Кіріспе

Кө ркем ә дебиеттегі психологизм табиғ аты – ғ ылыми, ә деби мә ні мол кү рделі мә селе. Ол туралы арнайы зерттеу пікір Н.Г.Чернышевский, Л.Н. Толстой шығ армашылығ ына қ атысты нә зік топшылау тұ жырымдарынан басталатын тә різді. Сыншы тұ ң ғ ыш рет осынау кө ркемдік-эстетикалық принциптің мазмұ ны мен ішкі бағ дары туралы терең байламдар тү йген еді.Біраз уақ ыт тасада қ алғ ан психологизм бағ дары қ азіргі таң да, қ оғ амдық ойдың жаң а белесінде қ айта кө теріліп, ө мірлік-эстетикалық мағ ына алып, ә деби процесте қ айта ө рістеп отыр.

Ә леуметтік-психологиялық талдаудың ү ш тү рлі мә нін ашып айтатын А. Иезуитов: “Біріншіден, психологизм сө з ө нерінің тектік белгісі, ажырамас қ асиеті, кө ркемдік кепілі есебінде кө рінеді”[1] – деп, мә селенің ең тү йінді тұ сын жіті пайымдайды. Шынында да, ә дебиет, саясат пен ғ ылым, ө нер негізінен табиғ ат, қ оғ ам, жеке адамдар тіршілігін бақ ылау, топшылау, ө згерту, жаң арту ниетін кө здейтіні даусыз. Сондық тан олар сансыз кө п салалық ө згешеліктеріне қ арамастан, белгілі бір ә леуметтік топтардың арман-мұ ратын, мақ сат-сезімін білдірмек. Кө ркемө нер, ә рине, - ой мен кө ң ілдің ажырамас одағ ы. Ә рбір туынды онда бейнеленетін ө мір суреттерінің

толымдылығ ы жә не шынайылығ ымен бағ алануғ а тиіс. Кө ркемдік –шынайылық болса, оны ұ ғ ындыратын ә рі ұ ғ атын адамдар жалпы ү рдістерден ө зге жеке сезімдік ә уендерді тың дауғ а бейім. Сондық тан, кө ркем шығ армадағ ы ө мір шындығ ының ең жоғ ары дең гейі психология заң дылық тарымен сабақ тас. Қ аһ арманның рухани ә лемін, жан сырын жеткізу амал-тә сілдерінің жиынтығ ы немесе идеялық -эстетикалық, шығ армашылық феномен – психологизм.

Біз “романтикалық психологизм”, “реалистік психологизм”, ә йтпесе “психологиялық шындық ”, “психологиялық реализм” сияқ ты тіркестерді ғ ылыми ең бектерден кө п ұ шыратамыз. Демек, психологизм кө п қ ырлы ә деби бағ ыттар мен ә дістерге ортақ ә рі олардың негізгі принциптеріне тікелей тә уелді. Сонымен қ атар психологизм белгілі бір кө ркемдік ә дістердің ауқ ымына сыймайды. Оның ө зіндік қ ағ идалары мен амалдары бар, яғ ни дербес поэтикасы да болуы тиіс. Нақ ты бір тарихи дә уірлерде басым сипат танытқ андық тан, оны тенденция, яки ә деттегі терминологиялық шарттылық тар бойынша бағ ыт деп ұ ғ уғ а болар еді. Алайда, оны ө нердің “тектік” қ асиетіне балағ ан жө н. Себебі ә дебиеттің ө зі, тү птеп келгенде, - психологияның ө зінен бұ рын енші алғ ан сала. Басқ аша айтқ анда, психологизм - психологияның ә дебиет ордасындағ ы тұ рақ ты елшісі, кө ркемдік ә лемнің жұ лын-жү йесі. Нағ ыз ө нер туындысы – қ оғ амдық алғ ышарттар мен жеке адамдар дү ниетанымын, олардың іс-ә рекетіне жетекші сана-сезімдік қ озғ аушы кү штерді сенімді суреттеу жемісі.

Психологизм ә р тү рлі шамада эпос, драма, лирикағ а бірдей тә н. Ол ә деби материалдың мазмұ нын қ ұ рай отырып, мазмұ нды ашатын формалық шешімдерді де тауып береді [2]. Психологизмнің негізгі қ ызметі - ө мірлік шындық пен кө ркем шындық тың жанды тамырластығ ын сақ тау. Бұ л ретте осы қ ұ былыстың ішкі салалары есебінде даралау мен жинақ тау, ұ лттық, жалпыхалық тық, дерек пен қ иялдап қ осу, автор бейнесі, шығ арманың заттық қ ұ рылымы іспетті тү рлі мә селелердің ө зара ық пал, ә сері мен табиғ и синтезін атау керек.

