Табиғи иммунитет жүйесі.

Жұ қ па қ оздырушысынан ең бірінші табиғ и иммунитет факторлары қ орғ айды. Патогенді организмге кіргізбейтін жә не шығ арып жіберетін факторлары бар. Олар:

1) зақ ымданбағ ан тері жабылғ ышы, эпителиялық клеткалар. Микробтарды шығ арып жіберетіндер – тү кірік, қ ақ ырық, кө з жасы, зә р жә не басқ алар.

2) ә рбір мү шелердің антимикробтық факторлары. Патогенді микробтарғ а тұ рақ тылығ ы бар асқ азан қ ышқ ылы, зә рдің жә не қ ынап секретінің қ ышқ ылдығ ы, ә ртү рлі секреттердің антимикробтық факторлары, (май бездері), грам оң бактерияларды ыдырататын лизоцим жатады.

3) патогенді микробтарғ а ә ртү рлі ағ залардың (ішек, қ ынап, тыныс алу жолдарының) қ алыпты бактериялар қ арсы тұ рады.

4) табиғ и иммунитеттің келесі тү рі – клеткалық қ орғ аныс, оғ ан қ атысты клеткалар: мононуклеарлы фагоциттер (моноциттер, тін макрофагтары); гранулоциттер (нейтрофилдер, эозинофилдер, базофилдер);

Базофилдер қ анда, тінде, тіндік немесе мес клеткалары кездеседі;

Киллерлік клеткалар (К-клетка), табиғ и киллерлер (ТК-клеткалар);

Лимфокин белсендірген киллерлік клеткалар (ЛБК-клеткалар).

Мононуклеарлы фагоцитарлық жү йесі, моноциттік-макрофагтар жү йесі екі тү рлі қ ызмет атқ арады: бө где заттарды фагоцитоздайды жә не антидене-тә уелді киллингке қ атысады. Моноциттер мен тін макрофагтарының бұ л қ ызметі туа пайда болғ ан иммунитетке жатады. Екінші қ ызметі – моноциттік макрофагтар жү йесінің арнайы адаптивтік иммунитетке қ атыстылығ ында.

Бұ л қ ызметте моноцит–макрофагтар Т-лимфоциттерге (тану ү шін) бө тен антигенді ұ сынады, цитокиндерді ө ндіреді. Шеткі қ андағ ы моноциттер, тіндегі макрофагтар дін клеткаларынан бө лінеді. Қ анғ а тү скен моноциттер 2-3 тә улік ішінде тіндерге кетеді де макрофагтарғ а айналады.

Тін макрофагтары:

1. Плевральдық жә не перитонеальдық макрофагтар;

2. Бауырдың жұ лдызды ретикулоэндотелиоциттері (Купфер клеткалары);

3. Альвеолярлық макрофагтар;

4. Айырша бездегі макрофагтар;

5. Қ ызыл жілік миының макрофагтары;

6. Остеокластар;

7. Синовиальды клеткалар (А тү рі);

8. Мидың глиалдық макрофагтары (микроглиоциттер);

9. Бү йректің мезангиалды клеткалары;

10. Аталық безді ұ стап тұ ратын клеткалар;

11. Кө кбауыр мен лимфа тү йіндерінің дендриттік клеткалар;

12. Тері мен кілегей қ абық тың Лангерганс клеткалары.

Макрофагтарда иммунды глобулиндерің (А, М, Е, G кластарының) Fс-бө лшегіне, комплемент компоненттеріне (С3, С1g, С4в, С5а), лимфокиндерге рецепторлары бар.

Макрофагтардың қ озғ алу миграциясы хемотаксистік заттарғ а бағ ытталады. Хемоатрактанттарғ а комплемент жү йесі, сарысу глобулиндері, лимфокиндер, ә ртү рлі клеткалардың жә не ақ уыздардың деграданттары жатады. Бұ лар макрофагтарды қ абыну ошағ ына жинайды. Макрофагтардың қ абыну ошағ ын хемотаксис ингибиторлары тоқ татады. Оларғ а – интерферон, гиалурон қ ышқ ылы, плазминоген активаторы, трипсин сияқ ты протеаздар ингибиторлары т.б. жатады.

