Тістердегі тісжегі теориясы

Тістер тісжегісінің пайда болуына замануи кө зқ арасқ а дейін осы ауруды тұ ындатушы кө птеген теориялар ұ сынылғ ан. Тісжегіні зерттеуге ү лкен ық пал еткен клиникалық жә не экспериментальды мә ліметтерге сү йене отырып ХIХ ғ асырдың соң ында Миллер ұ сынғ ан химико-паразитарлық теория болды. Миллердің ұ йғ аруынша, тістер ауызда кө мірсулы тағ амдар болғ анда микроорганизмдердің ә серінен бұ зылады. Тісжегінің басталу ү рдісін кө мірсулы тағ амдар қ алдығ ының микроорганизмдердің қ атысуымен ыдырауынан пайда болғ ан органикалық қ ышқ ылдардың – пирожү зім, алма, сірке жә не сү т қ ышқ ылдарының ә серімен байланыстырды. Сонымен қ атар тамақ тық заттар қ ұ рамында келетін басқ а қ ышқ ылдардың да ә серін теріске шығ арғ ан жоқ. Тісжегінің дамуы екі кезең нен тұ рады: оның ойынша бірінші кезең де ауыз сұ йығ ының РН-ы тө мендеуі немесе қ ышқ ылды ортағ а ауысуына байланысты кіреуке мен дентин минералсызданады. Тек минералды заттардан тұ ратын кіреуке қ ышқ ылдар ә серінен толығ ымен ериді. Екінші кезең де дентиннің органикалық заттары микробтар бө ліп шығ аратын ферменттердің ә серінен ыдырайды. Қ ышқ ылдар мен бактериялардың ролін ескере отырып, Миллер тісжегінің дамуына қ олайлы факторларғ а (сілекейдің мө лшері мен қ ұ рамы, тамақ тану ережесі жә не тамақ тың қ ұ рамы сияқ ты) аса мә н берді. Тұ қ ым қ уалаушылық ерекшеліктерін, кіреукеніің қ алыптасу кезіндегі ішкі жә не сыртқ ы жағ дайларды да назарынан тыс қ алдырғ ан жоқ.

Миллер ө зінің теориясын эксперименталды жолдармен дә лелдеді. Адамның жұ лынғ ан тістерін жақ сы шайналғ ан наннан, сілекейден жә не 2-4% қ ант ертіндісінен туратын қ оспағ а орналастырып, 37°C температуралы термостатқ а қ ойды. Бірнеше (4-6) аптадан кейін тісті алып байқ ағ анда, кіреукеде тісжегі кезінде орын алатын минералсыздану ү рдісін анық тағ ан.

Миллердің теориясы клиникалық дә лелге де ие болды. Ол – тістің беттеріндегі табиғ и сызаттар мен ойық тарда, жанасу беттерінде жә не мойындарында (тамақ қ алдық тары жиі орналасатын аймақ тар) кө мірсулы тағ амдарды жиі пайдалағ анда тісжегінің жиі дамуы.

Автордың теориясының ең ә лсіз жері – тісжегінің дамуындағ ы ауыз сұ йығ ының РН-ның (реакциясының) тө мендеуі кө птеген сыни пікірлер мен таластар тұ ғ ызады. Шынына келсек, сілекейдің буферлік қ асиетіне байланысты ауыз сұ йығ ының реакциясы ә рқ ашанда бейтарапты немесе ә лсіз сілтілі (рН 6, 8-7, 0) ортағ а тең жә не кез-келген қ иын жағ дайлардың ық палы кезінде де кіреукені минералсыздандыратын қ ауіпті дең гейге дейін (рН 4, 5-5, 0) ешуақ ытта тө мендемейді.

Дегенмен бұ л теория тісжегінің дамуын тү сіндіретін теориялардың (400ге жуық) ішіндегі ең маң ыздысы болды жә не кө птеген клинико-лабороториялық зерттеулердің нә тижесінде жаң а мағ лұ маттармен толық тырылып, тісжегінің пайда болу себептерін дә лелдей алатын қ азіргі кездегі кө зқ арастың қ алыптасуына негіз бола алды.

1928 жылы Д.А.Энтин тісжегінің физико-химиялық теориясын ұ сынды. Бұ л теория бойынша тіс тіні екі орта шекарасында орналасқ ан –ауыз сұ йық тығ ы мен тіс ұ лпасы, жартылай ө ткізгіштік мембрана болып табылатынын айтқ ан.

Ғ алымның болжамы бойынша ортағ а ұ мтылғ ан бағ ыттағ ы осмостық токтың басым болуы тістің қ атты тіндерінде патологиялық ө згерістің туындауына ық пал ететінін жә не соның салдарынан кіреукенің ұ лпадан қ оректенуі бұ зылып, кіреукеге сыртқ ы агенттердің ық пал етуінің артуына байланысты тісте тісжегі пайда болады.

Д.А.Энтин (1928) ұ сынғ ан нервті-трофикалық теориясы, И.Г. Лукомскийдің (1948) тісжегінің биологиялық теориясы, А.Э.Шарпенактың (1949) зат алмасу теориясы, А.И. Рыбаковтың (1971)тістерде тісжегінің патогенезінің жұ мысшы концепциясы сияқ ты теориялар бізге мә лім.

Тістердің тісжегісі тіс шық қ аннан кейін оның минералсыздануы жә не қ атты тіндерінің протеолизденуі инфекциялық ү рдіс екені дә лелденді. Соның ә серінен пайда болатын қ уысты ақ ау.

