Ішкі монолог: тартыс, талдау рухы

Ө з жанының кейде ө зі ү шін де айқ ын емес, шү бә лі, жұ мбақ, кү рделі сырын кейіпкердің ө зінен артық ешкім атпақ емес. Ішкі сө здерде жұ мбақ тың шешімінен гө рі жұ мбақ тың қ ойылуы басым. Монолог ү шін сезім, ой қ айшылығ ы немесе логикалық, эмоционалдық қ арама-қ арсылық тардың бірлігі- негізгі шарт. Алайда кө ркем шығ армалардың бә рі дерлік мұ ндай биік мұ рат межесінен шығ а бермейтіні аян. Кө п жағ дайда, қ азақ романында ішкі ой ағ ымы барша иррационалдық, алогикалық, баламалық болмысымен емес, қ аһ арман сана ұ шқ ындарының тысқ ы ө мір қ ұ былыстарымен байланыстарын нақ ты деректік, жинақ таушылық ың ғ айда кө рсетуге пайдаланылды. Мұ ндай эпизодттардың психологиялық шындық сипатын ә р қ ырынан ө рнектеуге қ осар ү лесі жоқ емес. Монолог автор мақ саттары, жетекші идея бағ дарын елестетер кө ркемдік дә йектеме міндетін атқ арады.

Негізінен сыртқ ы ә рекет, ашық сө здің серпінді мә н- мағ ынасы арқ ылы кейіпкерлер жан дү ниесін динамикалық психологизм ү лгісінде бедерлеуге бейім Мұ хаметжан Қ аратаев “Даладағ ы дабылда” ішкі монолог тә сіліне қ ажетті жерінде болмаса, жиі бара бермейді. Ә йтсе де бұ л кө ркемдік компонент жазушының тү рлі сезім-кү й ахуалдарына ұ шырағ ан қ аһ арман болмысын мезеттік ө лшем тұ рғ ысынан шынайы бейнелеу мақ сатына қ арама-қ айшы емес. Автор, ә детте, монолог – репликаларды баяндау мә тінімен бірлікте алып отырады. Жапан тү здегі қ ысқ ы боранда бейтаныс дала тағ ыларының қ оршауында қ алатын И.В.Деевке қ атысты “Ендеше таяуда бө рінің тағ ы бір жиырма шақ тысы отырғ ан болу керек”, - деген ой келді Деевтің басына, – “Ажалдың жеткен жері осы енді! ”, - деп... бә кісін қ армалады /10-б./; “Қ иын- қ ыстау кезең де Жұ мабай мені қ ырсық қ а қ иып тастап кете қ оймауы тиіс! - деп ойлады Деев. – Оны жай ә ншейін астындағ ы тү йесі ү ркіп, алып қ ашып кеткен болу керек” /11-б./, - деп келетін сө йлемдердің қ арапайым дә стү рлі қ ұ рылымы қ аһ арман кө ң іліндегі алай-тү лей тебіреніс сипаттарын нә зік кө рсете біледі. Жоғ арыда персонаж бен автор сө здері арасындағ ы жанды байланыс ү ш тү рлі синтаксистік формада қ амтылғ аны анық. Бірақ Деев ой жү йесіндегі ортақ арна ұ қ сас семантикалық, эмоционалдық аялар ауқ ымымен ө зара желілес ө рістейді. Алдағ ы қ атер туралы сезік, топшылау, тіршіліктен уақ ытша кү дер ү зу, сонда да жолбасшы серігінің адалдығ ына кү мә н келтірмеу сияқ ты психоаналитикалық заматтар орта, жағ дай, мінез диалектикасы арқ ылы елеулі идеялық, характерологиялық міндеттер де атқ арады.

Шығ армада кейіпкерлердің ішкі ой ағ ымына байланысты “деп ойлады”, “деді ішінен” тә різді пысық тама фразалар шағ ын монологтардың нақ ты сана тасқ ынымен дә лме-дә лдігі емес, іріктеліп жинақ талғ ан, тү йінделген кө рінісін айғ ақ етпек.

“Тобымыз тым аз, тым кішкентай-ау, – дейді ішінен Деев, жолдастарына қ арап қ ойып, – мынау кө зге тү рткісіз қ араң ғ ылық та шам-шырақ боп жануың жану-ақ. Россия империясының қ ай жеріне кө з жіберсең де, барлық жерде осындай оттар жылтырап жана бастады. Нө сер де, боран да бұ ларды сө ндіре алмақ емес...Бұ л оттар тұ тасып, жалын атып, лаулап берсе, кө рер ем сонда, сары кірпік сұ мырай, ү ш жү з жыл тұ рғ ан патша тағ ының қ алай кү йрегенін, кү лінің қ алай кө кке ұ шқ анын” /76-б./. Алғ ашқ ы мә жілісін ө ткізген Байқ оң ырдағ ы тұ ң ғ ыш ұ йым жұ мысы ү стіндегі И.В.Деев толғ анысында аталғ ан стилистикалық қ ұ рылым сақ талғ анмен, бұ л ү зінді монолог-реплика емес, нағ ыз мағ ынасындағ ы ішкі сө здер ағ ымы дә режесіне кө теріледі. Мазмұ ндық жағ ынан қ айсар тұ лғ аның логикасы жалқ ыдан жалпығ а кө шу ү лгісінде ө з пікірлестерінің аздығ ына кү йзеле тұ рып, жігерлену, онымен шектелмей, бү кіл қ оғ амдағ ы ә леуметтік тең сіздікке шамырқ ану, жең іске сенімді ашулы кекесінмен білдіру ың ғ айында дамиды.

“Ау”, “ақ ” шылаулары, “емес” модальдық сө зі, жіктік жалғ ау тұ лғ асы арқ ылы қ арсыласына арнай сө йлеу ө рнегі ой, сезім динамизмін шынайы психологиялық атмосферада бейнелеген.

Романда И.В.Деев толғ аныстары басты идеялық -кө ркемдік мақ саттармен тығ ыз ұ штасып жатса, ө зге де эпизодтық кейіпкерлер толғ анысы барынша шынайы, нанымды ә сер тудырады. Мысалы, қ олғ а тү скен Ысмайыл мен оның ата, жауы ә діл де батыл Жү сіп Жанбосынов монологтары /211, 212, 213-бб./ ө зара алмаса отырып, ұ ғ ым, мінез, интуиция, қ иял іспетті интелектуалды-экспрессивтік категориялар табиғ атын жазушының жетік пайдалана алатынын аң ғ артады. Ысмайылдың айналасына, сарбаздарына кү дігі мен кегі, алдағ ы апат туралы ө кінішті ө ксігі, Жү сіптің жеке басындағ ы ө ші мен жиренішін кө п талқ ысы, ә р ісі алдында кейін шегеру сә ттері психологиялық терең ирімдермен суреттеледі.