Макрофагтар комплементтің компоненттерін, вазоактивті пептидтерді (простагландиндер, лейкотриендер, лейкоциттерге хемотаксис факторлары) жә не ферменттерді (нейтральды протеаза, қ ышқ ылды гидролаза) тү зеді. Моноциттер мен нейтрофильдер бө тен заттарды жұ тып, ыдыратып организмнен шығ арып жіберіп отырады. Аяқ талғ ан фагоцитоз процесі бірнеше кезең нен тұ рады:

1) фагоцитоз жү ргізетін клеткалардың белсенуі;

2) моноциттердің ө зін белсендірген антигенге қ арай жылжуы (хемотаксис);

3) сол антигенмен байланысуы (адгезия);

4) сол антигенді жұ туы;

5) антигенді қ орыту (процессинг).

Жұ тылғ ан антигеннің (микробтың) айналасына вакуоль (фагоцитарлық) жиналып, фагосома пайда болады. Осы фагосома цитоплазманың ішінде лизосомағ а қ арай жылжыйды да, екеуі қ осылып, фаголизосома қ ұ рады. Фаголизосома жұ тылғ ан бө тен затты қ орытады.

Лизосомальды гранулалар бірінші жә не екінші болып бө лінеді. Бірінші гранулаларда кө п гидролитикалық ферменттер, миелопероксидаза, лизоцим жә не катионды белоктар бар. Екінші гранула – арнайы, онда кө п сілтілік фосфатаза, лактоферин жә не лизоцим бар. Егерде фагоциттер жарылса, бірінші жә не екінші гранулалардың ішіндегісі клетка аралық кең істікке тө гілсе, қ абыну процесі дамиды. Мұ ндай процесті экзоцитоз дейді.

Лизосомальды гранулалардағ ы заттар бө тен заттарды екі тү рлі жолмен ыдыратады:

1) Оттегінсіз механизм. Гидролиздік ферменттер (протеиназа, катионды белоктар, лизоцим) мукопептидаза болып бактериялардың пептидогликандарын бұ зады, ал белок – лактоферрин бактериялардың кө беюіне қ ажет темірді ө зіне белсенді байланыстырады.

2) Оттегіне байланысты механизм. Миелопероксидазаның қ атысымен сутегі тотығ ымен немесе сутегі тотық ты супероксидті анион, синглеттік оттегімен жә не гидрооксильдік радикалдармен, атомарлы хлормен ә ртү рлі микроорганизмдерге токсикалық ә сер етеді.

Нейтрофилдердің негізгі қ ызметтері – хемотаксис, фагоцитоз жә не протеазалар тұ зу. Нейтралдық протеазалар кинин-калликреин, қ ан ұ ю жә не ұ юғ а қ арсы жү йесін белсендіреді, айналасындағ ы тіндерді зақ ымдайды.

Эозинофилдер организмге ү лкен гельминттерден қ ұ тылуғ а кө мектеседі. Оның протоплазмасында катионды белоктар жә не пероксидаза, ал тү йіршіктерінде – арилсульфатаза В, фосфолипаза Д жә не аллергияғ а қ арсы ә сері бар гистаминаза орналасқ ан. Белсенген эозинофилдер лейкотриен-4–ті кө п шығ арады.

Эозинофилдердің иммуноглобулиндердің G жә не Е класының Fс бө лігіне жә не белсенген С3в-ғ а рецепторлары бар. Эозинофилдер С3в рецепторымен, гельминттермен байланысып, ө зінің белсенген заттарын шығ арып, гельминттерді зақ ымдайды. Эозинофилдердің хемотаксис, фагоцитоз жү ргізетін, белсенген оттегін шығ аратын қ абілеті бар.

