Дәріс тезистері. Адам баласына жүктелетін рөлдер мен міндеттер қоғамдық, мәдени, саяси

Адам баласына жү ктелетін рө лдер мен міндеттер қ оғ амдық, мә дени, саяси, экологиялық, діни, экономикалық факторлардың ә серінен туындайтын пайымдаулармен тү сіндіріледі, мысалы, салт-дә стү р, заң дар жә не т.б. Гендерлік қ арым-қ атынастар, мінез-қ ұ лық тар туа бітпейді, адам оларды ө мір ү дерісінде мең гереді, ү йренеді жә не олар ө згеріп отырады.

Біз гендерлік айырмашылық тарды тө мендегі қ оғ амдық жағ дайлардан кө ре аламыз:

Ә леуметтік: ә йелдер мен еркектің ә леуметтік рө лдерінің ә р тү рлері: ер адам кө біне отағ асы жә не отбасының басты асыраушысы; ә йел негізінен бала тә рбиелеуші, қ амқ оршы.

Саяси: Ә йелдер мен еркектер билік пен ең бекті бө луіндегі айырмашылық тар: ер адамдар ұ лттық жә не жоғ ары дең гейдегі саясатқ а белсене араласады; ә йелдер кө бінесе жергілікті дең гейдегі жұ мыстарғ а жә не ө здерінің отбасыдағ ы рө лдерімен байланысты іс-ә рекетке белсене араласады. Білім беру саласында: Қ ыз балалар мен ұ л балалардың білім алудағ ы мү мкіндіктері мен қ абілеттеріндегі айырмашылық тар: отбасы ресурстары негізінен ұ лдардың біліміне бағ ытталады; қ ыздар оншалық ты қ иын емес, жең іл академикалық бағ ытты таң дайды.

Экономикалық: Ә йелдер мен еркектер пайдасы мол салада жә не қ аржы жә не басқ а продуктивті ресурстарды бақ ылап-басқ аруындағ ы айырмашылық тар: несие мен қ арыз, жер иелену сияқ ты салаларда

