ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТ

Тіс қ атты тағ амды тістеуге, майдалауғ а, шайнауғ а арналғ ан ең қ атты орган болып келеді. Адамда 4 топ тістерді ажыратады: кү рек тістер, сү йір тістер, кіші азу тістер, ү лкен азу тістер тобы. Адамның тұ рақ ты тістемінде 32 тіс болады: 8 кү рек тіс, 4 сү йір тіс, 8 кіші азу тіс, 12 ү лкен азу тіс. Ү шінші ү лкен азу тіс кейбір жағ дайда толық шық пауы немесе болмауы мү мкін.

Ауыз қ уысындағ ы тістің бір бө лігі – тіс сауыты деп аталса, ал жақ сү йекте орналасқ ан бір бө лігі - тіс тү бірі деп аталады. Содан басқ а сауыт жә не тү бір шекарасындағ ы сауытты жауып тұ рғ ан кіреукенің тү бір цементіне ауысатын аздап қ ысың қ ы келген аймақ ты тіс мойыны деп атайды. Тістің қ атты тіндеріндегі ө згерістерді дұ рыс сипаттау ү шін тіс сауыт бө лігін жә не тү бірді ү ш бө лікке бө лген дұ рыс. Тістерде келесі беттерді ажыратады:

• окклюзиялық - тістің қ арама –қ арсы жақ қ а қ арағ ан тү йісу беті. Ү лкен азу тістерде бұ л окклюзиялық ү стірт болса, кү рек тістерде –бұ л кесу қ ыры болып табылады;

• вестибулярлық – алдың ғ ы тістерде ерінмен жанасқ ан ү стірт еріндік, ал артқ ы тістерде ұ ртқ а қ арағ ан беті –ұ рттық деп аталады;

• оральды – тістің ауыз қ уысына қ арағ ан беті. Астың ғ ы жақ тағ ы тістерде –тілдік, ал ү стің гі жақ тістерде –таң дайлық деп аталады;

• жанасу — тістердің кө рші тістерге қ арағ ан беті. Бұ ндай беттер екеу:

медиальді (алдың ғ ы) жә не дистальді (артқ ы).

Тісті пломбылау, реставрациялау, эндодонттық ем жү ргізу кезінде тіске сипат беретін негізгі белгілерді еске ала отырып жұ мыс істеу керек. Ол белгілер: тү бір белгісі, сауыт бұ рышы белгісі жә не сауыт дө ң естік белгісі.

Тү бір белгісі: тү бірдің бой осі тіс сауытының ось сызығ ынан қ арағ анда дистальді жақ қ а қ арай ауытқ уы.

Сауыт бұ рышы белгісі: тістің окклюзиялық сызық шеті медиальді бетке ө ту барысында дистальді бетке қ арағ анда ең аз бұ рыш жасайды. Мұ ндай қ ұ былыс астың ғ ы жақ ортаң ғ ы кү рек тістерден басқ а тістерде ережеге сә йкес дистальді бағ ытта окклюзиялық беткейі азаяды, немесе окклюзиялық беткей алдың ғ ыартқ ы бағ ытта жазық тау боып келеді.

Сауыттың дө ң естік белгісі: барлық тістердің ерін жә не ұ рт беттерінің алдың ғ ы жақ бө лігі (медиальды) бү йір немесе артқ ы жақ бө лігіне қ арағ анда дө ң естеу болады жә не кө біне алдың ғ ы жақ бетіне тіктеу бұ рыш жасай, ал артқ ы жақ бетіне доғ алдау бұ рыш жасап ауысады. Сыртқ ы пішіні тіс сауытының вестибуло-оральді жә не медиодистальді (алдың ғ ыартқ ы) беткейлерден қ ұ ралғ ан. Бұ л беткейлер аздап дө ң естеу жә не бірінен біріне ө тіп отырады. Сызық тың ең кө п дө ң естігі экватор деп аталады жә не шайнау ү рдісі кезінде пародонт тінінің бү тіндігін қ амтамасыз етеді. Кү рек жә не сү йір тістерде экватор сауыттың вестибулярлы жә не тілдік жағ ынан мойын бө лігінің аймағ ынан ө теді.

Бұ л тістердің жанасу беттерінде экватор сызығ ы ұ шы тіс сауытының ү штен бір бө лігінде орналасқ ан доғ а жасайды. (жанаспалы аймақ тық нү кте). Ү лкен жә не кіші азу тістерде экватор сызығ ы вестибулярлы жағ ынан сауыттың ү штен бір мойын бө лігінен, ал оральді беткейінде сауыттың ортаң ғ ы ү штен бір бө лігінде орналасады. Ү лкен жә не кіші азу тістердің медиальді жанасу беткейлерінде экватор сызығ ы тіс сауытының ортаң ғ ы жә не окклюзиялық ү штен бір бө лігіндегі аймақ та орналасқ ан. Дистальді беткейінде экватор сызығ ы тек бірінші кіші азу тістен басқ асында тіс сауытының ортаң ғ ы бө лігінде мойын бө лігіне жақ ын орналасқ ан.

