Зейін түрлері

Адамдардың зейіні ырық ты, ырық сыз жә не ү йреншікті болып ү шке бө лінеді.

Сыртқ ы дү ниенің кез келген объектілері кейде ырық сыз-ақ біздің назарымызды ө зіне тартады. Мә селен, кө шемен кетіп бара жатқ ан адамның бояулы афишағ а кө зі тү ссе, оғ ан мойнын бұ рады не милиционердің ысқ ырығ ына жалт қ арайды т. б. Адам омірінде ырық сыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің бұ л тү рі ә сіресе жас балаларда жиі кездеседі. Ойткені балалық дө уірде адамның кү рделі іс-ә рекеттері (оқ у, ең бек т.б.) белгілі жү йеге келе қ оймайды да, осының нә тижесінде оның психикасы ете нә зік, тү рлі сыртқ ы ә серге берілгіш келеді. Ә рине, бұ дан бала есейген соң, ояың ырық сыз зейіні маң ызын жояды деген қ орытынды тумау қ ажет. Адам ө мірінің барлық кезендерінде ырық сыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қ ызыгу — ырық сыз зейіннің бұ лағ ы. Ө йткені қ ызық ты іске кө ң іліміз тез ауады. Мә селен, қ ызық ты кітап оқ уғ а ырық сыз зейін жеткілікті. Ал қ ызық сыз кітапты оқ у — ырық ты зейінді керек етеді. Ырық ты зейінде де қ ызығ у орын алуы тиіс. Бірақ ырық ты зсйін де жанама, дә некерлі қ ызығ уды керек етеді. Мұ нда адам ө з ісінен шығ атын нотижеге қ ызытады, оны орындау ү шін кү ш жұ мсайды, ө йтпесе іс онбейді, кү ткен нә тижеге қ ол жеткізе алмайды.

Ырық сыз зейін физиологиялык, тұ рғ ыдан барлау (ориентировочный) рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұ л тү рі жануарлар мен адамдардың сыртқ ы ортамен байланысында ү лкен роль атқ арады. Ырық сыз зейін кез келген тітіркендіргіш арқ ылы пайда бола бермейді. Ырық сыз зейіннің корінуіне тө мендегі жағ дайлар себеп болады:

а) кү шті тітіркендіргіштер (кө зді аштырмайтын жарық, қ анық бояулы заттар, қ атты дауыс, мұ рын жаратын иіс т. б.), заттар мен қ ұ былыстардың жаң алығ ы мен қ озғ алысы (мә селен, адамның ү стіндегі кийімінің ө згеруі, дыбыстың жарық тың артуы не кемуі т. б.);

ә) адамның сыртқ ы дү ниедегі объектілерге қ атынас жасаушың дә режесі (қ ызығ у, қ ажетсыну, кө ң іл кү йінің, хош болуы) ырық сыз зейіннің тууына жақ сы ә сер стеді.

15- билет

Эмоция (фр. emotion, лат. enoveo — толғ ану) — адам мен жануарлардың сыртқ ы жә не ішкі тітіркендіргіштер ә серіне реакциясы; қ оршағ ан ортамен қ арым-қ атынас негізінде пайда болатын кө ң іл-кү й.

Эмоция организмнің ә р тү рлі қ ажетсінулерге қ анағ аттануына (ұ намды эмоция) немесе қ анағ аттанбауына (ұ намсыз эмоция) байланысты. Адамның жоғ ары ә леуметтік қ ажетсінулері негізінде пайда болатын тұ рақ ты змоция. Эмоция жоғ ары тү рі адамның іс-ә рекетінің ө німді болуына мү мкіндік туғ ызады. Оларғ а қ уаныш, сү йіспеншілік жә не т.б. эмоциялар жатады. Жағ ымсыз эмоция адамның іс-ә рекетіне азды-кө пті зиян келтіреді. Оларғ а қ орқ ыныш, қ айғ ы, абыржу, ү мітсіздену, ү рейлену жә не т.с.с. эмоциялар жатады.

