Дәріс тезистері

Гендерлік даму тұ лғ а ерекшеліктеріне жә не оның психологиялық айырмашылық тарына байланысты соң ғ ы уақ ытта белсенді талқ ыланатын мә селелердің бірі. Себебі, қ оғ амдық ортадағ ы тұ лғ а ролі, оның ішінде, ерлер жә не ә йелдер мә селелері қ азір айтарлық тай ө згерістерге ие болып отыр. Ер адамдар мен ә йел адамдар арасындағ ы тұ лғ алық ерекшеліктер олардың отбасындағ ы, қ ызмет барысындағ ы доминанттық қ атынасын нақ ты кө рсетеді. Қ ызмет барысында байқ алатын ерекшеліктердің біріне лидерлікті жатқ ызуғ а болады. Гендерлік психология проблемасы соң ғ ы уақ ытта белсенді қ арастырыла бастады.

Ксенофонт жә не Платон зерттеулерінен бастау алғ ан лидерлік мә селелері ғ асырлар бойы зерттеліп, бү гінгі таң да ө зектілігін жоймағ ан психология ғ ылымының зерттеу аясының бірі. Бұ л проблема қ азіргі тә уелсіз мемлекетімізде, одақ кө лемінде жә не шетелдік психология тарихында терең зерттеліп келеді. Мемлекетттердің демократизациясы, ө мірдің ә леуметтік – экономикалық шарттарының ө згеруі, жаң а лидерлерді қ ажет ететін, жаң а топ тү рлері мен ә рекеттердің пайда болуына ә келеді. Лидерлік қ асиеттердің дамуына гендерлік мә ндер бірден-бір ә серін тигізеді. Гендерлік мә ндер ғ ылым салаларында зерттеліп отырғ ан тың бағ ыттардың бірі.

Ер адамдарғ а қ арағ анда ә йедер қ ауымы табиғ атынан тез тіл табысқ ыш болып келеді. Сондық тан да ер адамдар жиі жағ а ұ стасып қ ала береді Ер адамдар тілін логика арқ ылы жұ мыс жасатқ ызса, ә йел адамдар тілге эмоция мен интуицияны тірек етеді.Ер адамдардың ә йелдер қ ауымына қ арағ анда есту қ абілеті тө менірек. Сондық тан ерлерге қ арағ анда нә зік жандылар біреудің сө зіндегі зілді анық естиді. Ә йелдердің кө ру қ абілеті еркектердікінен жақ сы жұ мыс жайтынын олардың майда-шү йдеге шейін мә н беріп отыратындығ ынан байқ аймыз. Ал ер адамдар, басқ а-басқ а ә йелдің дене-бітіміне кө з салғ анда кө ру қ абілеттерінің қ алай жақ сарып кеткеніне ө здері де қ айран қ алады.Ерлер мен ә йелдер, ұ лдар мен қ ыздар ә ртү рлі параметрлер бойынша, яғ ни психофизиологиядан жә не невропсихологиядан бастап психологияның ә леуметтік – психологиялық ерекшеліктеріне дейін салыстырылады.Сонымен бірге айырмашылық тар міндетті тү рде қ ұ рылмайды жә не ұ қ састық тарын да қ ұ ру міндетті емес. (айырмашылық тардың болуы, ұ қ састық тардың болуы бола бермейді). Ерлер мен ә йелдердің спецификалық ерекшеліктерін, жыныстардың ө зара бейнесін қ ұ ру.Сонымен қ атар, айырмашылық тардың қ ұ рылуынан бастап спецификасын жә не ө зіндік бейнесінің (жыныстар ұ қ састығ ын қ оса) қ ұ рылуына дейін парадигманың ауысуы болып келеді. Психологияның жаң а саласының зерттеулік потенциалы ө те кең: біздің ғ ылымымыздағ ы барлық зерттеулерді тә жірибе жү зінде қ айталауғ а болады, яғ ни ерлер мен ә йелдердің тең таң дауында психофизикадан бастап ә леуметтік психологияғ а дейін.Гендерлік ә леуметтену тә жірибесі кө пшілігінде гендерлік стереотип теріс ұ ғ ымғ а айналатынын немесе айналмайтынын анық тайды.