Шеткі қ анда базофилдер, тінде «мес клеткалары» – бір тұ қ ымдас клеткалар. Тін базофилдері қ ан тамырларының маң ында орналасқ ан. Мес клеткалары, ә сіресе, теріде жә не ө кпеде кө п. Бұ л екі клетканың гранулалары гистаминнің депосымен қ оса, гистамин гепаринмен байланысқ ан гистамин қ оймасы. Олардан басқ а онда серотонин жә не баяу реакция беретін зат - анафилаксин, нейтрофилдер хемотаксисі бар. Осы клеткалар хемотаксис пен фагоцитоз жү ргізе алады. Бұ лардың ү стінде IgE-нің Fc бө лігінде кү шті аффинді рецепторлары бар. Организмде пайда болғ ан IgE бұ лармен байланысады да, антиген кездескенде онымен де қ осылады. Сө йтіп, базофилдер мембранасының ү стінде антиген-антидене реакциясы жү ріп, гранулалардың биологиялық белсенді заттары белсеніп клетка сыртына бө лініп тө гіледі (дегрануляция реакциясы). Сонымен гиперсезімталдық тың жедел реакциясы жү реді. Тіндер базофилдерінің дегранулациясы салдарынан тіндер-тамыр ө ткізгіштігі жоғ арланып, қ анның сұ йығ ы қ ан айналымынан шығ ып, тері қ ызарып ісінеді, қ ышып ауырады. Тіндер базофилдері қ ан ұ ю процесін бө геп, фибринолизде, калликреин-кинин жү йесін жә не арнайы факторлар мен тромбоциттерді белсендіреді.

Тромбоциттерді белсендіретін фактор – жедел жү ретін аллергиялық реакцияның медиаторларына жатады. Бұ л факторды базофилдер, нейтро-филдер, эозинофилдер, макрофагтар жә не ө кпе тамырларының эндотелиялық клеткалары шығ арады. Тромбоциттердің агрегациясын дамытып, серотонин босанып шығ ады. Арахидон қ ышқ ылының метаболиттері де (тромбаксин В2) тромбоциттердің агрегациясын береді. Тромбоциттердің белсенуі аллергиялық реакцияның жә не иммундық қ абынудың маң ызды компоненті болып саналады.

Табиғ и иммунитетке табиғ и киллер (ТК), киллерлер (К) жә не лимфокинбелсендірген киллерлік клеткалар (ЛБК) жатады.

ТК жә не К клеткалары нысананы сенсибилизация ө тпей-ақ тіке ерітеді, ТК клеткалар ісік жә не ішінде вирусы бар клеткаларғ а ө те белсенді. Ондай цитолизды кенет жасушалық цитотоксикалық дейді.

ТК-клеткалар ү стінде интерферон жә не интерлейкин-2 (ИЛ-2) рецепторлары орналасқ ан. ТК-клеткалары ісіктен жә не жұ қ палы аурулардан қ орғ айтындық тан, олардың қ ызметін «иммундық бақ ылау» деп атайды. ТК-клеткалары ә ртү рлі биологиялық -белсенді заттарды (альфа жә не бета-интерферондарды, ИЛ-1, ИЛ-2, лимфотоксин) шығ арып иммундық процесті реттеуге қ атысады. ТК-клеткаларының позитивтік иммунитет реттеуі интерферонмен жә не ИЛ-2-мен жү реді, ал негативтік-простагландин Е2 мен сарысудың протеиназа ингибиторларына байланысты.

ТК-клеткалар мембранасында антигенді таныйтын рецепторлары жоқ, бірақ иммунды глобулиндердің Fc-бө лігінде антиденеге рецепторы арқ ылы байланысты клеткалық киллинг жү ргізіледі. ТК-клеткалар ү стіндегі арнайы антиген белсендіретін рецепторлармен антигенді таныйды. Сонымен бірге киллинг тоқ тататын рецепторлары да табылғ ан. Ол рецептор сондай лигандпен байланысып нысана-клетканы бұ зудан қ орғ айды. Адамның барлық ядросы бар клеткаларында лиганды басты гистосә йкестік комплексінің 1-класс антигені орналасқ ан.

Жай киллер клеткалар (К) ү стінде иммунды глобулин G-ның Fc-бө лігіне рецептор бар. Ү стінде иммунды глобулин G байланғ ан антигенді ыдыратады. Мұ ны Е. Moller 1965ж. ашып, антиденеге байланысты «цитоксикалық клеткалар» деген. Антигенмен байланысқ ан иммуногло-булин G-дың Fc-бө лігі мен К-клетканың бірігуі цитотоксикалық ә сер етеді. Бір К-клетка бірнеше нысана-клеткаларды бірінен соң бірін ыдыратады. К-клеткалары кейбір аутоиммундық аурулардың (қ ызыл жегі, гломерулонефрит, созылмалы гепатит) дамуына қ атысады.