Кө ң іл — адамның бойын билеп алатын эмоциялық жағ дай. Кө ң ілді болу адамның іс-ә рекетінің сә тті, нә тижелі болуына байланысты. Адамның эмоциясын, оның мимикасынан, пантомимикасынан да байқ аймыз. Эмоциялық ү рдістердің пайда болуы вегетативтік жү йке жү йесінің қ ызметіне байланысты. Эмоциялар қ атарластығ ы — бірін-бірі итермелеуші эмоциялық кемелденген екі бағ дар. Олардың біреуі ұ ғ ынымсыздық қ а қ арай ығ ыстырылып, индивид мінез-қ ұ лқ ына санадан тыс ә сер етеді.^[1]

Эмоция тү рлері жә не олардың жалпы сипаттамасы. Тү йсіктердің сезімдік астары. “сезіс” жә не “эмоция” тү сініктерінің арақ атынасы. Эмоциялардың негізгі сипаттамалары. Эмоциялардың негізгі тү рлері. Эмоция классификациялары. Эмоциялардың амбиваленттілігі. Жоғ арғ ы сезісдер. Кө ң іл-кү йдің негісгі сипаттамалары.

Эмоциялардың дамуы жә не олардың адам ө міріндегі мә ні. Органикалық қ ажеттліліктер балалардағ ы алғ ашқ ы эмоциналдық кө рінулерді тудырушы ретінде. Жағ ымды жә не теріс эмоциялар қ алыптасуына ық пал етуші факторлар. Фрустрация эмоция қ алыптасу механизмі ретінде. Балаларда эмоциялар мен эмоциялық кү йлердің қ алыптасуындағ ы ересек адамдардың ролі. Жоғ ары сезімдердің қ алыптасу заң дылық тары. Мінез-қ ұ лық ты реттеудегі эмоция ролі. Эмоциялардың негізгі функциялары. Эмоционалдық кө рінулердегі даралық айырмашылық тар.

Эмоционалдық стресс тү сінігі. Стресс организмнің ө згеше реакциясы ретінде. Г.селье бойынша стресстің негізгі сатылары. Психикалық стресс классификациясы. Ақ параттық стресс пайда болу шарттары. Эмоционалдық стресстің кө ріну ерекшеліктері. Ү рейлер классификациясы. Стресс кө рінуі жә не даралық ерекшеліктері.

Эмоциялық кү йді реттеу. Ф.Б.Березин бойынша психикалық кү йлерді реттеу механизмдері. Психологиялық қ орғ аныс классификациясы. Психологиялық қ оғ аныс функциялары. Стресстік кү йдің қ алыптасуындағ ы фрустрацияның ролі. Қ ажеттіліктер жә не олардың стресс дамуындағ ы ролі. Интрапсихикалық қ ақ тығ ыс. Қ ақ тығ ыс тү рлері. Қ ақ тығ ыстың алдын алу. Қ ақ атығ ыс шешу жолдары.

 Эмоцияның тү рлері
Эмоциялар адамның мінез-қ ұ лқ ын ерекше сезім сарынына бө леп, азды кө пті ұ зақ қ а созылатын, ө те берік ә серлер туғ ызады. Кейде сезім кенеттен пайда болып, қ арқ ынды ө теді, бірақ біршама тез басылады. Осы ұ зақ қ а созылатын қ ысқ а ә серлерді психикалық не эмоциялық жағ дайлар деп атайды. Олардың қ атарына: кө ң іл-кү й, аффект, қ ұ марлық жағ дайлар жатады.
Кү рделі эмоциялар: кү рделі эмоциялардың бірі - кө ң іл. Кейпіне қ арап адамдарды шат, жайдары, жылы жү зді, ызалы, тү сі суық деп ажыратады. Адамның кө ң іліне айналасын қ оршағ ан дү ние ә сер етіп отырады. Егер оның қ ызметі жақ сы жү ріп жатса, жанұ я жағ дайы жарасымды болса, кө ң ілі де кө терің кі болады. Кө ң ілге адамның денсаулық жағ дайы, жү йке жү йелерінің ерекшеліктері де ә сер етеді. Ө мір тіршілігі ү шін елеулі маң ызы бар оқ иғ а да адамның кө ң іліне ү лкен із қ алдырады.

16 билет

Адамды ә рекетке бағ ыттайтын, мақ сат қ оюғ а талаптандыратын бір тү рткі болады. Мұ ны психологияда матив (себеп) деп атайды. Кез келген тү рткі сан қ илы қ ажеттермен тікелей не жанама тү рде байланысып жатады.

Адамды ә рекетке интермелейтін негізгі матив – оның тү рлі қ ажеттері. Адам ө з қ ажетіне байланысты алдына тү рлі мақ саттар қ ояды. Ол мақ саттарды орындау ү шін тү рлі ә діс-амалдар қ арастырады. Ө йткені адам сыртқ ы дү ниенің заттары мен қ ұ былыстарын тек танып, не оғ ан ө зінің қ атынасын білдіріп қ ана қ оймайды, сонымен бірге, оны қ ажетіне орай ө згерткісі келеді. Бұ л ү шін ол қ имыл-қ озғ алысқ а, іс-ә рекетке тү сіп отырады. Адамда қ имыл-қ озғ алыстар есепсіз кө п. Бұ ларды екі топқ а бө луге болады. Олар еріксіз қ озғ алыстар жә не ерікті қ озғ алыстар.

