Ишбулатова Ғелмикамал Зариф ҡыҙы хәтерләүҙәренән

Иҫ ке Тарыуал ауылының оло быуын аҡ һ аҡ алы-ағ аһ ы Ишбулатов Уйылдан Ялалетдин улы һ ө йлә п ҡ алдырғ андарҙ ы Йылайыр районының Ҡ ыҙ ҙ ар биргә н ауылында йә шә ү се 1924 йылғ ы Ишбулатова Ғ елмикамал Зариф ҡ ыҙ ы хә терлә ү ҙ ә ренә н яҙ ып алынды.

“Элек-электә н башҡ орттарҙ ың Урал тауы ө сө н ҡ анлы дауҙ ары кү п булғ ан. Дошмандар кө нтыуыштан да, тө шлө к яғ ынан да ябырылыр булғ ан. Ҙ ур яу килгә ндә, башҡ орт ырыуҙ ары, бер-береһ енә оран бирешеп, ғ ә скә р туплап яу ҡ айтарыр булғ андар.

Беҙ ҙ ең яҡ тың ете ырыуы: бө рйә н. ҡ ыпсаҡ, тү ң гә ү ер, юрматы, тамъян, ҡ атай, ү ҫ ә ргә ндә р – бер булып ойошоп йә шә гә н, бергә - бергә яу ҡ айтарғ ан. Һ ә р ырыуҙ ың башында бей торғ ан. Ошо бейҙ ә р барыһ ы ла Мә сем тигә н ханғ а буйһ онғ ан. Мә сем хандың йә йлә ү е хә ҙ ерге Бө рйә н ерендә ге Мә сем тауы яланында булғ ан, ти. Мә сем хан вафат булғ ас, уны бик ҡ ә ҙ ерлә п Ҡ ана йылғ аһ ы тамағ ында ерлә гә ндә р.

“Борон заманда, иген сә смә гә н, бесә н сапмағ ан, олатайҙ ар малдарына гел сә скә утлатып, ү реш, ҡ ышлыҡ тибен эҙ лә п, ырыу-ырыу эркелешеп, ер-һ ыу ө сө н бер-бере менә н талашып, Уралды-тө йә к итеү ө сө н бер ырыу икенсе ырыуғ а кө йә ҫ -кө йә ҫ яу асып, бер-беренең йә йлә ү ен баҫ ып, мал-тыуарын, бала-сағ аһ ын, ҡ атын-ҡ ыҙ ын талап йә шә гә н саҡ та, аранан аҡ ыллылар сығ ып, яусылар араһ ында һ ү ҙ асҡ андар: “Азаматтар, ырыу башҡ а булһ а ла, бауыр бер бит. Ошо янъяллашыуҙ ы туҡ татҡ анда ла арыу булмаҫ мы икә н? ” – тигә ндә р, ти.

Яусылар һ ө ң гө һ ө н ергә сә нсеп, һ ө йлә ү сене ауыҙ ы менә н йоторҙ ай булып, керпек ҡ аҡ май тың лап торғ андар. Ҡ айһ ылары ауыҙ ына ү лә н ҡ абып, башын тү бә н эйеп, уйлап ултырғ андар, ти. Һ ө йлә ү сенә н һ ү ҙ сыҡ ҡ ан, һ ү ҙ гә эйә реп һ ү ҙ киткә н. Бары ла аҡ ыллы һ ү ҙ ен хуп кү реп, яулашыуҙ ы ташларғ а булғ ас, ү ҙ е – баш, ү ҙ е тү ш булып йө рө гә н аҡ һ аҡ алдар араһ ында шау-шыу киткә н; ү ҙ -ара даулашып, һ ә р ҡ айһ ы аҡ һ аҡ ал ү ҙ е морон тө рткә н ханына барып, кә ң ә ш-тө ң ә ш иткә н, ярҙ ам һ орағ ан, ти. Хандар ашыҡ мағ ан, элеккесә йә шә й биргә н. аҡ һ аҡ алдарҙ ың эше был яҡ менә н дә сыҡ мағ ас, аптырағ андар. Һ аман кө слө ырыу кө сһ ө ҙ ырыуҙ ы талап, былай тороу ярамаҫ, бер ҙ ә булмаһ а, Мә скә ү батшаһ ына барып ҡ арайыҡ, тип һ ү ҙ берлә штергә ндә р, ти.