М.Қ аратаев негізінен орталық тұ лғ а – Деев толғ аныстарына халық парасаты, дә уір ұ лылығ ы жайлы публицистикалық, философиялық пафос жү ктей келіп, романдағ ы аршынды оқ иғ алардың кейіпкерлер субьектілік ә леміндегі ө мір қ ұ былыстарын қ абылдау реалиясымен жанды кө ркемдік тамырластығ ын орынды кө рсетеді.

Революциялық дә уір талқ ысы тудырғ ан немесе тұ рмыстық, мінездік қ ақ тығ ыстар ә келген сын сағ аттары мен қ ас қ ағ ым сә ттер Мақ ан Жұ мағ ұ лов романында барынша сирек ә рі ық шам суреттеледі. Ол, шынында да, тарихи мә ні зор оқ иғ алардың даму динамикасына тұ сау салмайтындай, нағ ыз мә ніндегі психологиялық талдаудан гө рі эпико-драмалық кө ріністерді, ширық қ ан қ айшылық ты қ ақ тығ ыстарды пластикалық тұ рғ ыдан ө рнектеу міндетіне сай. Амангелді Иманов туралы алғ ашқ ы кө лемді туынды ү шін бұ л мақ сат орынды да.

Шығ армада орталық кейіпкерлер деп атауғ а болатындай сардардың жас серігі Ыбырай бейнесі тө ң ірегінде ішкі монологтық реплика роман- дилогияның экспозициясында да, тартыстық шарық тау шегінде ә рі шешімінде де біршама бой кө тереді /мыс., 12, 19, 23, 43, 230, 323, 390, 395- бб./. Ә депкіде Амангелдіден байдағ ы қ арызынан қ ұ тылу ү шін жә рдем сұ рап жолғ а шығ атын бала жігіт кө рген-білген, жіті пайымдағ ан тү рлі ө мірлік ситуацияларғ а байланысты ө те байқ ағ ыш, ә серленгіш, кө кейге тоқ ығ ыш сезіммен жылдам толғ аныс кү йін кешеді. Ол бай бә й бішесінің келең сіз сә ні мен мінезін, кедей Кү місбас атты қ ыздың мұ ң ды, қ ылық ты жанарын да, Амангелді туралы ел ә ң гімесіндегі биік бағ аны да, батырдың шалт қ имыл, шапшаң, ұ тқ ыр сө здерін де таң ырқ ай топшылаумен болады. Осы эпизодтар арқ ылы Ыбырайдың ө зінің де, Амангелді образының да алғ ашқ ы нанымды штрихтары елес береді. Сондай-ақ от майданда, бандамен, қ арсылас кү штермен айқ ас кезінде Ыбырай монологтары ә лемтапырық дү ниедегі айқ ын идеялық кү рес бағ дарын дә л саралап, зерделеуде авторлық тұ жырымдамамен ө релес дең гей танытып отырғ ан.

Ішкі монолог Амангелді жан дү ниесіндегі ә р қ илы толқ у, қ обалжу, ашыну, ө кіну мезеттерін жедел ә рі сенімді кө ркемдік бояумен кестелеуге қ ызмет етеді. Мә селен, патша жарлығ ына наразы халық қ ару алып, атқ а қ ону ү шін жиналатын жер – Ү рпекте қ араң ғ ы аспанғ а қ адала жатып толғ анатын Амангелдінің ішкі тебіреніс діріліне назар салсақ, сан алуан логикалық, ассоциативтік шиеленіс заматтарына жолығ ар едік /128, 129-бб./. Батырдың тү йдек-тү йдек ойлары арасындағ ы авторлық баяндау обьективті жағ дайлар туралы оқ иғ алақ мә ліметтерді келтіру нә тижесінде сыртқ ы ә лем мен персонаж сезіміндегі жанды жалғ астық сырын сақ тайды. Сардар қ иялын қ асына ерген Досмағ амбет, Сарбас, Басбақ бай, Ахмет, Досымбек, Ыбырай, Есентай сияқ ты сарбаздардың ө ткен істеріне негіздей отырып, оларғ а риясыз сенім білдірсе, тосқ ан кө п жұ рттың келер, келмесіне біршама кү діктенеді де.

“Шалдар жалтақ тап, ақ ыл айтқ ансып кедергі болар ма екен, ә лде! ” – деп кектене, кекете бір назаланса, “Қ ылыш кө терген бес-алты жү з адамдық отряд болса, шіркін! “ – деп тағ ы бір шерменде кө ң ілмен ү мітті қ иял жетегіне ілеседі. Жоғ арыдағ ыдай кө терің кі тонуста ой кешетін батыр тұ тас монолог бойына кө птік тұ рғ ыдан сө йлеген. Бұ ғ ан сө йлемдердің лексикалық - морфологиялық сипаты дә лел. Сенім мен кү мә н арпалысының ширық қ ан шағ ын ұ тымды бейнелейтін тебіреністе бір-біріне қ арама-қ айшы логикалық ұ йғ арымдарғ а сә йкес сұ рау, леп белгілері, дағ дарыс сә тіндегі тыныстық ү зіліс сияқ ты синтаксистік, стилистикалық тә сілдер мол роль атқ арады. Оқ - дә рі табу, Қ арсақ пайдағ ы жұ мысшылар, большевиктер жайлы ұ шқ ыр пікірлер атау сө йлемдер арқ ылы сө збе-сө з байланыспағ анмен, сана астарындағ ы жіпсіз жалғ астық нә тижесінде негізгі интеллектуалдық ү деріс сипатына психологиялық толымдылық, тұ тастық береді.

Ашық айқ аста ақ ә скері жең е алмағ ан батырды талай мә рте бас иіп, қ ол қ усырып, қ ұ ран ұ стағ ан қ андас бауырлары мен елдегі арамза байлар қ олғ а тү сіретіні роман сюжетінен мә лім. Тарихта Исатай қ алайша Жә ң гір ханның аяр уә десіне сеніп, ажал тапса, сол мә ң гілік қ ателік тә різді орны толмас ө кінішті ахуал Амангелді басынан да ө теді. Кө теріліс басшысының қ асында ақ ылдасар Ә ліби жоқ, сатқ ын Ә бдіғ апармен ү нсіз арбасқ ан шақ тарында бетке кү ліп, қ ойнына қ анжар тық қ ан ел жуандарымен батырғ а тә н аң ғ алдық қ а салып, ә р тұ ста мә мілеге келетін ә рекеттері, ішкі сө здер ағ ымындағ ы қ айшылық ты кө ң іл кү йлері рефлексологиялық шынайы детальдар арқ ылы суреттелген. Бірде ол тегіннен тегін жорық та мінер ат, ә бзел-сайман, азық - тү лік сыйлайтын айлакер байлардың жомарт қ ылығ ынан секем ала тұ рып, соғ ыс мү ддесі ү шін ө з есебі бойынша бас тартпауғ а бекінсе /217-218-бб/, “Ү кіметтің ” қ абылдауында болғ ан мезгілінде арам пиғ ылдан сақ танып, соң ына жауынгерлерін алып шық пағ анына қ ынжылады /283-б./, ал расында да қ оршауда қ алып, ө згелер ү шін берілуге тура келетін тұ ста батыр асқ ан білім, парасат иесі, жан досы Ә ліби Жангелдинді де, ө жет те ұ стамды Ыбырай, кө зсіз батылдығ ында шек жоқ, тең дессіз мерген Кейкі Кө кембай ұ лын да жан тақ сыреті, опынғ ан азамен сағ ына аң сайды. Аң сай тұ рып, қ айран қ ылар амалдың таусылғ анын нақ ты жағ дайғ а шұ ғ ыл кө з жү гірте, бұ рқ анып, тосылғ ан ой қ ұ йынынан соң, алды қ атер, соң ы қ айғ ылы қ азағ а апарар шарасыз қ адамғ а барады /353-354-бб/. Бұ л монолог та қ аһ арман тағ дырындағ ы шешуші ә рекеттің психологиялық дә лелдемесін қ ұ райды.