Бү гінгі қ азақ ә дебиетінде психологизм кө ркемдік шындық принципінің айрылмас сың ары бола жү ріп, қ оғ ам ө мірінің диалектикасын мол нанымдылық пен суреттеуде зор танымдық -эстетикалық міндет атқ арып келеді. Оның қ азіргі бет алысы мен сипаты, туу себептері жә не тарихи даму жолымен желілес.

Табиғ аттың тө л перзенті – адамның кө ң іл-кү й, ой-толғ ам болмысы тө ң ірегіндегі нақ ты материалдық қ ұ былыстар сырын тү сінуге ұ мтылу, оларғ а қ рсы шаралар іздестіру немесе бү кіл тіршілік салтын объкетивті стихияларғ а орай бейімдеу дә режесіне байланысты. Психикалық эволюция ү шін жабайы инстинкттен пайымдалғ ан ұ ғ ым биігіне кө терілу арасындағ ы жалғ астырушы буын – нақ ты іс-ә рекеттермен сабақ тас сана ұ шқ ындарның мә ні зор. “Біздің барша біліміміз санамен байланысты. Тіпті ырық сыздық тың ө зін біз оны саналылық қ а айналдыру арқ ылы топшылай аламыз”[3] деген қ ағ ида мен оны айқ ындай тү сетін Л.С. Выготскийдің: “Біздің санамыздың қ ос сферасы арасында бір минө тке де тоқ тамайтын, тұ рақ ты, жанды динамикалық арна бар. Ырық сыздық біздің іс-ә рекетімізге ә сер етеді, біздің мінез-қ ұ лқ ымыздан байқ алады жә не осы іздердің сорабымен біз ырық сыздық пен оны уысында ұ стайтын заң дарды тани тү суде ү йренеміз[4] - дейтін пікірі адамның жан ә лемі мен ұ ғ ым, кө зқ арастарының ажырамас тұ тастығ ы тікелей іс-қ имыл ү стінде, солардың ө з сипатына қ арай ашылатынын дә лелдейді.

Жұ мбақ дү ние сырын мең геру барысында ә рдайым жетіле беретін адамдарғ а тә н белгілі бір қ оғ амдық -индивидуалдық қ асиеттер тұ лғ аның ішкі сезімдер жү йесіндегі жинақ талғ ан рефлексологиялық қ ұ былыстар ық палымен қ алыптасады. Г. Гегельдің тү сіндіруі бойынша. Ішкі сезінулер... екі сапада болады.

Бірінші, қ андай да бір ерекше қ атынастар немесе жағ дайлардағ ы менің тікелей жалқ ылығ ыма қ атыстылар, бұ ғ ан, мысалы, ашу, кек, қ ызғ аныш, ұ ят, ө кініш тә різділер жатады.

Екінші, қ айсы бір ө зімдегілерге жә не ө зім арқ ылы жалпығ а – заң ғ а, ұ ждан-салтқ а, дінге, ә семдік пен ақ иқ атқ а қ атыстылар[5]. Бұ л сө здерде адам психологиясының қ оғ ам ө мірінен тамырластығ ынан ө рбитін терең ә леуметтік-идеологилық, философиялық -эстетикалық сыры тұ жырымдалды. Нақ ты бір тұ лғ а арқ ылы дербес сана, сезім кү йлерінің этика-моральдық тұ рғ ыдан ә р тарапта қ анат жаяр мә нісі аң ғ арылады. Дара психикалық қ асиеттер тарихи жә не рухани тә жірибелерге сай анық талады. Санадан тыс сә ттердің ә рқ ашан санамен сабақ тастығ ы, сананың дү ниетаныммен байланысы қ оғ амның ұ ждандық -экономикалық принциптері мен заң дылық тарына сә йкес тү рлі дара сапалармен кө рінбек.