Теріс ұ ғ ым (ескішілдік) стереотиптен ажыратылады. Адамдар жиі ө здерінің топтарына игі ниетті қ атынаста болады жә не азғ антай топқ а кіретіндерге де игі ниетте болады. Мысалы, отбасы мү шелері ө здерін басқ а отбасының мү шелерінен кү шті деп ойлайды- европалық тар ө здерін африкалық тардан кү шті деп санаса, ерлер ө здерін ә йелдерден кү шті деп ойлайды.

Толық даму жә не жетілу ү шін адам ер жә не ә йелдердің мінез-қ ұ лық тарын дә стү рлі стереотиптерден кө рінетін шектеулерден арылу қ ажет. Осы іспеттес стереотиптерден арылу – адамғ а рухани жә не физикалық денсаулық ты жә не толық ө мір сү ру мү мкінідігін береді.

Психологиялық зерттеулер нә тижесінде екі жынысты бір-бірінен ерекшелейтін екі негізгі қ абілеттер ашылды. Олар: ә йел адамдарда вербальды қ абілеттер ер адамдарғ а қ арағ анда тө мен дең гейде, бірақ олардың математикалық жә не кең істіктік қ абілеттері ер адамдардан жоғ ары. Ал, ер адамдарда керісінше, яғ ни оларда вербальды қ абілеттері ә йелдерге қ арағ анда жоғ ары дең гейде, ал математикалық жә не кең істіктік қ абілеттері тӛ мен. Яғ ни, кейбір ер адамдар кө пшілік ә йелдерге қ арағ анда жоғ ары вербальды қ абілеттерге ие болса, кейбір ә йелдер кө пшілік ер адамдарғ а қ арағ анда жоғ ары математикалық жә не кең істіктік қ абілеттерге ие болады. Бұ л ерекшелік балалық шақ тан байқ ала бастайды жә не мұ ны интеллектуалдық тесттерді жү ргізу арқ ылы оң ай анық тауғ а болады. Соң ғ ы ғ ылыми зерттеулер анатомиялық жә не функционалды ерекшеліктердің туындауы ер мен ә йелдердің бас миының қ ұ рылымына байланысты деген болжамдарды дә лелдеуде. Осығ ан байланысты бірқ атар ғ алымдар зерттеулер жү ргізіп, ер мен ә йелдер бірдей жағ дайғ а тап болғ анда бас миының ә ртү рлі бӛ ліктерін іске қ осатындық тарын анық тағ ан.

Ли Эллистің нейроандрогенетикалық ерекшеліктер теориясына сә йкес, мінез-қ ұ лық тағ ы гендерлік айырмашылық тар андрогеннің ми орталығ ына тигізетін ә серіне байланысты. Ә р адамда ердің де, ә йелдің де гормондары бар, бірақ біреуі доминантты болады. Гормондардың миғ а ә сер етуінің екі тү рлі кезең і бар: біріншісі эмбрионның ү шінші айында ә сер ететін «ұ йымдасқ ан» кезең, екіншісі жыныстық пісіп жетілудің кезіндегі «белсендендірілген» кезең.

А. Гезеллдің ең бектеріне сү йенсек, ер балаларда ірі моторика да, ал қ ыз балаларда ұ сақ моторика дамығ ан. Қ ыз балалардың ұ л балаларғ а қ арағ анда сө здік қ оры кө п, бірақ интеллект ұ л балаларда жоғ ары. Қ абылдау мен зейін қ ыз балаларда жоғ ары болғ анымен, олар кең істіктік қ атынасты бағ алауда жиі қ ателеседі. Ал, американдық зерттеушілер И.Атватер мен К.Г.Даффидің зерттеулерінде жыныстардың ө зін-ө зі бағ алау дә режесі қ арастырылғ ан. Нә тиже бойынша, ә йелдердің ө зін-ө зі бағ алауы ә леуметтік қ арым-қ атынасқ а байланысты болса, ер адамдарда ол жұ мыстағ ы сә ттілікке тә уелді. Демек, жыныс – бұ л ешқ ашан ұ мытылмайтын адамның атрибуты. Адам танысқ ан адамының тү р келбетін, киімін есіне тү сіре алмауы мү мкін, бірақ ол оның қ ай жыныс ө кілі екендігін ө те жақ сы біледі. Психологтардың анық тауынша, гендерлік бірдейлік баланың туғ анынан басталады.