Туа пайда болатын табиғ и иммунитетте лимфокин белсендірілген киллерлерде (ЛБК-клеткалар) маң ызды рө л атқ арады. Бұ л лимфоциттерді ИЛ-2 белсендіргенде, оларда киллинг эффект пайда болады.

Туа пайда болатын табиғ и иммунитеттің келесі факторы – гуморалдық. Қ алыпты қ ан сарысуы грам теріс бактерияларды ыдыратады. Онда табиғ и антиденелер организмге тү скен микробтармен байланысып, комплементті белсендіріп, микробтарды ыдыратады. Бактериялардың клетка қ абырғ асы екі қ абаттан тұ рады. Сыртқ ы қ абаты – липополисахарид, ішкісі – пепти-догликандар. Антидене мен комплементтің эстеразасы сыртқ ы қ абатты ыдыратады, одан соң қ ан сарысуындағ ы лизоцим пептидогликандық қ абатты бұ зады.

Ө те маң ызды белок – пропердин, комплементті альтернативтік жолмен белсендіреді.

Табиғ и иммунитеттің келесі факторы – бета–лизин, антибактериальдық белок. Ол тромбоциттер ыдырағ анда пайда болады, грам оң бактериялардан бірінші қ орғ аныс болып саналады.

Туа болатын табиғ и гуморалдық иммунитеттің факторы – интерферон-дар, белоктар. Бұ ларды вирусы бар клеткалар шығ арады, басқ а клеткаларды вирустың зақ ымдауынан қ орғ айды. Зақ ымдалғ ан клеткалардан шық қ ан интерферондар кө рші клеткалардағ ы вирусқ а қ арсы белсенді белоктарды шығ аруын кү шейтеді. Осы белок вирустардың мДНҚ ә сер етіп вирустардың кө беюін тоқ татады.

Интерферонның ү ш тү рі белгілі.

1) альфа-интерферон - лейкоциттер шығ арады, вирустар немесе синте-тикалық полинуклеотидтердің ә серімен ө неді;

2) бета-интерферон - фибробластардың секретімен шығ ады, вирустар немесе синтетикалық полинуклеотидтердың ә серімен ө неді;

3) гамма-интерферонды немесе иммундық интерферонды арнайы антиген ә серімен кейін Т-лимфоциттер (хелпер-1) шығ арады. Гамма- интерферондар Т-лимфоциттерді, макрофагтарды, ТК-клеткаларды белсендіреді.

Лактоферрин гуморалдық антимикробтық белсенділікті кө рсетеді. Бұ л белок бактериалық клеткалардың зат алмасуына керек темірді ө зіне байланыстырады. Трансферрин – фагоциттердің ішіндегі сарысудың бета-глобулины да осындай қ орғ аныс жү ргізеді.

Сілекей мен сү тте (ананың) лактопероксидаза бар, оның бактерицидтік ә сері миелопероксидазағ а ұ қ сас.

Лизоцим (муромидаза) жасушаларда жә не сұ йық ортада (кө з жасы, сілекей, мұ рын секреті т.б.) ә ртү рлі бактерияларды белсенді жояды.

Табиғ и иммунитеттің кемшілігі:

1) организмге бө тен агент тү скенде туа қ алыптасқ ан иммунитеттің барлығ ы жаппай қ атысып, кейде оның кері ә серлері пайда болады;

2) туа болғ ан иммунитеттің агентті анық тау қ ызметі жоқ, сондық тан арнайы реакциясы да жоқ;

3) иммунологиялық естелік қ алмайды.

1.4. Адаптивтік арнайы иммунитет - жү ре пайда болатын иммунитет. Иммунитет жеке адам ө мірімен ғ ана байланысты, тұ қ ымқ уаламайды. Ол белсенді жә не енжар тү рге бө лінеді. Иммунитет жұ қ палы аурумен ауырғ аннан кейін немесе оларғ а қ арсы егуден кейін пайда болады. Мұ ндай иммунитетті белсенді иммунитет дейді. Мысалы, қ ызылшамен, жел шешекпен ауырғ андарда иммунитет ө мір бойы қ алады. Ал гриппен ЖРВИ кейін - 2-3 жыл ғ ана сақ талады. Вакцина еккеннен кейін пайда болатын иммунитет белсенді иммунитеттің бір тү рі. Егілгеннен кейінгі иммунитет 14 кү ннен кейін пайда болып, бірнеше айдан 5 жылғ а дейін сақ талады (ауруына байланысты).