Физиологиялық жағ дайда тіс сауытының сыртқ ы дұ рыс пішіні пародонттың маргинальді бө лігін физиологиялық ынталандырумен қ амтамасыз ету арқ ылы пародонт тінінің бү тіндігін сақ тап отырады. Егер пломбылау, реставрациялау, жасанды сауыт жасау ү рдісі кезінде сауыттың сыртқ ы пішіні артық жасалса, шайнау ү рдісі кезінде пародонтқ а шеттік физиологиялық ә сер ету болмағ андық тан тіс қ ақ тарының пайда болуына жағ дай туындайды, қ абыну жә не ө зіндік тазалану ү рдісінің тө мендеуі салдарынан тісжегі дақ тары пайда болады.

Экваторғ а артық пішін беру жанасу нү ктесінің дұ рыс қ алыптаспауына жә не амбразур кескінінің ө згеруіне ә сер етеді. Міне сондық тан осы жағ дайда тіс қ ақ тарының жиналуына жағ дай туғ ызылып, гигиеналық шараларды жү ргізу қ иындайды.

Егер толық бұ зылғ ан тіс сауытын қ алпына келтіру барысында сауыттың сыртқ ы пішіні толық тай пішінделмесе, онда пародонттың маргинальді бө лігінің соның ішінде эпителиальді байламның шайнау кезінде жарақ аттануы мү мкін.

Бұ дан басқ а тіске толық пішін бермеу тіс ү йлесімінің амбразурасының бұ зылуына, жанасу нү ктесінің болмауына алып келеді.

Екі кө рші тістердің тістер доғ асында экваторының тү йісу аймағ ы жанасу нү ктесі деп аталады. (1.1сурет).

1.1. Сурет Жанасу нү ктелерінің орналасуы: а — ү стің гі жақ тың окклюзиялық проекциясы; б — ү стің гі жә не астың ғ ы жақ тың вестибулооральді проекциясы; в — астың ғ ы жақ тың окклюзиялық проекциясы;

Ә рбір тіс тіс доғ асында кө рші тістермен медиальді жә не дистальді беткейлерімен тү йіседі. Тү йісу алаң ы кө птеген дә режеде адамның жасына байланысты болады.

Тіс жарып шық қ аннан кейін тістер арасында нү ктелі жанасу пайда болады. Уақ ыт ө те келе тістер тістердің қ ызмет ету ү рдісі барысында тұ рақ ты ү йкеліс нә тижесінде жә не тістегі физиологиялық қ озғ алыс ә серінен жанасу аймағ ы тегістеліп алаң ғ а айналады. Жас ұ лғ аюына байланысты жанасу беткейінің қ ажалуына қ арай тіс доғ асының қ ысқ аруы байқ алады.

Дұ рыс қ алыптастырылғ ан жә не орналасқ ан жанасу нү ктелері даму ү рдісі жә не тісжегімен бұ зылғ ан тістерде дұ рыс қ алыптастырылғ ан жанасу беткейлері ешқ андай кү мә нсіз тісаралық қ ызылиек бү ртікшелерін сақ тай отырып шайнау ү рдісі кезінде пародонт тінін қ орғ ауды қ амтамасыз етеді. Одан басқ а жанасу нү ктелері тіс доғ асында тістің тұ рақ ты дең гейін сақ тап тұ рады.

Жанасу нү ктелері кү рек жә не сү йір тістерде вестибулярлы-оральді бағ ытта кү рек тіс сауытының ү штен бірінде жә не де дистальді жанасу нү ктесі астың ғ ы жақ ортаң ғ ы кү рек тістен басқ асында аздап мазиальді тө мендеу орналасады. Астың ғ ы жақ ортаң ғ ы кү рек тістерде сауыт бұ рышы белгісі толық болмағ андық тан жанасу нү ктелері бір дең гейде орналасады. Кү рек тістерден басқ а барлық тістерде жанасу нү ктесі окклюзиялық жазық тық та ә р тү рлі дә режеде вестибулярлы жақ қ а қ арай жылжығ андық тан тіс сауытының ортаң ғ ы ү штен бірінде жә не вестибулярлы аймақ та орналасады. Кү рек тістерде жанасу нү ктесі сауыттың ортасында орналасқ ан. Алдын алу шараларын тиімді жү ргізу барысында жанасу нү ктесін қ оршағ ан кең істіктің функциональдық маң ызын жә не қ ұ рылымын есепке ала отырып тісжегі кезінде қ уыстарды егеп тазалау жә не пломбылауды жү ргізу керек. Міне осындай кең істіктерге амбразур жатады. (1.2 сурет).