Ерле ерендә кә ң ә ш итеп, тағ ы ла ырыу аҡ һ аҡ алдары бер ергә йыйылып һ ө йлә шкә ндә р. Аҙ аҡ сиктә бө тә ырыу аҡ һ аҡ алдары араһ ынан Бө рйә ндең Иҫ ке бей, Ҡ ыпсаҡ тың Ҡ ужаҡ, Тамъяндың Шә ғ ә ле тигә н кешелә рен батшағ а ебә рергә булғ андар, ти.

…Илселә р ҡ айтып, халыҡ менә н һ ө йлә шеп бө тө ү гә, батша кешелә ре лә килеп еткә н, ти. Батша ебә ргә н нә сә лниктә р килгә с, ат-хат еткә н ерҙ ә н ете ырыу халҡ ын Тарыуал яланына йыйғ андар. Йыйында ырыу-ырыу яҡ лашып, батырҙ ар кө рә шкә н, сә сә ндә р ә йтешкә н, ҡ урайсылар ҡ урай уйнағ ан, йырсылар йырлағ ан. Аҡ һ аҡ алдар, байҙ ар ат саптырғ ан, уйын-кө лкө яһ ап, кө н уҙ ғ арғ андар, ти”.

Урындағ ы ҡ арттарҙ ың һ ө йлә ү енсә, ырыу башлыҡ тары Тарыуал яланына бергә лә шеп имә н бағ ана ултыртып, уғ а ү ҙ ҙ ә ренең ырыу тамғ аларын һ уғ ып сығ а. Был тамғ а ырыуҙ арҙ ың ү ҙ -ара татыу, бер тө птә н булыуын аң латҡ ан. Ул изге имә н тип йө рө тө лгә н. Изге имә н бик оҙ аҡ йә шә гә н.

Ә леге ваҡ ытта Тарыуал яланындағ ы имә н бағ ана һ аҡ ланмағ ан.

Тарих белә: нисә лер йыл

Шанлы йылдар ү ткә нен.

Ҡ айһ ы ерҙ ә, ҡ айһ ы йылда,

Ниндә й йыйын ү ткә нен.

Тарих иҫ лә й: ете ырыу

Йыйынғ а йыйылғ анын.

Аҡ һ аҡ алдар йыйылышып,

Оло кә ң ә ш ҡ орғ анын.

Был йыйынды ҡ орғ андар,

Тарыуал тигә н яланғ а.

Килгә н һ ә р бер аҡ һ аҡ ал,

Тамғ а ҡ уйғ ан имә нгә.

Оло ялан ситендә

Имә н ағ асы ү ҫ кә н.

Халыҡ уны хө рмә тлә п,

Изге имә н – тип ә йткә н.

Ырыу ағ асы – имә нгә

Таҫ ма, тә ң кә лә р таҡ ҡ ан.

Ошо имә н янында,

Ырыу бергә ойошҡ ан.

Дошман яуы ябырылғ анда

Кө слө оран яң ғ ырағ ан.

Ете ырыу бер булып,

Оло яуҙ ар ҡ айтарғ ан.

Ете ырыу һ алғ ан тамғ а

Изгелек булып ҡ алғ ан.

Ата – бабаның ү ткә не

Тарихҡ а һ ең еп ҡ алғ ан.

Ошо изге урынды,

Йә ндә й кү реп һ аҡ лайыҡ!

Шанлы тарих ү ткә ненә,

Тоғ ро булып ҡ алайыҡ!

Сө лә ймә нова Рә шиҙ ә Ғ илә ж ҡ ыҙ ы

Башҡ орт теле һ ә м ә ҙ ә биә те уҡ ытыусыһ ы

Сың ғ ырауыҡ – это вертикальный колодец - вход в пещеру на северо-западной окраине Тарыуал ялана, самой большой поляны не только нашей деревни, но и во всем Бурзянском районе, гранищачая высоким горным склоном к левому берегу реки Белой.

Сың ғ ырауыҡ – (на баш.яз.) – названо местными башкирами издревна так, потому что всякий прдмет, камни, монеты…, брошенные в эту яму, падают слишком долго со звенящим своеобразным мелодичным звуком.