Қ азіргі кезде тісжегі кіреукеде минералсыздану ү рдісінен басталатынына ешкімде кү мә н туғ ызбайтын ақ иқ ат екені белгілі. Минералсыздану кіреукенің сыртқ ы қ абаты сақ тала тура, астың ғ ы қ абатында жү реді. Минералсыздандыру ү рдісінің тікелей себепкері – тіс қ ағ ының қ ұ рамындағ ы микроорганизм ферменттерінің кө мірсулы тағ амдар қ алдығ ын ыдыратуынан пайда болғ ан органикалық қ ышқ ылдар.

Соң ғ ы жылдардағ ы біраз ғ алымдардың зерттеулері тісжегінің бастапқ ы кезең інде (тісжегі дағ ы) жарақ ат ошағ ында біршама минералсыздану ү рдісі орын алатынын дә лелдеді.Тісжегінің бастапқ ы даму кезең ін былай деп тү сіндіреді: белгілі жағ дайларда (тістер дұ рыс тазаланбағ ан жағ дайда, ас қ алдық тары тістердің беттерінде кө п жиналғ ан кезде, сілекейде мө лшерлік жә не сапалық ө згерістер байқ алса) тіс беттерінде жұ мсақ тіс қ ағ ы немесе микробты қ ақ (микробная бляшка) қ ұ рылады жә не кө мірсулардың ыдырауынан пайда болғ ан қ ышқ ылдардың ә серінен қ ақ астындағ ы ортада рН кіреуке тө згісіз дең гейге дейін (критический уровнень) тө мендейді (4, 5-5, 0). Сонымен қ атар тіс қ ағ ының ферменттік жү йелері ә серінен кіреукенің органикалық қ абық тары (пелликула жә не кутикула) бұ зылып, қ ышқ ылдар кіреукеге тікелей ә сер ете бастайды. Сутегі иондарының (Н+) тө згісіз дең гейі ұ зақ сақ талғ ан кезде кіреуке бетінің кейбір тұ рақ сыз аймақ тарында (призмааралық кең істіктер, Ретциус сызық тары аймақ тарында) апатит кристалдар ери бастайды.

Қ ышқ ылдар енді кіреукенің астың ғ ы қ абатына ө тіп, ондағ ы минералды компоненттерді де еріте бастайды. Қ ұ рамындағ ы гидроксиапатит кристалдары еріп, бұ зылысқ а ұ шырай бастағ ан кіреуке призмаларының физикалық қ асиеттері ө згеріп, сә уле сындырғ ыштығ ы тө мендеуі нә тижесінде оның мө лдірлігі жойылып, бетінде ақ бор тү сті кү ң гірт тісжегі дағ ы пайда болады. Астың ғ ы қ абаттағ ы минералсыздану ошағ ы біртіндеп жанжақ қ а қ арай кең ейе береді, жә не призмааралық кең істіктердің кең еюіне байланысты микрооргнизмдердің кіреуке ішіне енуіне жағ дай туып, енді қ ышқ ыл қ ұ рылу кө зі кіреуке ішіне ауысады. Тісжегінің бұ л кезінде кіреукеде минералсыздану ү рдісі кіреукенің сыртқ ы бетіне параллельді аймақ та жә не ішке қ арай дамығ андық тан жарақ ат ошағ ы конусқ а ұ қ сас болып қ ұ рылады. Қ ышқ ыл қ ұ рылу кө зі кіреуке ішіне ауысқ анмен оның сыртқ ы қ абаты кө пке дейін бұ зылмайды, мұ ның ө зі оның қ ұ рылымдық ерекшеліктеріне (фторапатиттің басым болуы) жә не сілекей қ ұ рамындағ ы бейорганикалық компоненттер ә серінен қ айта минералданып отыруына байланысты.

Кіреуке ішінде минералсыздану ошағ ының ұ зақ сақ талуы тө зімді сыртқ ы қ абаттың ішінен біртіндеп еріп жойылып тісжегі қ уысының пайда болуына ә кеп соғ ады. Сонымен қ атар тісжегі қ уысы басқ а жолмен де пайда болуы мү мкін. Астың ғ ы қ абаттағ ы минералсыздану ү рдісі дамығ ан сайын сыртқ ы қ абат жұ қ ара келе механикалық ә серлерден сыныуы барысында кіреукеде ақ ау немесе тісжегі қ уысы пайда болады.

Тісжегі ү рдісінің бастапқ ы белгілерінің дамуында тістің қ атты тіндерінің тұ рақ тылығ ының (резистенттігінің) ү лкен маң ызы бар. Бұ л тұ рақ тылық олардың қ ұ рылымдылық, химиялық қ ұ рамдық ерекшеліктерімен жә не генетикалық ізқ уарлығ ымен қ амтамасыз етіледі.

Клиникалық –экспериментальді зерттеуде бұ л Стефан қ исығ ында жақ сы кө рсетілген. (2.9 сурет).

Тістердің тісжегіге беріктілігі оның химиялық қ ұ рамының, қ ұ рылымының, кіреуке ө ткізгіштігінің жә не тістің басқ а тіндерінің толық қ алыптасуы кезінде орын алады.Ауыз сұ йық тығ ының кө лемі жә не оның минералдаушы потенциалының тістің тісжегіге берік болуында маң ызы зор.

2.9. Сурет. Стефан қ исығ ы.