқ а 15% келетіндей етіп тө рт мезгілдік тамақ тану менюін тү зеді.

Жұ мысты жазу. Протоколғ а тә улікті тамақ рационын тү зудің барлық есептеулерін жә не организімдегі энергия балансын есептеуді жазады.

4. Негізгі алмасудың жас ерекшеліктері

Ертең гі тыныштық кезең де, ашқ арынды, бө лме температурасында (18-20°С) адамның жү мсағ ан энергия мө лшерін негізгі алмасу деп атайды. Негізгі алмасу жағ дайларындағ ы организм энергиясы клеткалардағ ы, ткандердегі жә не органдардағ ы тіршілік процестерін, ол балаларда ө суін қ амтамасыз ету ү шін жұ мсалады. Негізгі алмасу мө лшері тканьдердегі тотығ у процесінің қ арқ ынына жә не дене салмағ ына байланысты. Балаларда ө скен сайын тотығ у процесінің қ арқ ындығ ы да, дене салмағ ы да ө згереді. Орта жастағ ы адамдарда тотығ у процесінің қ арқ ындығ ы мен дене салмағ ы салыстырмалы тұ рақ ты болады да соғ ан сә йкес негізгі алмасу да салыстырмалы болады.

Тамақ ө німдерінің 100 г-дағ ы сің етін заттардың

мө лніерлері жә не олардың энергиялық қ ұ ндылығ ы

(О.П.Молчанова мә ліметінше)

3.кесте

Ә рбір адам ү шін негізгі алмасу біршама тұ рақ ты мө лшерде болады да, системасының функционалдық кү йіне, жасына, жынысына, бойының ұ зындығ ына, денесінің салмағ ына жә не организімнің физиологиялық кү йіне байланысты болады. Негізгі алмасу ө лшемін салмақ тың 1 кг-на немесе дене беткейінің 1 сағ атта 1 м² -не сә йкес келетін жылу бө лу мө лшерімен есептейді.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Тамақ тық ө німдер, олардың қ ұ рамы мен қ ұ ны.

2. Дұ рыс тамақ танбаудың салдарынан туатын аурулар, оларды болдырмаудың алдын ала жү ргізілетін шаралары.

№12 Практикалық сабақ