1. Еріксіз қ озғ алыстар – адам алдына мақ сат қ оймайтын қ озғ алыстар. Мысалы: (кө здің жұ мылуы, жө телу, тү шкіру т.б.)

2. Ерікті қ озғ алыстар – ол мақ сатқ а байланысты, қ ажеттілікке бағ ыттайтын қ озғ алыстар. Мысалы: (жерге тү сіп, кеткен нә рсені алу, дә ріс жазу т.б.).

Ерік қ оғ амдық ең бек процесінде пайда болып, қ алыптасқ ан. Тек ең бек ету арқ ылы ғ ана адам ө зінің ә р тү рлі амалдарын, қ имылдарын кө рсетіп, тү рлі қ ажеттерін ө тей алады. Адамның еріктік қ имылдары оның ө мір сү ріп отырғ ан ортасының, яғ ни сыртқ ы дү ние заттары мен қ ұ былыстарының ә сер етуіне байланысты кө рінеді.

Орыс ғ алымдары И.М.Сеченов пен И.П.Павлов ерік қ имылдарының белгілі бір себепке байланысты пайда болатындығ ын эксперементтік зерттеулермен дә лелдеді. И.М.Сеченов: «Кә дімгі ырық ты деп аталатын барлық саналы қ озғ алыстарымызды бейнелеу мағ ынасында ұ ғ ыну керек...».

Еріксіз қ озғ алыстарда тумалық қ асиет болса, ерікті қ озғ алыстар ө мірде жү ре-бара қ алыптасады. И.М.Сеченовтан кейін зерттеген И.В.Павлов болды.

И.В.Павлов: «... ерікті қ озғ алыстың механизмі жоғ ары нерв қ ызметінің барлық заң ына бағ ынатын шартты ассоциациятивтік процесс» деп ерікті мидың уақ ытша байланыстар принципінің заң ына орайлас тү сіндіреді. Сонымен жалпы айтқ анда ерік дегеніміз – адамның ө з мінез-қ ұ лқ ын мең гере алу қ абілеті.

Ерік қ имыл адамның даму процесінде біртіндеп жетіліп, қ алыптасатын кү рделі процесс екендігі тө мендегі структурасынан да жақ сы кө руге болады. Адам осылай ө зінің келешекте белгілі бағ ытта істейтін ісінің мә нін, жоспарын белгілейді. Мұ ны еріктік амалдың бастамасы – тілек немесе ниет деп атайды.

Тілек – келешекте істейтін ісіміздің ойғ а бекуі. Мә селен, «газетке мақ ала жазсам», «домбыра тартып ү йренсем» т.б. деген сө йлемдерде адамның тү рлі тілегі бейнеленген. Ой тө зіне салу арқ ылы адам ө зіне тиісті жоспар сызып, амал-айла, ә діс қ арастырды.

«Тілектің алдын-артын тексеріп ү йренген адам балалық та ебдейсіз, еркеліктен, қ ияң қ ылық тан, есейгенде есерліктен аман болмақ шы». (М.Жұ мабаев). Мақ сатқ а жетудің жолдары белгіленіп, жоспар жасалғ аннан кейін адамның тілегі оның нақ тылы қ алуына кө шеді.

Қ алау – мақ саттың айқ ындығ ы, оғ ан жеткізетін тиісті жоспардың жасалуы, ойдың бекемдігі. Дегенмен, тілекте, қ алауда ө здігінен адамның ерік-жігерін толық кө рсете алмайды. Мә селен, орта мектепті бітірген оқ ушы бірде педагогтық институтқ а немесе ауыл шаруашылығ ы маманы болғ анын да жақ сы кө реді. Мамандық тың біреуін қ алауын білмей, ә уре-сарсаң ғ а тү седі. Міне, осындай жағ дайда тілек пен қ алаудың арасында ү йлеспеушілік туады. Мұ ны психологияда мотивтер кү ресі деп атайды.

Мақ сат қ ою, тілек, қ алау, мотивтер кү ресі, тоқ тамғ а келу – бә рі жиналып ерікті қ имылдың «даярлық кезең і» деп аталады. Белгілі ерік кү шін талап ететін, тиісті жұ мыстар істеу нә тижесінде қ ол жететін мақ саттарды ғ ана алғ а қ оюымыз қ ажет.