Кө ркем ә дебиеттің мақ саты қ оғ ам мен адам, бұ қ ара мен жеке адам арасындағ ы жанды ә леуметтік-психологиялық байланыстарды шынайы бейнелеу болса, кейіпкердің жалаң іс-ә рекетін олардың жан дү ниесіндегі жетекші қ ұ былыстарғ а мә н бермей, қ асаң баяндау – нағ ыз ө нер туындысын, а мү лде жат нә рсе. В.В.Ивановтың: “Грек эпикалық поэзиясының тілінде сө з қ ұ дай жазуларын қ абылдап, тү сінуге талпынатын терең астарлы жан ғ ана емес, адамның ө зі де ө з қ алпында тұ рып сө йлесе алатын жанды да кө рсете бастады”[6] - дейтін ойы кө не Эллада шығ армаларының поэтикалық жү йесі арқ ылы шаң берген ежелгі дә уір тұ рғ ындарының тарихи-гносеологиялық, психологиялық болмысына сә уле тү сіреді. Сол себепті психологизмнің алғ ашқ ы дә ні бай фольклорлық мұ рада жатқ анын аң ғ ару қ ате емес. Л.Я.Гинзбург шын мә ніндегі психологиялық романның қ алыптасуын XIX ғ асырдағ ы Стендаль, Тургенев, Бальзак, Флобер, Толстой есімдерімен тығ ыз қ арастырады. Ә деби туындыдағ ы психологизмнің қ айнар кө зі сан алуан қ айшылық тар екенін айта отырып, Л.Гинзбург Толстой шығ армашылығ ындағ ы ең маң ызды жаң алық адамды ә р қ алыпта, тү рлі жағ дайларда, ә рдайым ө згеріс, даму барысында суреттеу екенін баса мегзейді де, “Алайда Толстой жү йесіндегі орнық тылық пен ө ткінші қ асиет мінездің жоқ тығ ы емес, бұ л характер ерекшліктерінің, ә рекет себептері мен сол ә рекеттердің ө з арасындағ ы ө згеше қ атынас[7]”, - деп, орынды байлам жасайды. Л. Толстой шығ армаларындағ ы образ эволюциясы себеп-салдарлық қ арым-қ атынастардың тосын ө мірлік-эстетикалық табиғ атымен, психологиялық нанымдылығ ымен оқ шауланады екен. Бұ л мә нді белгілі М.Б.Храпченко басқ амен салыстырып, айқ ындай жеткізген: “Егер Достоевский адам табиғ атының тұ рақ тылығ ына, терең мінез сапаларына, оның ішінде зұ лымдық қ а тұ саудың да ө згерместігіне баса мә н берсе, Толстой адамдарғ а хас туа біткен мейірім инстинктілерін таныта отырып, олардың іштей ө суі мен жаң ғ ыра тү леу процесін ә деттен тыс сенімділікпен сипаттады. Адам рухының керітартпалығ ына қ атысты кө зқ арастарғ а Толстой ө мірдің ө з дамуынан тірек табатын, адам жә не адамзаттың қ айта туу идеясын қ арсы қ ойды”[8].

Ә рине, Достоевский шығ армашылығ ының ұ тымды, жаң ашылдық қ ырлары, ал Толстой шығ армашылығ ының сын кө збен бағ аланатын тұ стары ә дебиет тарихынан белгілі. Барша классиктердің мұ расы жекелеген ү здік жетістіктері мен қ ымбат дә стү р ү лгілерін байыта тұ рып, ә р бағ ыттағ ы кү рделі тың идеялық -кө ркемдік ізденістерге тосқ ауыл болып кө рген емес.

Достоевский ө здері ү шін маң ызды қ ырынан ұ ғ ынып, рухани ұ стазы санағ ан Джойс, Кафка, Пруст, “жаң а роман” ө кілдері сияқ ты”сана тасқ ынын” пір тұ татын модернистермен бірге XIX ғ асыр классиктерінің шығ армашылғ ындағ ы жетістіктерді жаң а дә уір биігінен жаң ғ ырта пайдаланатын М.Горький, М.Шолохов, Т.Драйзер, К.Федин, А.Толстой, Л.Леонов, А.Фадеев, Э.Хемингуэй, У.Фолкнер, Я.Кавабата, Г.Белль, Р.Роллан, М, Ә уезов, Ш.Айтматов, Ю.Бондарев, В.Распутин, Р.Салури сияқ ты қ аламгерлер қ оғ амдық -саяси, моральдық -эстетикалық ақ иқ аттарды терең дү ниетанымдық позициядан суреттеуде ө нердің “тектік белгісі” – психологизм принциптерін жанр сипаттарына сә йкес оны стильдік нақ ыштар арқ ылы байыта тү сіп отыр.