Тұ лғ аның қ алыптасу теориясына сә йкес, бала ә леуметтік ортадағ ы нормалар мен қ ұ ндылық тарды мең гереді, мә дениетті қ алыптастырады, бір сө збен айтқ анда ә леуметтенеді. Тұ лғ аның ә леуметтенуі ү здіксіз жү ретін процесс, ол баланың ө мірінің соң ына дейін жалғ асады. Тұ лғ ада ө зі ө мір сү ріп отырғ ан қ оғ амның гендерлік мә дени жү йесін мең геруі арқ ылы гендерлік ә леуметтену жү реді. Гендерлік ә леуметтенудің мазмұ ны қ оғ амның ә леуметтік-экономикалық дамуы жә не мә дени ерекшеліктер, индивидтердің ө мір сү ру салты бойынша анық талынады. Балада ө зінің жынысының константтылығ ын тү сіну 5-7 жаста басталса, тұ лғ аның дү ниетанымы қ алыптасатын 17-25 жас ә леуметтенудің жауапты кезең і болып табылады. Психологтар баланың жыныстық -рө лдік мінез-қ ұ лық кө рсетіп, ә леуметтенуінің бірқ атар механизмдерін бө ліп кө рсетеді.Бірінші, ә ке-шешеге еліктеу механизмі, яғ ни баланың ойын барысында ата-анасының рө лдеріне енуі. Екіншісі, жыныстық -рө лдік бірдейлік механизмі, яғ ни баланың ө зін белгілі-бір жыныстың ө кілі ретінде сезінуі. Балағ а сонымен қ атар, ата-анасының қ атынасы да тікелей ә серін тигізеді. Мұ нда бала мен ата-ана арасында тура немесе жанама байланыс болуы мү мкін. Ата-ана баласын жынысына негіздей отырып, яғ ни ө здерінің ер адам қ андай болуы немесе қ ыз бала қ андай болу керек деген кө зқ арастарына негіздей отырып тә рбиелейді. Психологтардың кө рсетуінше бала тә рбиесіне ә кесінің белсенді тү рде араласуы мынадай жағ дайларда балағ а жақ сы ә сер етеді:

• Ә ке тә рбиесін кө рген балада бө где адамдарғ а деген қ орқ ыныш болмайды жә не олар қ арым-қ атынас барысында барынша ашық болады;

• Ә кесінің берген тә рбиесінің арқ асында бала ашық, ә діл, мойнындағ ы парыз бен міндеттерді жоғ ары дең гейде сезінетін, басқ арушылық қ а қ абілетті болып қ алыптасады;

• Егер, отбасында ана тә рбиесімен қ атар ә ке тә рбиесі белсенді жә не доминантты болса, онда балалар ө здерінің қ аупсіздігін терең сезінеді, соның нә тижесінде ө з-ө здеріне деген сенімділіктері нығ айып, қ айратты болып ө седі;

• Егер, ә кесі балағ а тә рбие берумен айналыспаса, онда балада логикалық анализ, математикалық жә не техникалық қ абілеттердің қ алыптасуы бә сең дейді;

• Баладағ ы ер адамғ а тә н болғ ан ер мінезділіктің қ алыптасуы да тікелей ә кесінің тигізетін ә серіне тә уелді;

• Баланың сексуалдылығ ы жә не ә йелдерге деген қ атынасы да ә кесімен болғ ан

қ арым-қ атынас нә тижесінде бекиді;

• Қ ыз балалардың ө зіне деген сенімділігі ә ке тә рбиесі нә тижесінде туады;

• Қ ыз балалардың ө зге отанғ а барғ анда тұ рақ ты отбасын қ ұ руы, ө зінің отбасында кө рген ү лгі ө негесіне тә уелді болып табылады. Ү йлесімді отбасылық қ атынасты кө рген бала ө зге шаң ырақ та да ү йлесімді отбасын қ ұ руғ а тырысады.

Ә леуметтік рө лдерді бө лудегі қ алыптасқ ан таптаурындық қ а байланысты нақ ты ө мірде ә йелдердің қ ұ қ ық тары мен мү мкіндіктері ерлерге қ арағ анда азырақ болады.

Біздің қ оғ амдағ ы, алдың ғ ы қ атардағ ы мамандық тардың кө п бө лігін ерлер иемденген, ә кімшілікте жә не ірі ұ йымдардағ ы жоғ ары посттарда ә йелдер аз. Карьера жасауғ а талпынғ ан ә йелдер ө здерінің жолында «ә йнек тө беге» жиі кездеседі. Ә леуметтік зерттеу мә ліметтеріне сә йкес бұ л қ ұ былыс ә йелдердің лидерге қ ажет қ асиеттерді иемденбегендігінен немесе ерлерге қ арағ анда адамдық капиталы аз болғ андығ ынан ұ шырамайды.