Адамның ерік – жігер қ асиеттері сан қ илы. Бұ лардың іс - ә рекеттің нақ тылы жағ дайларына, орындау тә сіліне қ арай бірнеше салалары бар:

Біріншіден, еріктің кү шіне (тоқ тамғ а келгіштік, кедергілерді жең е алу, ө зін-ө зі мең гере алу, батылдық, шыдамдылық т.б.)екіншіден, адамгершілікке сыйымды ерік қ имылының сапаларына (жеке мү ддені ұ жым еркіне, қ оғ ам мү ддесіне бағ ындыра алуда кө рінетін ерік сапалары, ү шіншіден, еріктің адамның дербестігінен байқ алатын сапаларына (инициатива, принциптілік, тә ртіптілік, жинақ ылық т.б.) бө лінеді.

А) Тоқ тамғ а келгіштік Тоқ тамғ а келгіштік дегеніміз – адамның небір қ иын-қ ыстау кезең дерде қ ажетті шешімдерге келіп, оны жү зеге асыруғ а қ абілетінің болуы. Басқ алардың ақ ыл – кең есін тың дау, ақ ылғ а салу, ө зін тежей алу, қ ателерді кө ре білу, тә уекелге бел байлай алушылық – тоқ тамғ а келгіш адамғ а тә н қ асиеттер.

Ә) Табандылық. Табанды адам алғ ан бетінен қ айтпай, кө здеген мақ сатына қ айткен кү нде де жетуді кө здейді. Ол қ ажымай – талмай ә рекет етіп, осы жолда небір қ иыншылық қ а тө зіп, оларды бірінен соң бірін жең іп отырады. Мұ ндай адамның ерік кү ш қ иыншылық қ а қ арсы батыл кү рес ү стінде онан сайын нығ а тү седі.

Мектеп оқ ушыларын табандылық қ а тә рбиелеуде мұ ғ алім мына шараларды жү зеге асырып отырады:

1. Баланы жас кезінен қ олына алғ ан ісін ылғ и да аяқ татып, оның қ олынан іс келетіндігіне сенімін арттырып отыру қ ажет;

2. Оқ ушы дербес ә рекет жасауғ а, ө з бетімен қ иыншылық тармен кү ресе білуге ү йретілсін. Қ ажетті жерінде тә рбиешінің ө зі ө неге кө рсетіп отырса тіптен жақ сы;

3. Баланы коллективтігі ортақ мү дде ү шін кү ресе білуге баулу, кө пшілік алдындағ ы борышын, жауапкершілігін ө теуге жұ мылдыру, оғ ан берілген тапсырмалардың орындалу сапасын қ адағ алау – табандылық қ а тә рбиелеудің басты жолдары.

Б) Ұ стамдылық

Ұ стамдылық дегеніміз – адамның оқ ыс қ имыл-қ озғ алыстан, орынсыз сө йлеуден, басқ а кү йіп-пісуден бойын тежей алу қ абілеті.

«... нағ ыз зор ерік дегеніміз бірдемеге тек тілек етіп, соғ ан қ ол жеткізу емес, - дейді А.С.Макаренко. Ұ стамдылық, ө зін-ө зі мең гере алу адамның тө зімділік, шыдамдылық, батылдық сияқ ты ерік сапаларымен тығ ыз байланысты. Адамды адамгершілікке, тү рлі теріс қ ылық тардан бас тарта білуге жаттық тыру, дү ниетанымы мен сенімін, талғ амын қ алыптастыру, лайық сыз сө здерді тежей білуге ү йретіп отыру қ ажет.

В) Тә ртіптілік пен жинақ ылық

Тә ртіптілік дегеніміз – адамның ө з қ имыл-қ озғ алысын, ойы мен тілегін ә р уақ ытта коллективтің ырқ ына бағ ындыра алу қ абілеті. Оқ ушыларды тә ртіптілік пен жинақ тылық қ а тә рбиелеу дегеніміз олардың оқ у ә рекетін дұ рыс ұ йымдастыру, ә рбір кішкентай істің ө зіне тиісінше мә н беріп отыруғ а ү йрету қ оғ амдық істе де, жеке ө мірде де қ атаң тә ртіп сақ тау, ыждағ аттылық қ а ұ қ ыптылық қ а ү йрету, бір сө збен айтқ анда, осылардың барлығ ын олардың қ анына «сің іріп» отыру деген сө з.