Тар қ апаста “Ай, қ арғ ыс атқ ыр сенгіштік-ай... Ақ кө ң ілдік-ай, ақ ыры қ ұ рттың -ау мені! ” /354-б./, - деп санын соғ а кү рсінетін сардар тү рмеде жатып ө з жең ілісінің себептерін кеш қ алғ ан сана назарымен ө ткен кү дікті оқ иғ алар, фабулалық сценаларды елестету нә тижесінде кү йзеле сараптайды: “ Соншама сенер ме кісі. Степан съезде айтып еді-ау: “Контрғ а аяушылық болмасын! ” – деп, Веденеев те “Контр-контр қ алпында қ алады”, – деген. Ревком председателі Цвиллинг те айтқ ан... Шамигулов та... Яғ ни бұ л кісілер соғ ыстың жан ү шін емес, ажалмен тең екенін білген ғ ой. Тіпті Хакімбек Токиннің ө зі де: “Батыр, сен неге қ алағ а кіргізесің оларды, дала кең емес пе, кетпей ме беті ауғ ан жағ ына, ө лмейді олар, ауыл-ауылғ а тарайды. Ә й, мен оларғ а сенбеймін-ау! ”– деген еді. Тү гел Жансақ алов та: “Ө зім ө зім дей берме, Хакімбекті тың да”, – деп еді. Амангелді сонда: “Жоқ, мен оларғ а сенем, олардың тү сініп, бізбен бірге болғ ысы келеді. Неге сенбеймін оларғ а? ”- деген.

“Ажалына бола сенген екен”.../355-б./. Бірінші жақ тық формада емес, ө зін объективті талдау нысанасына сырт кө збен қ арайтын тұ рғ ыда бағ алаумен ерекшелігі бар монолог Торғ айдағ ы қ ызыл гарнизонның аяқ астынан оп-оң ай ішкі жаулар ұ йымдастырғ ан қ ұ йтырқ ы айла-шарғ ысына оп-оң ай ұ шырау сырын ашатын, ара-арасында ортақ тө л сө з тү ріне ұ штас Амангелді толғ аныстарымен жалғ аса береді. Бұ л – болғ ан істің сана аяларындағ ы субъективті микросюжеті, баяу темппен қ айта кө рсетілетін кинокдрларғ а ұ қ сас хал. “Кадрларғ а” тү сінік қ осатын - кейіпкер жан сезімі мен ой-қ иялындағ ы сағ ымдай бұ лдырағ ан ақ иқ ат бұ тағ ына жармасатын Амангелді ө кініші мен ретроспекциялық ың ғ айдағ ы логикалық топшылаулары. Кейіпкердің ө зін-ө зі айыптау сарынына негізделген монолог Торғ айдағ ы халық ө кіметінің уақ ытынан бұ рын қ ұ лау себептеріне қ оса жалпы адам табиғ атына, ө мірге тә н философиялық қ ұ былыстар, кү рес саясатындағ ы жыра-жық пылдар жайлы ассоциативтік байламдарғ а қ озғ ау салады. “Егер сатқ ындық болмаса, қ ұ лдық та болмас еді”, – дейтін ежелгі бір дананың сө зі Амангелді ө ліміне ә келген жай-жапсарды толық дә йектей алмақ. Жауларының ең соң ғ ы атар оғ ы есепті жү з кү йер опасыздығ ы мен жауыздығ ы сол кү нге “олжа” салғ анмен, қ атерлі тарих бетіндегі қ ара таң ба екені даусыз.

Монолог қ ұ рылымы персонаждың ө зара ұ қ сас тұ жырымдарды қ амтитын жекелеген ашық репликаларын қ айталап айтуғ а негізделуімен де тосын. Бә рі бір ойғ а бастап, қ абылдаушы субъектінің ү дей тү сетін эмоционалдық толқ ын-тынысын бедерлейтін сана таразысындағ ы бұ л лебіздер, шү бә жоқ, ә рі логикалық, ә рі психологиялық синонимия тудырады. Аты-жө ні тү гел аталғ ан дос-жар алты адамның ойына қ айырылар бір жауап монолог ішіндегі полифониялық ә рі диалогтық қ асиеттерге де назар аудартады.

Қ ысқ аша айтқ анда, М.Жұ мағ ұ ловтың “Қ ыран қ азасы қ ияда” роман- дилогиясында кейіпкерлердің тұ йық сө з ағ ымы барлық жағ дайда болмағ анмен, Амангелді, Ыбырай сияқ ты негізгі тұ лғ алардың жан сырын, рухани ә леміндегі кү рделі дү мпу сә ттерін ұ тымды бейнелеуге елеулі ү лес қ осады. Рас, монологтардың кө бінде дараланғ ан ойлау мен мінез, психикалық процестер сипаты айқ ын кө рінбейді. Олар оқ иғ алық желінің ізіне тү сіп кетіп отырғ ан. Бірақ біз бұ л шығ арманың ә леуметтік- психологиялық роман аталатын басқ а бағ дарғ а бағ ынғ анын ескеруіміз керек.