Прозадағ ы псиологизм мә селелерін зерттеудің актуальды мә ні осы жағ дайлармен желілес. Ол туралы сө з ету шеберлік, стиль проблемаларын қ озғ ау болып табылмақ.

Кө ркем ә дебиеттегі психологиялық талдау – жоғ ары оқ у орындарында оқ ытылатын ә дебиет теориясы пә нінің бір ү лкен тармағ ы. Қ азақ романындағ ы психологизм дә стү рі ә л-Фараби атындағ ы Қ азақ мемлекеттік ұ лттық университетінің филология факультетінде арнайы курс ретінде ө тіледі. Бұ л кітаппен танысу барысында жалпы қ азақ прозасының даму кезең дері жә не ә р қ илы кө ркемдік-эстетикалық ізденістерімен, қ аламгерлердің объектіні нақ ты бейнелеу тә сілдерімен танысуғ а мү мкіндік бар. Оқ у қ ұ ралында зерттеудің монографиялық принциптерін сақ тауғ а тырыстық.

Психологизм, сө з жоқ, ә р тү рлі кө ркемдік ә дістер шең берінде кө ркемдік-эстетикалық қ ызмет атқ арады. Ә йтсе де, реалистік ә дебиетте психологиялық талдау нақ ты мазмұ н тауып, жү йелі стильдік-функционалдық міндеттерді жү зеге асырады. Бұ ғ ан дү ние жү зілік ә деби процестің даму заң дылық тары мен тарихы куә.

Психологизм де реализм, модернизм, постмодернизм сияқ ты кө збен кө ріп, қ олмен ұ стайтын серейген нә рсе емес, оны сезуге, тануғ а, кө кейде қ орытуғ а жіті назар, рухани дайындық, парасат, кө ң ілдің ө ткір жанары керек. Кө птеген кө ркем шығ армаларда аталмыш бейнелеу арнасы ту ұ стап, ұ ран салып тұ рмайды, қ айта ө ң ін де жасырып, сырын да бү гіп, жеті қ ай жердің астындағ ы қ ымбат асылдай бой-тұ лғ асын терең де сақ тайды.

Психологизмді ә рі-беріден соң ойлану, тү йсіну, пайымдау типтерінің бірі деуге келеді. Ә йтпесе, осы проблеменың бас зерттеушісі Л. Гинзбург ә деби-сын мақ алаларында ізі байқ алмаса да, В. Белинскийдің алғ ашқ ы хаттарынан, “орыс психологиялық романын тікелей ә зірлеген материал тә різді, ө згеше психологиялық инторспекцияның ”тамаша документін аң ғ арып, батыл да жаң ашыл ғ ылыми байлам жасар ма еді! Демек, адам іс-ә рекетіне, ой-арманына, дү ниеге кө зқ арасына талапшл талғ ам, жан-жақ ты талдау дү рбісімен кө з салып, шетін, ә ділетті пікір тү юге бейімделу, соны қ аламмен жеткізу ү шін тек қ ана тршілік тә жірибесі, тағ дыр талқ ысы ғ ана емес, зор білім, интеллект, теориялық -философиялық меже, қ алыптасу ү стіндегі дү ние танм, ұ ғ ымтал, адал да кү мә ншіл, сенгіш те турашыл жү рек, асық пай ізденгіш сана қ ұ діреті сияқ ты сан алуан қ асиеттердің тұ тастығ ы қ ажет. Біз зерттеу нысанына алатын туындылар социалистік реализм дә стү рі етек алғ ан кезең де жазылғ анымен, ешқ андай айқ ындауы жоқ реалистік дү ниелер қ атарына жататынын бағ амдау ә ділдік болса керек. Сондай кү рделі дә уір шындығ ын белгілі қ атаң талаптар шең берінде ғ ана бейнелеу шартынан шығ а білген Ақ ан Нұ рманов романында авторлық кө ру ракурстарының молдығ ы, ішкі монологтардың кейде ирроционалды сипат алуы, орталық кейіпкер тұ лғ асының диалектикалық тұ рғ ыдан ө рнектелуі ың ғ айында модернистік дү ниетаным табиғ атына жақ ындай тү скенін дә лелдейді. Мақ сат- бұ л шығ армаларғ а баяндау мә тінінің жү йесі бойынша қ аламгердің психологиялық ойлау мақ амына талдау беру.

1. Гинзбург Л. О. О психологической прозе.- Л.: Худ.лит., 1979.-с.15.