Иммунитет - жеке кісілік жә не коллективтік (ұ жымдық) болып бө лінеді.

Жасанды-пассивті (енжар) иммунитет - ауырғ ан немесе егілген адамнан (жануардан) алынғ ан иммундыглобулинді еккенде пайда болады. Ол, мысалы, анадан плацента арқ ылы балағ а беріледі. Мұ ндай жағ дайда иммунитет 6 айғ а дейін сақ талады. Бұ л аналық иммунитет, ең бірінші жү ре пайда болатын иммунитет. Пассивті иммунитет тез қ алыптасып, екеннен кейін 1 ай бойы ғ ана сақ талады.

Инфекциялық иммунитеттің бір тү рі - таза емес, жұ қ палы иммунитет. Ондай иммунитет аурудың қ оздырғ ышы организмнен тазарғ анша сақ тала-ды. Мысалы: туберкулез, бруцеллез аурулары. Кейбір вирустардың организмде кө п уақ ыт сақ талуы да жұ қ палы иммунитет беруі ық тимал.

Кейбір ауруларда жергілікті иммунитеттің де маң ызы зор. Бұ л эволю-циялық қ алыптасуғ а байланысты (JgA, интерферон, лизоцим), қ орғ аныс заттарының табылуына байланысты шық қ ан ұ ғ ым. Кө п авторлар жергілікті иммунитет жалпы иммунитеттің жеке кө ріністерінің бір бө лігі деп атайды.

Трансплантациялық иммунитет-трансплантат пен рецепиенттің антиген-дерінің гистосә йкестігі бір-біріне дә л келмегенде, трансплантанттың анти-гендерінің индукциясымен трансплантатты бө ліп, некрозғ а ұ шырататын иммунитет. Клеткалық иммунитеттің бір тү рі, элиминация қ ызметін атқ аратын Т-лимфоцит-киллерлердің пайда болуымен жү реді. Цитотоксика-лық жә не гиперсезімталдық пен жедел жү ретін иммундық комплексттер варианттары дамуының маң ызы зор. Трансплантациялық иммунитет кө бінесе трансплантатқ а қ арсы немесе кейде трансплантат реципиентке қ арсы (трансплантат сү йек миы болғ анда) дамиды.

Жү ре пайда болатын арнайы иммунитет Т- жә не В- лимфоциттерімен жү реді. Антигендердің тү ріне байланысты иммундық жауап клеткалық жә не «гуморалдық» иммунитет болып бө лінеді. Клеткалық иммунитеттің дамуы Т-лимфоциттер мен оларды жетілдіретін айырша безге қ атысты. Клеткалық иммунитеттің эффекторлары: сенсибилизацияланғ ан Т-лимфоциттер жә не олар ө ндіретін лимфокиндер. Клеткалық иммунитетті бағ алау ү шін алдымен Т-лимфоциттерді жә не олардың субпопуляцияларын (Т-хелперлер-1, Т-киллерлер, Т-эффекторлар, Т-супрессорлар) анық тау қ ажет.

Антивирустық иммунитет клетка ішінде орналасқ ан вирустарды жоюғ а бағ ытталғ ан клеткалық иммунитеттің цитотоксикалық вариантын шақ ырады.

Клетка сыртындағ ы микробтар гуморалдық иммунитет жауабының индукциясын береді.

Гуморалды иммунитеттің эффекторлары – иммунды глобулиндер. Гуморалды иммунитеттің дамуы В-лимфоциттерге байланысты. Олардың бақ ылауын қ ұ старда Фабрициус қ алтасы, сү тқ оректілерде сү йек миы, басқ адай лимфа жү йесі жү ргізеді. Иммунитет дең гейін антиденелердің авидтілігімен, В-лимфоциттердің жә не иммунды глобулиндердің (А, G, M, E) жалпы санымен анық тайды.