Ақ ан Нұ рманов романының баяндау жү йесінен мол орын алатын кө ркемдік телім ішкі монолог болуғ а тиіс. Шығ арма композициясында негізгі оқ иғ а желісі жекелеген тараулардағ ы, авторлық шегіністердегі ө ткен ө мір кө ріністерімен толығ ып, жалғ асын тауып жатады. Сө зге сараң, сол кездегі іс-ә рекеті де шектеулі, бір мезгіл уақ ыт тынысынан шеткері қ алғ ан Амангелді серігінің бұ рынғ ы ерліктерін еске алып, мастанатын, қ азіргі бейбіт тіршіліктегі кейбір пенделердің кү йкі қ ылық тарына кө ң ілі тоймайтын шақ тарында оймен ғ ана сырласып, кө кейдегі арман, мұ ң ын тек жү рек, сана таразысына салатын ә деті басым. Ал мергеннің ө кініші, зобалаң нан қ ашып, дала кезетін шағ ындағ ы жан тебіреністері бұ рнағ ы дә уірлер мен ендігі ахуалын салыстыру, келешектен кү тер ү мітіне саң лау іздеу, тә уекелге бел байлау сарындарына толы.

Жазушы кө біне ө з атынан бейнелейтін кө ріністерді де бас кейіпкерлерінің кө зімен, ә сер-толғ анысымен суреттейді. Тікелей баяндау арнасы біртіндеп ішкі монологқ а ұ ласып, одан керісінше қ айта кө шіп отыратын жайлар жиі ұ шырасады. А.Нұ рманов авторлық ремарка арқ ылы да қ аһ арманның белгілі бір заматтағ ы ой, сезім қ ұ былыстарына назар аударудан жалық пайды.

Романдағ ы тартыс, сюжеттің психологиялық дә лелдемесі Қ ұ ланның ішкі тебіреніс, кү йзеліс сырларынан аң ғ аралады. Осы монологтарда Шарбақ байдың залымдағ ы, Рү стембайдың адамгершілігі, адалдығ ы, Егоровтың ә ділдігі мен бауырмалдығ ы сияқ ты характерологиялық детальдар жазушының идеялық тұ жырымдамасымен ү ндес шығ ады, шығ арманың реалистік болмысын арттырады.

“Ой, қ араң ғ ылық -ай, баяғ ының батырының заманы ө ткенін білгізбеді ғ ой. Ә ттең дү ние-ай десейші, Сардар мен Жагордың баласы Апанас он сегізінші жылы дуанда қ ал деп осынша жабысып ү гіттегенде кө нбей кетіп едім...”/45-б./, – деп ө эін-ө зі қ ажап, егілетін Қ ұ ланның ө кінішті шақ тары кейіпкер табиғ атындағ ы қ айшылық ты жайттарғ а айқ ындық береді. Қ ұ ланның басты қ ателігі – байларды қ ұ ртқ ан соң ө зі де соларша мал жиып, дә улет қ ұ рап, еркін ө мір сү рем деген аң ғ ал, шұ ғ ыл тү сініктің жетегінде кетуі. Бірақ мерген біреуге ү стемдік жү ргізу, тізе батыру тә різді ұ ғ ымнан аулақ. Теке атты аз ру ағ айындарымен егін егіп, шаруа қ узап, тыныш дә уренді кө ксегенмен, уақ ыттың пә рмені ол мақ саттың жү зеге асуына тосқ ауыл қ ояды. Қ ұ ланның социализм мү дделерін терең тү сінбеуі кездейсоқ жағ дай емес, типтік кө рініс. Қ ұ ланның кө ркем образ ретіндегі тартымдылығ ы сол – ол ө з жаны мен санасының адасу, тоқ ырау кү ндерін басқ алардай кө птің ішінде аумалы-тө кпелі кү н кешпей, оқ шау кү йде ү лкен дү ниетаным кү ресі биігіне кө терген сом тұ лғ а қ алпында тү рлі тіршілік бө гет-кедергілермен ашық айқ асқ а баратын рухани ірілігі.

Кейіпкер қ атерлі сапарғ а шығ ар алдындағ ы ә р алуан себеп, қ ақ тығ ыстардың Қ ұ лан жан дү ниесіндегі сү згіден ө ткен пайымдық сипаты да ү зіліссіз жалғ асып жататын ой ағ ымынан байқ алады.

Батырдың Кө ктө бет бандаларына қ осылу эпизодтары ішкі монологтардағ ы /155, 156, 180-бб./ сұ рақ, жауап, ө з ә рекетінен қ ысылу, қ иналу, кіжіну сияқ ты аффективті эмоцияларғ а қ ұ рылғ ан. Ә йтсе де, автор да монологтар да осынау қ айғ ылы да ө кінішті оқ иғ аның терең психологиялық дә лелдемесін толық ашып бермейді. Ол Кө ктө беттің кім екенін біле тұ ра, ұ ры тобырғ а неге қ осылды? Ол қ арақ шылардың ел шауып, дү кен тонауына қ атыспағ анын ғ ана медет тұ туы шын мә ніндегі ар – ождан биіктігі ме? Қ ұ лан образының кү рделі бітімі де осында. Роман бұ л сауалдарғ а да батыл кө зқ араспен, диалектикалық тұ рғ ыда назар аударғ аны жө н еді. Заман шындығ ын кө кейіне тү йіп, сә л кештеу ө кінетін Қ ұ ланның тағ ы бір ой ү зіктері /166-167-бб./ мен қ ателігі арасындағ ы логикалық байланыс берік қ асиет таба алмай да жатады.

Шығ армада ақ офицері Ефим Кутский /Абдол/ монологтары /72, 74, 154, 168, 175, 196, 199, 200-бб./ Қ ұ лан толғ аныстарына мазмұ н, мағ ына жағ ынан қ арама-қ арсы ә сер тудырады.Бұ л бір адалдық, мейірімділік пен жауыздық, опасыздық тайталасы тә різді зор философиялық сипат алады. Қ ұ лан аяушылық білдіріп, тонын айналдырғ ан дұ шпанды мү сіркеп, жаны ашумен жү рсе, Кутский сағ ат сайын, минут сайын ө зін ажалдан алып қ алғ ан қ амқ оршысын жоқ қ ылып, тайып отырудың жайын кү йттейді. Романдағ ы ү нсіз конфликт психологиялық драматизм кернеуін арттырып, қ аламгердің ұ ждандық -этикалық, саяси-ә леуметтік нысанасын кө ркем бедерлейді.

“Анаң қ ара, – деп таң дана ойлады бұ рынғ ы жү збасы егістік пен Қ ұ ланғ а кө з тастап, – мынау тү йелер, жер жыртып, егін еге бастапты ғ ой. О, ғ ажап- ай! Бұ ларғ а оны ү йреткен ә лгі большевиктер ғ ой. Ө здерінің оғ ан ө рісі жетуші ме еді. Мұ ндай да заманғ а жеттік- ау. Бар қ ырсық ә лгі патшасымақ тан болды ғ ой, – деп ойлады Кутский, ө зінің бір заманда қ ұ дай тұ тқ ан патшасын жерлеп, бұ л жұ қ палы дертті тү бірінде қ ұ рту керек еді ғ ой, ә уелде бұ лар ү ркердей ғ ана топ еді ғ ой, кө п болса жиырма-отыз мың адам шығ ар. Жарайды, тіпті жү з мың болсын. Ә й, сол кезде атып, асып тү к қ алдырмай кө здерін жойғ анда!... Жоқ, оларды соттамақ болды, жер аударды, мә пеледі. Ой қ ұ дай-ау, ату, ату, ату керек еді ғ ой аяусыз. Мың дап тұ рып ату керек еді!... /168-169бб./.