1.2.Сурет Амбразурлар: 1 — вестибулярлы амбразура; 2 — оральді амбразура; 3 — окклюзиялық амбразура; 4 — тісаралық қ ызылиектік аралық (қ ызылиектік амбразура); 5 — жанасу нү ктесі; 6 —қ ызылиектің бү ртікшесінің вестибулярля бө лігі; 7 — қ ызылиек бү ртікшесінің оральді бө лігі; 8 — қ ызылиек бү ртікшесінің аралық бө лігі

Амбразура — бұ л тістердің жанасу нү ктесін қ оршай орналасқ ан V-тә різді кескін кө лемі жағ ынан ө те кү рделі кең істік. Олар қ алай ашылса солай қ арай белгіленеді.

Вестибулярлы, оральді, окклюзиялық жә не қ ызылиектік амбразуралар боып бө лінеді. Қ ызылиектік амбразура тісаралық қ ызылиек аралығ ында орналасады.

Вестибулярлы амбразурдың шекарасы кө рші тістердің сауытының вестибулярлы жанасу кең істігінен басталып жанасу нү ктесі аймағ ында бітеді. Вестибулярлы амбразуразурдың окклюзиялық шекарасы окклюзиялық амбразурағ а қ арай ө тіп тіс мойынына (кіреуке дентин шекарасы) қ арай бағ ыт алып тісаралық қ ызылиек аралығ ына ауысады. Вестибулярлы амбразура кең жә не қ ысқ а болып келеді.

Оральді амбразура шекарасы кө рші тістер сауытының жанасу ең істігі болып табылады. Бұ л шекарада жанасу нү ктесі аймағ ында аяқ талады. Оральді амбразураның окклюзиялық шекарасы окклюзиялық амбразурағ а ақ арай ө тіп, тіс мойынына кіреуке дентин шекарасы) қ арай бағ ыт алып тісаралық қ ызылиек аралығ ына ауысады.Оральді амбразура тар жә не ұ зын болып келеді.

Окклюзиялық амбразура кө рші тістердің сыртқ ы ең істігінің жиектік білігінде орналасады жә не жанасу нү ктесіне дейін жетеді. Вестибулярлы жә не оральді бағ ытта олар оральді жә не вестибулярлы амбразурағ а ауысады.

Қ ызылиектік амбразура, немесе тісаралық қ ызылиектік аралық ұ шы жанасу нү ктесінде болатын, екі жағ ы кө рші тістердің жанасу беткейінен тұ ратын, ал негізін тісаралық альвеолярлы қ алқ анша болатын ү шбұ рышты кең істік болып келеді.

Қ алыпты жағ дайда тісаралық қ ызылиектік аралық толық тай тісаралық қ ызылиек бү ртікшесімен толық тырылғ ан. Вестибулооральді бағ ыттағ ы кесіндіде тісаралық қ ызылиек бү ртікшесі вестибулярлы жә не оральді бө ліктен тұ рады жә не олар жанасу нү ктесін қ оршап тұ рғ ан ө зара ертоқ ымды ұ статқ ыш сияқ ты байланысады.

Ертоқ ымды ұ статқ ыштың ұ зындығ ы кү рек тістер бағ ытына қ арай қ ысқ арады. Тісаралық аралық та қ андай да бір ә рекет жү ргізу кезінде тісаралық қ ызылиек бү ртікшесінің ертоқ ымды бө лігінің тү лемейтін эпителимен жабылғ андық тан жарақ атқ а беріктігінің тө мен мекенін ескеру керек. Бұ л аймақ тың қ ұ рылым ерекшелігін тістерді пломбылау кезінде тісаралық матрица жә не интердентальді сынаны қ ою кезінде де есепке алып отыру керек.

Жанасу нү ктесінен басқ а тістер жақ тардың жыбылуы кезінде де ө з ара жанасады. Ү стің гі жә не астың ғ ы жақ тістердің жабылу кезіндегі функциональдық қ атынасы окклюзия деп аталады.

Окклюзияның негізгі тө рт тү рін ажыратады: орталық, алдың ғ ы, оң жә не сол бү йірлік.

Орталық окклюзия кезінде тістердің ө зара жанасуы барынша кө п болады. м Окклюзия физиологиялық жә не патологиялық болуы мү мкін. Физиологиялық окклюзия патологиялық окклюзияғ а қ арағ анда шайнау, эстетиканы жә не сө йлеу қ ызметін толық қ анды қ амтамасыз етеді.

Амбразураларды, жиектік біліктерді, кө рші тістердің окклюзиялық беткейлерінің рельефін жә не тө мпешіктерін, қ арсы тістердің жә не пародонтпен тү йісетін тіс сауытының ө зара қ арым –қ атынасының дұ рыс қ алыптастыруын, тістердің шайнау қ ызметінің толық қ анды болуына жағ дай жасайды.

Тістерде тісжегінің пайда болуына ық пал етуші ә серлерді нақ тылы тү сіну ү шін тіс тіндерінің дамуына, қ ұ рылымына жә не қ асиетіне шолу жасағ ан дұ рыс.