Ә йел адамдар - нашар лидерлер деп болжайтын кө пшілікпен қ абылданғ ан таптаурын бар, міне солар «ә йнек тө бе» қ ұ былысын жасаушылар. Ә йелдер ерлерге қ арағ анда қ ызметтегі баспалдақ бойынша жылдам кө терілуге алып келетін мү мкіндікке аз ие болады. Мұ нда ә йелдерге ә детте олардың карьера жасауына кө мектесетін жә рдемшінің жоқ тығ ының мә ні бар. Ү йге жә не отбасына байланысты міндеттер ә йелдерге қ ызмет бойынша кө терілуіне кедергі жасайды, ө йткені олардың мерзімнен тыс жұ мыс жасауғ а жә не сапарғ а барып келуге мү мкіндіктері бола бермейді. Бірақ жұ мыс беруші ә йелдерге жұ мыста жоғ ары орынды иеленуге ү й жә не отбасылық міндеттері кедергі келтіреді деп алдынала сенімді болады.

Жұ мыс істемейтін ү й шаруашылығ ымен айналысатын ә йел ө зінің психологиялық қ ажеттілігінің кө пшілігін қ анағ аттардыра алмайды, сонымен қ атар ү й шаруашылығ ымен айналысатын ә йелдің кү йеуіне деген қ аржылық тә уелділігі оның ә серін тө мендетеді. Жұ мыс істейтін ә йелдер жұ мыс істейтін ерлеріне қ арағ анда ә лдеқ айда кӛ п шаруа бітіретіндіктен, олардың демалуғ а деген уақ ыттары бола бермейді. Екі жү кті, яғ ни отбасындағ ы жә не жұ мыс орындағ ы міндеттерді бірдей арқ алап алғ анына қ арамастан, жұ мыс істейтін ә йелдер осы жағ дайда кө п ұ тады.

Кө птеген адамдар ә йелдер мен еркектердің тең сіздігін кӛ рсетпеу ү шін «ө мір сондай» деген тұ жырымды қ олданады.

Ә йелдер рө ліне қ ойылатын дә стү рлі шектеулерді оқ ып білгеннен соң, қ оғ амда ә йелдер ер адамдарғ а қ арағ анда тө менгі статусқ а ие болатындығ ы жә не ү й жұ мыстары мен ұ йымдағ ы жұ мыстарын қ атар алып жү ргендіктен қ ызметінде кө терілу оларғ а қ иындық тар тудыратындығ ы жө нінде кө зқ арас қ алыптасуы мү мкін. Дегенмен, ер адамдар рө ліне қ ойылатын дә стү рлі арнайы шектеулер де бар. Ерлердің қ оғ амдағ ы ә леуметтік рө лдері олардың мінез-қ ұ лқ ына тікелей ә сер етеді. Осы жыныстағ ы адамдар ылғ и да нормативті жә не ақ параттық қ ысымда болады. Ақ параттық қ ысым дегеніміз, ер адамдар ә леуметтік ортадағ ы «ерлік» жайындағ ы ә леуметтік ақ параттарды естіп, соғ ан сә йкес келетін гендерлік мінез-қ ұ лық тарды кө рсеткісі келеді. Ал, нормативтік қ ысым дегеніміз, қ оғ ам оларды кез-келген рө лдік нормадан шық қ ан мінез-қ ұ лық тар ү шін жазалайды. Дж.Плектің пікірінше, ер адамның мінез-қ ұ лқ ы «ерлік» жайындағ ы кө ріністерге негізделеді. Ер адам қ андай болуы қ ажет деген сұ рақ қ а жауап беретін кө зқ арастар жиынтығ ын Дж.Плек пен оның ә ріптестері «ерлік идеологиясы» деп атайды. К.Томпсон мен Дж.Плек ер адамдар рө ліне қ атысты ә леуметтік нормаларды қ арастырды. Олардың ойынша, ә леуметтік нормалар дегеніміз, ер адамдардың іс-ә рекеттеріне мен сезімдеріне қ ойылатын арнайы шектеулер болып табылады. Ер адамдардың рө лдерін зерттей отырып, К.Томпсон мен Дж.Плек олардың рө лдік нормаларына кіретін негізгі ү ш факторды атап кө рсетті. Олар: табыстылық статус нормасы, қ аттылық нормасы жә не антиә йелдік нормасы.