Қ айыршы кепесімен жү рген Ефим Кутскийдің жекелеген арамдық, озбырлығ ын былай қ ойғ анда, жоғ арыдағ ы ой-пікірі оның бар пейіл-ниетін, қ анқ ұ йлы болмысын толық кө рсетеді Жалынып-жалбарынуғ а ұ ялмағ ан “ақ сү йектің ” кө кейін тескен “арман”, ыза, ашуы зор. Адамның сырт тұ лғ а, ә рекеті мен жан-сезіміндегі ү йлеспес қ айшы қ ұ былыстарғ а жетелер экстремальды сә ттерін Абдол Кутский монологы ұ тқ ыр ө рнектейді. Авторлық ремаркалар персонаж мінез-қ ұ лқ ы мен табиғ атындағ ы азғ ындық белгілерін мысқ ыл ә уенімен бағ алаушы анық бағ дар танытқ ан. Одағ ай, қ аратпа сө здер мен леп белгілері, тыныстық паузалар Кутский таң данысы, назасы, надан менмендігі мен жү рекжарды қ асіретін биік эмоционалдық тонустарда бейнелеген. Ойлау ү дерісі нақ ты шындық қ а қ атысты импульсивті ассоциацияларғ а негізделген. Таң ырқ ау, кү йіну, кінә лау, айыптау, ыза, бұ йрық іспетті қ ияли кіжініс Абдолдың рухани ә леміндегі тоқ ырау мен жан дү ниесінің қ апас қ араң ғ ылығ ы мен екіжү зділігін айқ ын кестелейді.

Романда монолог атқ аратын сюжеттік, рефлексологиялық функциялар кө п. Ә йтсе де солардың кө пшілігі қ аһ арманның рухани ө міріндегі терең қ ажеттіліктен туа бермейтінін атау қ ажет. Монологтың саны психологизм қ ұ діретіне бірден-бір кепіл емес. “Қ ұ ланның ажалында” белгілі бір сезім кү й, ой, мұ рат ахуалын даму ү стінде емес, бір қ алыпта қ айталай келтіру эпизодтарында ішкі динамизм, интеллектуалдық операциялар ө ткірлігі мен мә нділігі барлық тұ ста бірдей жетіспейді. Сондық тан да қ аһ арманның ә р сә ттегі ойлану, сезіну бедерлері жан-жақ ты, ә р қ ырынан, стилистикалық, лексикалық тұ рғ ыдан толық даралана бейнеленбейтін монологтар кездесіп отырады. Ә рине, бұ л кемшілік шығ арманың тұ тас алғ андағ ы мазмұ ндық - кө ркемдік табыстарын мансұ қ етпеуге тиіс.

Қ алмұ қ ан Исабаев романында кейіпкерлердің ішкі монологтары саусақ пен санарлық тай. Бұ л ү зінділер, аздығ ына қ арамастан, аса зор идеялық -эстетикалық жү к кө теріп те тұ рғ ан жоқ. Тұ йық сө здердің кө пшілігі Рахым байдың серілік “саяхатына” байланысты кү дік, кү мә нін талдап- таразылауғ а арналады /80, 89, 119-бб./. Мұ ндай жағ дайлардың Айқ ыз характеріндегі ө р, тә кә ппарлық қ асиеттерді ашуғ а септігі тиетіні бар. Ортақ тө л сө з тү рінде басталып, соң ынан тікелей арнау ү лгісіне айналатын Сабырбай толғ амы да сү йікті немересінің адал жар, ізетті шаруа иесі ретінде ақ жарқ ын, қ айсар болмысын тани тү суге жетелейді /63-б./.

“Мен сағ ан перзент тауып бере алмадым. Бірақ ө мірің ді ө зім жалғ астырам. Ө мір алдыма небір мә селе, шым-шытырық оқ иғ а ә кеп тартса, ә уелі “Бақ и не істер еді? ” деп сені есіме алам. Сонсоң ө зің ді жан-тә німмен жақ сы кө рген, ө зің е ақ ырына дейін берілген арым, махаббатым не айтса, соны істейтін болам. Жан жарым, жат енді жер - ана тө сегінде тыныш ұ йық тап. Шаң ырағ ың қ ұ ламайды, тө сегің ді жат баспайды. Жат, жат” /7-б./, - деп келетін Айқ ыз монологы кейіпкердің ең кү йінішті сә тіндегі жан тебіренісін, тағ дырғ а кү йзелісі мен қ айғ ығ а қ арсы ширығ уын, ө зін-ө зі қ айрау, бекіту сияқ ты психологиялық актілер сілемін аң ғ артады.Айқ ыз кө ң іліндегі ғ ұ мыры келте қ иылғ ан асыл адамына деген аяныш ә рі оны қ иял арқ ылы тіріге санай тұ рып, жұ бату, адалдығ ын, жү регінің тазалығ ын серт ету, аруақ қ а тағ зым қ ылу сияқ ты ритуалды рә сім сипаты логико-стилистикалық жағ ынан нанымды интонация нә тижесінде жеткізілген.

Рахымның риторикалық сұ рауғ а, ү рей мен сезім арпалысына толы соң ғ ы монологы /192-193 бб./ Аягө з жеріндегі дауыл келбетін, Сабыржан мен Айқ ыздың жеке ерлік ә рекетін жанама жолмен суреттеу жә не болғ ан ө мірлік фактінің эмоционалдық зерделенуін кең ірек ұ ғ ыну мақ сатын орындағ ан.

“Ақ бел асуында” монологтық форманың сирек қ олданылуы романдағ ы психологизм бедерлерінің терең орын алуына мү мкіндік бермеген. Шығ армадағ ы кемшілік те іргелі ә леуметтік-философиялық, интимдік толғ аныстарғ а баратын кесек тұ лғ аның айқ ын сомдалмауында. Сондық тан Терентьев /33-б./, Қ асымбек /34-б./, Жұ мағ ұ л /111-б./ сияқ ты эпизодтық персонаждардың тұ йық репликалары кү рделі жан тебіреністерін шебер мү сіндеу дә режесіне кө теріле алмағ ан.

Сондық тан романдағ ы Захар Павлович Ермаковтың ә редік ішкі сө з ағ ымдары ғ ана біршама мә нді кө ркемдік роль атқ арады. Ермаковтың Арынды сү йсіне, кө ң ілі тола бағ алауы /51-б./ немесе ертедегі Броневскийдің қ ыр халқ ы арасында мә дени-ағ арту шараларын жү зеге асыруына ризалық сезімін ашық толғ аммен айтып қ алуы /93-б./ тә різді психологиялық мезеттер кейіпкер мінезіне тә н зор адамгершілік қ асиеттерді нанымды ашуғ а атсалысқ ан.