Ә йелдер ең бек нарығ ында сұ ранысқ а ие емес, 2008 жылы жұ мысқ а орналастыру мә селелері бойынша барғ ан ә йелдердің алтыдан бірі ғ ана жұ мысқ а тұ рғ ан. Ә йел адамдардың алатын жалақ ылары да ер адамдардыкіне қ арағ анда тө мен, ә йелдердің ең бекақ ысы ер адамдардың ең бекақ ысының 61% қ ұ райды екен жә не кедейлік пен жұ мыссыздық ә йелдер арасында ө те кө п. Осының барлығ ы мемлекеттік органдардың гендерлік тең дік саясаттын нашар жү зеге асырып отырғ андығ ының кө рсеткіші. Заң шығ арушылық базаның жетілмегендігі, гендерге бағ ытталғ ан заң дардың жоқ тығ ы, ә йелдер мен еркектердің формалды тең дігі осының барлығ ы қ азіргі проблемалардың бір бө лігі ғ ана. Бірақ кейде гендерлік тең дік саясатының жү зеге асуына ә йелдердің ө здері жол бермей жатады. Бұ л қ азақ ә йелдерінің, қ ыздарының табиғ и жә не ұ лттық ерекшеліктеріне жә не отбасында берілетін тә рбиеге де байланысты. Олардың басым бө лігі жұ мыстарын тастап, ү йде бала бағ ып отырып қ алады. 5 жыл ө ткеннен кейін жұ мысқ а шық са, барлық дағ дыларын жоғ алтады. Содан жалақ ысы тө мен жұ мысқ а орналасады немесе мү лдем жұ мыс істемей қ алады.Гендірлік мә дениет – жеке адамның ө мір сү ру мақ саты мен қ ұ ндылық жү йесі, адамның ө мір сү рген ортамен қ арым-қ атынасы. Ол - ө зара қ арым-қ атынас нә тижесінде қ алыптасатын ерекше қ ұ былыс.XIX ғ асырда мә дениет мә селелерімен тығ ыз айналысқ ан ғ алымдардың бірі - ағ ылшын ойшылы Эдуард Бернетт Тайлор (1832-1917) болды. Ол «мә дениет жө ніндегі ғ ылым - реформалар жө ніндегі ғ ылым» деп тұ жырымдай отырып, мә дениетті ү здіксіз даму ү стіндегі процссс деп қ арастырды. Тайлор мә дениетке мынандай жалпылама анық тама береді«Мә дениет пен ө ркениеттен, орфографиялық мағ ынада - білімнен, наным-сенімдерден, ө нерден, адамгершіліктен, заң дардан, салт-дә стү рлерден жә не қ оғ амныд мү ілесі ретілде адамның игерген дағ ды-лары мен тү рлі қ абілетерден қ ұ ралады». Нақ ты идеалды тұ рғ ыдан қ арастырсақ, мә дениет - жеке адам мен бү кіл коғ амды, адамның бақ ыты мсн болашағ ы жолындағ ы қ ұ ндылық тарды дамыту аркылы адамзат баласын жан~жақ ты жетілдіру болып табылады.Американдық авторлардың алғ ан нә тижелеріне сү йенсек ә йелдердің кө п бө лігі ерлік жұ мыстарғ а орналасқ ысы келмейді, ө йткені олар ө здеріне таныс жә не дайын ә йелдік жұ мыстарды ө здерін жақ сы сезінеді. Ер мамандық тарда ә йелдердің болуы аз. Демек дә стү рлі ер мамандық тарда ә йелдердің аз болуы жұ мысқ а алушы ерлердің олардың қ ұ ндылығ ы тө мен деп есептейтіні ойларына ғ ана шартталмағ ан, сонымен қ атар ә йелдердің тұ лғ алық факторларына байланысты: олардың ә йелдік іс-ә рекеттерге бейімділігі жә не ер ұ жымдарында дискомфорттылық сезімдері сияқ ты. Сондай ақ жұ мысқ а орналасу барысында ерлерде дискриминацияғ а ұ шырайды егер олар ә йелдік мамандық қ а орналасатын болса.Ерлер мен ә йелдердің кә сіптерге талаптары. Ер немесе ә йел жыныстыларының ө кілдері ә р тү рлі қ ажеттіліктердің ө телуін кө здей тұ ра кә сіби іс-ә рекетке белгілі – бір дең гейде ә р тү рлі талаптар қ ояды.Л.А. Головейдің берілгендері бойынша 9-сыныптан 11 сыныпқ а дейін жас ө спірімдерде ө з кә сібіне қ атысты талаптар ө се тү седі, яғ ни келешек мамандық қ а қ атысты факторлардың саны ө седі. Ал қ ыздарда болашақ мамандық қ а қ атысты талаптары болмашы ғ ана ө згереді.Бозбалар бірінші орынғ а жоғ ары ең бек ақ ыны жә не жұ мыс барысындағ ы ө з бетімен шешім қ абылдау мү мкіншіліктерін қ ояды. Маң ызды факторлары ретінде бозбалалар ең бек барысымен жағ дайын жә не оның шығ армашылық сипатын ескереді. Тә уелсіздіктің алғ ашқ ы жылдарынан бастап-ақ Қ азақ стан ә лемдік стандартқ а сә йкес гендерлік тең дік принциптеріне назарын аудара бастады.

Президент Назарбаев мемлекетімізде ә йелдердің атқ арып жатқ ан маң ызды рө лі жайлы Қ азақ стан ә йелдері съезінде: «Біздің гендерлік тең дік саласындағ ы саясатымыз, ә йелдердің экономикалық жә не саяси ө мірге қ арқ ынды араласуы ә лемдік қ ауымдастық тарапынан жоғ ары бағ аланды» деп ә діл кө рсетті.

