Мір сүру ортасындағы адам ағзасына кері әсер ететін факторлар

Зиянды заттардың жалпы сипаттамасы. Қ азіргі заманда адамзатқ а белгілі 7 млн. астам химиялық заттар бар. Олардың 60 мың нан астамы кең қ олдану табуда, тамақ қ а қ осу тү рінде – 5500, дә рі-дә рмек – 4000, тұ рмыс химиясында – 1500 пайдаланылады. Халық аралық нарық та жыл сайын 500-ден 1000-ғ а дейін жаң а химиялық қ осындылар, ө німдер пайда болуда. Міне сондық тан адам ө міріне қ ауіпті улы заттар дү ниеге кө птеп келіп жатыр.

Улы химиялық заттар, ө зінің пайдалануына байланысты тө мендегідей болып жіктеледі:

- ө неркә сіп уы – ө ндірісте қ олданатын заттар;

- улы химикаттар – ауыл шаруашылығ ында қ олданылатын заттар;

- дә рі-дә рмектер;

- тұ рмыс химикаты;

- ө сімдіктер жә не жануарлар уы – ө сімдіктерде, саң ырауқ ұ лақ тарда, жануарларда, қ ұ рт-қ ұ мырсқ аларда болатын заттар;

- ә скери улаушы заттектер.

Адам организміне ә сер ету сипаты бойынша улы заттар тө мендегідей болып бө лінеді:

- жалпылама улылар – организмді жалпы улайтын, жеке органдарды ауру етіп, істен шығ аратын улы заттар;

- қ оздырғ ыштар – тыныс жолдарының шырышты (слизистый) қ абатын, кө зді, ө кпені, теріні ауру ететін заттар;

- аллергия тудыратын заттар;

- мутагендер – генетикалық кодты бұ затын заттар;

- канцерогендер – қ ауіпті ісіктер тудыратын заттар;

- бала жасау қ ызметін жоятындар – қ орғ асын, сынап, стирол, радиоактивті басқ а да заттар.

Зиянды заттардың ә сер етуі жә не ағ зағ а енудің жолдары. Зиянды заттар адам ағ засына тыныс алу жолдары, тері жә не ас қ орыту жолдары арқ ылы енеді. Кө п жағ дайда (80-90 пайыз) кә сіпке байланысты аурулар жә не уланулар ағ зағ а улы газдардың, булардың, тұ мандардың енуіне байланысты болады. Бұ л жолмен ауруғ а шалдығ у ө те ауыр болуы мү мкін, себебі улы зат бірден қ анмен араласып бү кіл денеге тарап кетеді.

Улы заттар ішкен тағ аммен, сумен, темекімен, қ олдың кірімен ас-қ орыту жолдары арқ ылы ағ зағ а енеді. Улы заттар ауыз қ уысында-ақ сің іп, қ анғ а ө тіп кетуі мү мкін. Ондай заттарғ а фенол, цианид сияқ ты улар жатады. Асқ азанның қ ышқ ылды ортасы улы қ осындымен бірігіп, заттың улылығ ын одан ары арттыра тү суі мү мкін.

Улы заттар адам ағ засына тері арқ ылы енеді. Улы булар, сұ йық заттар теріге еніп, сол арқ ылы қ анғ а кетеді. Бұ ндай заттарғ а суда, майда жең іл еритін кө мірсутегі, ароматты аминдер, бензол, анилиндер жә не т.б. жатады. Егер теріде жара немесе сызат болса, ағ зағ а енуі жең ілдейді.

Бірінші кезең де улы заттардың бө лінуі қ ан айналымының қ арқ ындылығ ы байланысты болады. Улы заттардың жиналатын ү ш басты орны бар: клетканың сыртындағ ы сұ йық, клетканың ішіндегі сұ йық жә не майлы тін (ткань). Улы заттың тарауы ү ш негізгі физикалық -химиялық қ асиетке байланысты болады: суда ергіштігі, майда ергіштігі, реакцияғ а енгіштігі. Кейбір металдар (кү міс, мырыш, хром, ванадий, кадмий жә не басқ алары) қ аннан тез шығ ады, бірақ бауыр мен ө кпеде жиналып қ алады. Барий, бериллия, қ орғ асын қ осындылары кальциймен, фосформен бірігіп ө те мық ты қ осынды жасай алады жә не сү йекте жиналады.

Улы заттардың ә серінің салдары. Улы, зиянды заттармен жақ ындасқ анда адам ағ засы тіннің жергілікті зақ ымдануына жә не жалпы улануғ а ә келеді.

Жалпы улану удың қ анғ а енуінің нә тижесінде дами бастайды. Удың жергілікті ә сері онымен жақ ындасқ ан жерінде зақ ымдану болуы мү мкін: терінің қ ызарып, қ абынуы, кү юі.

Улану екі тү рде жү реді: ө ткір жә не созылмалы.

Уланудың ө ткір тү рі – бұ лай улану апат болғ анда, қ ауіпсіздік ережелерін ө рескел бұ зғ анда болады ә рі у тез арада ә сер етеді жә не кө п мө лшерде ағ зағ а енеді. Ө ткір уланудың екі фазасы болады: біріншісі – ө зіне тә н емес кө рінуі (бас ауруы, ә лсіреу, жү регі айну жә не т.б.), екіншісі – ө зіне тә н, телімді кө рінуі (ө кпенің ісінуі т.с.с.)

Уланудың созылмалы тү рі – уланудың бұ л тү рі жайлап, аз мө лшерде білінбей жү ріп жатуы мү мкін. Ондай улану удың ағ засында жиналуының ә серінен болады. Мысалы, бензолмен ө ткір улану болғ анда негізінен жү йке жү йесі зақ ымданады, ал осы затпен созылмалы тү рде уланса, онда қ ан жасау жү йесі зақ ымданады.

Адам организмінің улы заттарғ а қ арсы кү ресінің жолдары. Зиянды заттар ағ зағ а тү скен соң, ә ртү рлі химиялық ө згеріске ұ шырайды: биотрансформация немесе метаболизм. Улы зат клеткалы мембранамен, ақ уыз қ ұ рылымымен жә не клетканың басқ а да қ ұ рылымдарымен жә не тінаралық ортамен қ арым-қ атынасқ а тү сіп ө згереді – бұ л удың ә р жолмен ө з кү шін жоғ алтуы.

Бірінші жол – удың химиялық қ ұ рылымының ө згеруі.

Екінші жол – улы затты уақ ытша бір ағ зағ а бө ліп қ оюы (депонирование). Бұ л жол – уақ ытша қ анда айналып жү рген удың кө лемін азайтады. Мысалы, ауыр металдар (қ орғ асын, кадмий) сү йекте, бауырда, бү йректе, кейбір улы заттар жү йке жү йесінде жиналады. Бұ л процесс ө те кү рделі жә не уды жоюдың негізгі тиімді жолы болып саналмайды. Себебі у қ ан айналымына кезкелген уақ ытта қ айта тү суі мү мкін.

Ү шінші жол ағ засынан шығ уы – бұ л ә ртү рлі жолмен болады: тыныс алу жолдары арқ ылы, асқ орыту, бү йрек, тері, темір. Мысалы, ауыр металдар ішек-қ арын жолымен ағ засынан шығ ады. Терлегенде термен де шығ уы мү мкін.