Кейде Ермаков монологы авторлық мә тіннен кейін, соғ ан жалғ ас, тырнақ шасыз, “...қ иын...қ иын... Бұ л халық ты кө теру ү шін, ұ йқ ыдан ояту ү шін жү здеген жыл керек болар.

Қ айтсем екен!...” /72-б./, - деп табиғ и кө рініс табуында да логика стихиясына хас сенімді интонация бар.Ермаков кү мә н, кү дігі, ә рине, сол замандағ ы жергілікті ерекшеліктер, ауыр жағ дай сипатына сай суреттеледі. Оғ ан кейіпкердің мына сө здері дә лел: “Не жоқ дейсің бұ л іште! Жеті атасынан бері келе жатқ ан қ айғ ы мен шер де, ыза мен кек те бар. Қ олдан келері болмағ ан соң жоқ шылық пен қ орлық сү йегіне ә бден сің іп алғ ан, еті ү йреніп кеткен, сырт қ арағ анда “тағ дырдың жазғ анына кө ніп” елең қ ылмайтын тә різді. Бірақ зығ ырданы қ айнап, қ олына тү кіріп, бір кезең і келер деп жү ргендер бұ л елде аз ба? Кө п! Кө п! ” /81-б./.

Ермаков бұ ғ ан дейін қ ыр халқ ының кең пейіл, дархан жү регіне, қ айсарлығ ына таң қ алады. Нақ ты кү рес кү ндерінде ә ншейіндегі момын жұ рттың белсене атқ а қ онуы қ аһ арман кө ң іліндегі шү бә ланушылық табын жоқ қ а шығ арады. Ермаков монологы биік эмоционалдық регистрге қ ұ рылғ ан. Риторикалық сұ рау, леп белгілері, синтаксистік ү демелі оралым, бө где сана сфераларындағ ы толғ амғ а бой беру /тырнақ ша/ бұ л ой ағ ымының лексико-стилистикалық ө рнегіне ой, сезім табиғ атымен ү ндес толымдылық береді. Ермаков дү дә мә лі жігерлі сенім, халық қ айратына ү міт ә уендеріне ауысады. Ол бір жағ ынан кейіпкердің дү ниетанымдық, рухани ә леміндегі жаң а тыныс, серпінді аң датады. Шығ армада бейнеленетін азаттық ү шін айқ ас белестері жоғ арыдағ ы ой ағ ымынан кө рінген рационалдық дә ннің реалдық жалғ асын, ә рекеттің дә лелін эпико-драмалық ситуациялар ү стінде кө ркем жеткізе біледі.

Ә рдайым мінез бен жағ дайдың арақ атынасынан туып, ә рекет ү стіндегі сезім мен дү ниетаным сипаттарынан елес беретін монологтың идеялық - мазмұ ндық мү мкіндіктерін Ш.Мұ ртазаев “Қ ызыл Жебе”, “Жұ лдыз кө пір” романдарында ұ тымды пайдаланады. Ішкі репликалар негізінен Рысқ ұ л, Тұ рар сияқ ты орталық қ аһ армандар мен М.В.Фрунзе, Бронников тә різді кейіпкерлердің жан сырына сә уле қ ұ ятын шақ тарында қ олданылады. Ал ө зге тұ рпаттағ ы персонаждарғ а байланысты ара-кідік ұ шырасатын тұ йық ойлар басқ а біреудің іс-ә рекетіне қ атысты мезеттік ә сер ұ шқ ынындай хабар береді. Жазушының басты назары неғ ұ рлым характерологиялық, парасат- пайымдық мә ні мол заматтарғ а бө лінеді.

Рысқ ұ лдың, Бронниковтың тү рме қ ыспағ ында ызғ ар байқ ап, сақ танғ ан, кү дік кезген санасындағ ы толқ улар осындай халге кездейсоқ тап болғ ан Тұ рар басында қ айталанады. Ол тағ дырғ а назаланып /“Ж.К., ” 192-б./, айлалы Успенскийдің залымдық ниетін тұ тқ ында жазық сыз кү йінген Тоқ аш Бокин тә різді терең нен топшылап, қ арсы дә лел іздейді /сонда, 195-б./. Кө лемі шағ ын ішкі репликалар драматизмге толы секундтардағ ы пікір, тү йсік жарысын кө біне толымсыз сө йлемдер, паузалар, сұ рау, лептілік ә уендерімен қ амтығ ан.

Ал М.В.Фрунзе сө здерінің толқ ынымен ассоциативті тү рде “Талас бойында, Ойық даласында менің ә кем Рысқ ұ л да белгісіз бір молада жатыр- ау... Басына белгі қ оя алмағ ан жалғ ыз ұ лдан не қ айыр! ” /сонда, 251-б./, - деп Т.Рысқ ұ лов тіршілік мұ ң ы мен шарасыз ө кінішін бебеу қ ақ қ ан жан дірілімен жеткізсе, “Жаң а ғ ана екеуміз егіз туғ ан бауырлардай еміреніп отыр едік, лезде жауық қ андай болдық -ау. Мынау қ иын адам ғ ой” /сонда, 253-б./, - деп іштей қ айран қ алатын М.В.Фрунзе тебіренісі мінез, дү ниетаным қ ырларын безбенге салмақ. Тұ рардың қ ате де болса, алғ ан саяси бағ ытынан таймайтын табандылығ ына таң дану мен айтылғ ан ә діл тү сініктердің жерде қ алғ анына ренжу, тү ң іле жаздау эмоциялары аралас келген. Оның жеке азаматтық қ арым-қ атынастағ ы сыпайылығ ы мен қ оғ амдық -ә леуметтік мү дде жолындағ ы қ аталдығ ы бір жағ ы қ айшылық сияқ танса, екінші тұ рғ ыдан приципке беріктік, характер тұ тастығ ы іспетті елес береді. Ал ірі қ айраткер М.В.Фрунзе репликасы халық арманын жү зеге асыру ү шін қ ажет тазалық, интернационалдық парасат, кө пұ лтты пролетарлық мемлекет мұ қ тажын барынша толымды таразылау, адам табиғ атын диалектикалық тұ рғ ыда пайымдау ү лгісімен шынайы тағ лымдық ө рнек сызады.