2012 жылдың қ азанында ә лем мемлекеттері арасындағ ы жыныстардың тең дігі мә ­селесі бойынша Бү кілә лемдік экономикалық форумының сараптамалық тобы жа­риялағ ан рейтингісіне сә йкес еліміз ә лемнің 135 мемлекеті ішінен 32-орынғ а ие болғ ан. Ә рине, оғ ан мемлекетіміздің салиқ алы саясатының арқ асында жеттік. Ө йт­кені Президент Нұ рсұ лтан Назарбаевтың бас­тауы­мен елімізде 2006 жылы Қ азақ стан Республикасы Президентiнiң жанындағ ы Ә йелдер істері жә не отбасылық -демографиялық саясат жө нiндегi ұ лттық комиссия қ ұ ры­лып, табысты жұ мыстар атқ арып келеді. Комиссияның қ ұ рамына Парламент депутаттары, мемлекеттік қ ұ рылымдардың, жоғ ары оқ у орындары мен ү кіметтік емес саяси ұ йымдар жетекшілері енген. Қ азіргі таң да комиссия мү шелері мемлекетімізде қ оғ амдық саяси бағ ытта қ ыруар жұ мыстар атқ аруда.

Гендерлік стереотиптер – еркектер мен ә йелдердің бейнелері жайлы қ арапайымдалғ ан, белгілі бір жү йеге келтірілген жә не нормативті тү сініктер. Яғ ни ә йел адам қ андай қ асиеттерге ие болуы керек жә не еркек адам қ андай болуы керек деген сияқ ты тү сініктерге негізделген.

Гендерлік теория отыз жылдай бұ рын ә леуметтік ғ ылымдарда пайда болғ ан. Оның негізгі тұ жырымдамасы – гендер мен жыныс ұ ғ ымдары арасындағ ы айырмашылық. Жыныс адамның биологиялық, физиологиялық қ ұ рылымына жатады. Гендер ұ ғ ымы қ оғ амның ә йелдер мен еркектердің биологиялық жынысына байланысты таң атын ә леуметтік рө лдері арасындағ ы, ә рекет–қ ылық тарындағ ы жә не эмоционалдық сипаттамаларындағ ы айырмашылық тарды білдіреді. Гендерлік айырмашылық тардың иерархиясынның негізінде маскулиндік (еркек) ү стем, ал феминдік (ә йел) бағ ынышты деп белгіленеді. Нә тижесінде ә йелдер де, еркектер де гендерлік стереотиптерінің «қ ұ рбаны» болып қ алады.

Гендерлік зерттеулер дә стү рлі рө лдер мен мә дени нормаларды қ алыптастыратын қ оғ амдық институттарды зерттеуге мү мкіндік береді. Осындай қ оғ амдық институттарғ а мыналар жатады: мемлекет, отбасы, білім беру жү йесі, ең бектің қ оғ амдық бө ліну механизмі, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары.

Таптауырын термині ә леуметтік ғ ылымғ а 1922 жылы ә леуметтанушы У.Липпманмен қ оғ амдық кө зқ арас концепциясын қ ұ растыру барысында енгізілді. У.Липпман бойынша таптауырын дегеніміз бұ л адамның кү рделі ә леуметтік обьектілерді қ абылдау барысындағ ы оның ә рекеттерін ү ндемей тү сетін жә не оның қ ұ ндылық тарын, қ ұ қ ық тарын, кө зқ арастарын қ орғ айтын реттелген, Гендерлік стереотиптер – еркектер мен ә йелдердің бейнелері жайлы қ арапайымдалғ ан, белгілі бір жү йеге келтірілген жә не нормативті тү сініктер. Яғ ни ә йел адам қ андай қ асиеттерге ие болуы керек жә не еркек адам қ андай болуы керек деген сияқ ты тү сініктерге негізделген. жү йелендірілген, мә дениетпен шартталғ ан басындағ ы ә лем бейнесі.