Ш.Мұ ртазаевтың кей тұ старда /II-т. 20-б., “Ж.К.”, 193-б./ монолог сұ лбасын авторлық баяндаумен жымдастырып, графикалық белгілерсіз бере алғ аны сияқ ты, “Қ ызыл Жебеде” /73, 353, 370-бб./ диалог немесе полилогтық сценаларда кейіпкердің ұ зақ бітімді толғ аныс, арнау сө зі ашық монологтық қ асиетке бейімделген. Мысалы, Рысқ ұ л алыс сапарғ а аттанып бара жатып, баласына ақ тала сенім арта, ө сиет жобасында тіл қ атса, Тұ рар Меркедегі кө терілісшілер алдында, патша итаршыларының бірі – Атамырза мен жиылғ ан топқ а қ атар арнай ү н қ атады, ғ асырлық езгіге қ арсы шық қ ан ызалы қ ауым бірлесіп қ имылдауғ а, ү кіметтің июнь жарлығ ына алданбауғ а шақ ырады. Осындай патриоттық жалын мен нақ ты іс-шешім туралы ө ткір ойларын Тұ рар Ақ кө з отряды арасында да мол уә ж, жігермен сендіре айтады.

Шығ армада авторлық баяндау белгілі бір кө рініс, халді кейіпкер назарымен суреттеу талабына сай оның кө ң іл-кү й ә леміне тә н ішкі ойлар жү йесіне ауысып кететіні бар /мә селен, “Қ.Ж., ” 362-б./. Монологтың ортақ тө л сө з формасы арқ ылы Саймасай болыс психологиясындағ ы кү мә нді, кү дікті сә ттер риторикалық сұ рау қ ұ рылымымен сабақ тас экспрессивті қ уат арқ ылы нанымды бейнеленген /сонда, 84-86-бб./.

“Саймасайдың жерін жайлап, суын ішіп, отын оттап отыр екенсің - айтқ анын істе. Айтқ анына кө н, айдауына жү р. Ө йтпейді екенсің, жө нің ді тап. Ә йда, Шығ ыс Талғ ар болысының шебінен тайып тұ р. Қ айда барсаң, онда бар” /Сонда, 32-б./. Бұ л ү зінді тырнақ шағ а алынбаса да, ызалы, амалсыз Рысқ ұ лдың тығ ырық қ а тірелген шақ тағ ы кү йініш-сырын қ аһ арман стихиясына жақ ын субъектілік аяларда қ амтығ анын кө реміз. Екінші жақ тық тұ лғ а арқ ылы Рысқ ұ лдың ө зіне-ө зі айтар ү кім де, жалпы кедей қ ауым тү сінігінің сө з жү зіндегі бітімі де, тіпті Саймасай байдың жарлы-жалшығ а кө ң ілі тү спеген кезде білдіретін ой-шешімінің лексико-синтаксистік стандарты да елес тастайды. Ү ш тү рлі сана сфераларының тоғ ысынан туғ ан монолог кейіпкер сезім, ә рекетінің шынайылығ ы, тарихи-ә леуметтік тұ рғ ыдан негізділігімен бірге, адамның жеке ұ ғ ым, кө зқ арастары кө рінбес арқ аулар бойынша, ә лі сарапталмағ ан бейтаныс тү сініктер ың ғ айында қ оршағ ан орта, қ оғ ам талаптары, бө где жандардың пікір, талғ ам, сынымен тығ ыз байланысып жататын рефлексологиялық ү рдістен хабар береді.

Романдарда кездесетін ендігі бір топ монологтарда қ аһ армандардың бір- біріне беретін ішкі бағ асы, басқ а бір тұ лғ аны мінез, дү ниетаным жө нінен саралауы эмоционалдық бояулармен сырлана кө рініс табады. Мә селен, саудагер Ташпулат кішкене Арман бейнесінен ағ асы Тұ рар қ ылығ ын танып, екі бауырды салыстыра кіжінсе /“Ж.К., ” 126-б./. Дауылбай болыс Рысқ ұ л мен Тұ рарды қ атер елестетіп, жауының баласына тү ршіге қ арайды /сонда, 156-б./. Т.Рысқ ұ лов Сұ лтанбек Ходжановты ішкі ойлары жү йесімен ә р қ ырынан, жан-жақ ты пайымдаса /сонда, 179-б./, қ ой терісін жамылғ ан Кушекин толғ аныстары қ арсыласының артық шылығ ын кері мағ ынада қ абылдау ә серін, кекесін мен кү йініш дірілдерін айқ ын аң датады /сонда, 26, 32-бб./.

Ал мына тебіреністе сү йсіну мен масаттану сезімі жоғ ары пафоспен ө рнектеледі: “Иә, - деді қ арт ұ стаз ішінен, – Герцен айтқ ан герой осы. “Аяқ - қ олы кісендеулі болса да, басын биік кө теріп жү ру ү шін адамда асқ ан тә кә ппар сезім болса керек”. Мынаны ә бден қ инағ ан ғ ой. Қ анша қ алжыраса да, аяғ ын нық басуғ а тырысады. Басын жоғ ары ұ стауын қ арашы! Менің шә кіртім, бауырым Тұ рар! /“Қ.Ж./”.

Тұ рарғ а алғ аш дә ріс берген Иван Владимирович Коваль шә кіртінің ү лкен қ оғ амдық -ә леуметтік ә рекет ү стіндегі асқ ақ азаматтық қ алпын танып, таң данысы мен қ уанышын, ыстық ық ыласын ақ тара шабыттанады.Монолог ішінде пір тұ тары Герцен сө зіне сілтеме жасау, соғ ан ө мірден тең дестік табу, “батырғ а” кө рсетілген азап пен оның қ ажыры, ө ркө кіректігіне зиялы зердемен тамсану, бірың ғ ай мү шелі бастауыштардан байқ алатын ү демелі ілтипат толқ ындары Ковальдің ұ лттық характеріне хас ойлау жү йесі мен интеллектуалдық, моральдық таза болмысын еркін айғ ақ тайды. Мұ ндай эпизодтарды шартты тү рде монолог – характер десе болғ андай. Шындығ ында, ә р алуан субъектілердің бағ алаушы эмоционалдық ә сері басым келгенмен, оларда авторлық концепцияғ а кө рнекі дә лел ролін атқ аратындай идеялық, мінез танытушылық рух сілемі негізгі баяндаушылық пафос нә ріне айналғ ан.

Ө зге тұ лғ аның адамгершілік – ә леуметтік табиғ атына сын кө зімен қ арауғ а ұ қ сас жағ дай ішкі сө здер ретімен алдындағ ы адамның кескін- келбетін анық тайтын мезеттерден танылады /“Қ.Ж., ” 150, 364-бб; “Ж.К., ” 226-б./. Негізінен бір қ айырым лебіз сипатындағ ы ү нсіз тыныста “ сө йлеуші” субъект ой-назар объектісінің басты-басты портреттік ерекшеліктерін дә л атап, оғ ан жеке басының кө зқ арасын, ұ натуы мен жеккө рінішін жалтарыссыз сездіреді.

“Қ ызыл Жебедегі” Рысқ ұ л толғ аныстары /88, 89, 90, 91, 92, 93, 168, 199, 200-бб./ қ аһ арманның дү ниетанымдық ізденістері мен шешуші ә рекеті тө ң ірегіндегі жан сергелдең ін бейнелейді. Намысқ ой ер қ азақ тың ө мірдегі ә ділетсіздік тамырын табуғ а қ ұ лшынысы ғ аламат. Ол қ аһ арлы ісінің ауыр салдарын да толық тү сінеді. Орыс ұ лттарымен бірігіп кө теріліс ашуды қ иялдайтын Рысқ ұ л ө ршіл мақ сатының жү зеге аспасын ұ қ қ анмен, бір ғ ана оқ шау ерлігімен қ анаудағ ы жабы жұ рттың ең сесін ө сіріп, ү стем кү ш ө кілдерін халық айбарынан қ аймық тыруғ а бекінген. Рысқ ұ л монологтары арқ ылы психологиялық дә лелдемеге қ оса атышулы оқ иғ аның тарихи жә не саяси астары жекенің жалпылық мә нін пайымдамақ жазушы идеясымен мол ү йлесім табады. Рысқ ұ л ә рекеті – қ ара бастың кегі ғ ана емес, қ алың қ ауым мү ддесімен ұ штасатын ерікті батыл қ адам. Рысқ ұ л кедей қ ауымның намысын жыртушы, зұ лымдық қ ұ рбаны, халық қ ұ діретінің кепілі орайында суреттеледі.

Тұ рар монологтары /мыс., “Қ.Ж., ” 284, 287, 352-бб., “Ж.К., ” 9, 90, 158, 194-бб./ кейіпкердің балалық шағ ында ө зіне қ атысты естіген, армандап, елестеткен сө здерді іштей қ айталау сә ттері арқ ылы кейде символикалық тә сілмен жан тынысы, мұ рат сырын топшылатса, жігіттің ересек кездеріндегі ой арнасы талас-тартыс, бекерді бекерге шығ ару, сауал, жауап кемерлерімен қ озғ алады.

Ескірген қ ақ па есігіне байланысты “Топшысы қ ажалғ ан-ау, завхозғ а айтып майлаттырып қ оятын екен, – деп қ ойды Рысқ ұ лов. Ой, дү ние- ай, темір екеш, темір де май тілейді, адамғ а не дауа? Кушекин ғ ой, аштар неге нан сұ райды деп ашуланады” /Ж.К. 82-б./ деген эпизодта біршама тыныш мезгілдің ө зінде қ айсар жанның дұ шпандарымен кү нделікті қ ақ тығ ыс сарыны уілдеп қ оя бергенін байқ аймыз. Нақ ты заттық қ ұ былыс пен қ оғ амдық аренадағ ы дау-дамайды ассоциативті салыстыру процесі қ аһ арманның рухани-азаматтық қ асиеттерімен қ атар, “ауызекі сө йлеу” ерекшелігін, таң ырқ ау, назалану эмоцияларын, қ арсыласына дө п тиетін табиғ и уә ж тапқ анына жігерлену шақ тарын нанымды бедерлеген. Адам ой ағ ымын шындық қ а пара-пар дең гейде бақ ылауғ а талпыныс мына тұ ста да аң ғ арылады: “... сү рініп кетсең, айдауылдар табылар. Қ ай-қ айдағ ы Тұ ранды ойлама, Тұ рар. Аяғ ың ның астына қ ара. Жү ріп келе жатқ ан кө шең қ исық болса да, жү рісің ді тү зе, жү руің тү зу болсын. Қ алғ аны тағ дырдың ісі. Қ алғ аны тағ дырдың і-с-і-і. Кобозев қ ұ тылды ма, тұ тылды ма? Қ ұ - тыл- ды ма, тұ - тыл- ды ма? ” /“Ж.К., ”194-б./.

Тағ ы да қ ас жауы Кушекиннің “Тұ ран” атты кинотеатр барын білсе, тағ ар айыптарын, іс-қ ылығ ын Т.Рысқ ұ лов сол жерден ө тіп бара жатып елестетеді. Кушекиннің шовинизмі, Т.Рысқ ұ ловтың тарихи-мә дени білімі туралы штрихтарды қ оспағ анда, жоғ арыдағ ы монолог мазмұ нынан Тұ рардың кездейсоқ апатқ а байланысты терең сабыры, ө мірдегі моральдық ұ станымы айқ ын танылады да, пікір ү зілістері, логикалық жағ ынан шашыранды сө здердің созылың қ ы айтылу шақ тары мен сезім сарайындағ ы тербеліс ырғ ағ ы психологиялық жағ дай қ иындығ ын кө рсетеді. Созылың қ ы сө здер кейіпкердің бір ойын аяқ тау ү стінде екінші бір толғ ам жетегінде табылу мезетін тұ спалдағ ан. Ойдан ө рбіген ой, серігі ү шін алаң дау, жаладан адал қ ұ тылар амал іздеу операциясы сыртқ ы дү ние мен ішкі ә лем, алыс замандар, кешегі кү н мен қ азіргі сә т, болашақ сияқ ты мезгіл, мекен тұ рғ ысынан алшақ ұ ғ ымдарды тұ тастыра тарқ ату жолдары арқ ылы адам санасының кү рделі табиғ атына мегзейді.

Т.Рысқ ұ лов жан дү ниесін аша тү сетін монологтық ситуациялар жалынды тұ лғ а характеріне тә н сапалардың анық талып, шың далу сә ттерімен образ болмысын неғ ұ рлым толымды ашады. Ө зіне-ө зі есеп беру, ө зімен-ө зі сырласу минуттарында қ аһ арманның болашақ іргелі мақ саттар, арман-қ иялы жайлы жан толғ амдары драмалық ширығ ыс, ой диалогы тү рінде мә селенің мә нін терең қ амтиды.

Дә л осындай мазмұ ны мен пішіндік болмысы жағ ынан айқ ын, шынайы логикалық қ ұ рылымдар жоғ арыдағ ы шығ армалардың бә рінде дерлік ұ шырасады. Кейіпкер кү рес жолының шегіне жеткен сә ттеріндегі кө ң іл мен сезім, дү ниетаным ө згерістерін қ айта сараптау, шың далу мезеттерін бастан кешеді. Бұ л романдардағ ы ішкі сө здерде адамның ө зін жә не мұ раттас серіктері ғ ана емес, қ арсы мү дделі топ ө кілдерінің де іс-ә рекет, мінез- қ ұ лық тарына бағ а беру мезеттері орын алғ ан. Монолог психологиялық баяндау формаларының бірі ретінде графико-стилистикалық, интонациялық амал-тә сілдер арқ ылы қ аһ арман санасы мен ішкі ө міріндегі интеллектуалдық жә не эмоционалдық ү дерістерді шынайы ө рнектей біледі.