Г) Ерлік

Ерлік дегеніміз – алғ а қ ойғ ан мақ сатына шексіз сенген, сол жолда атты демі біткенше бел байлағ ан, моральдық рухы жоғ ары адамның ғ ана қ олынан келетін қ асиет. Сонымен қ атар ерлік – батылдық пен ұ стамдылық тың, табандылық пен тез тоқ тамғ а келгіштіктің адамның басында ойдағ ыдай тоғ ысуы. Ерлік дә стү ріне тә рбиелену - ө мірдің ө зі біздің алдымызғ а тартып отырғ ан қ иындық тарды жең у деген сө з». Орыстың ұ лы педагогы К.Д.Ушинскийдің жас кезінде ө зін тә рбиелеу мақ сатында жасағ ан жоспары кө ң іл аударарлық тай. Ол жоспар мына тө мендегідей:

17 билет

Темперамент қ асиеттеріндегі кө птү рлілік даралық ерекшеліктер кешенін тұ тастай сипаттай алмайды. Адамдар арасындағ ы айырмашылық тардың кө птү рлілігі соншалық, олар ө мірдің барлық қ ырларынан кө рінеді. Адамдар тек сырт бейнесімен ғ ана емес, кү ллі психикалық қ ұ рылымымен, яғ ни басқ а адамдар мен зеттағ а қ атысты ә рекет-қ ылық мә нерімен, қ арым-қ атынасқ а тү су тә сілдерімен ерешеленеді. Ә р адамның психикасы мен тұ лғ асына қ айталанбастық тә н. Бұ л адамның даралығ ын кө рсетеді. Мінез – даралық тың негізгі қ ұ раушы бө лігі.

«Мінез» сө зі ө мірде жә не кө ркем ә дебиетте кең інен қ олданылады. Басқ а адамдармен қ атынаса отырып ә р адам ө з мінезі танытады жә не ө згенікін бағ алайды. Кү нделікті ө мірде қ ауым мінезді «жақ сы», «жаман», «ауыр», «жең іл» деп сипаттайды. Ара қ атынасымыз бұ зылғ ан жағ дайда, ә детте: «Мінезіміз келіспеді», - деп жауап береміз. Тү рліше мінез иелері ұ қ сас жағ дайларда ә р-тү рлі ірекет етеді, кү йзеледі. Егер біз келесі адамның мінезін жетік білетін болсақ, онда бізге оның ә рекеттерін тү сіну де оң айғ а соғ ады, ендеше, ол адаммен қ атынасудың тиімді стильін таң дап, белгілі жағ дайлардағ ы ә рекет-қ ылық тарын болжай аламыз.

Мінез ерекшеліктері жайлы білім мамандарды жұ мысқ а қ абылдауда, жауапты қ ызметке тағ айындауда, бірлескен ә рекетті орындауды тапсыруғ а байланысты топтарғ а біріктіруде маң ызды. Сонымен қ атар, шиеденістерді шешуде, ұ жымда жағ ымды психолгиялық ахуалды орнатуда, қ арым-қ атынас тиімділігін арттыруда мінез жайлы тү сінік аса қ ажет.

Мінез туралы алғ ашқ ы ғ ылыми тү сініктер ерте заманнан келеді, ол ә р адамның ө зіндік адамгершілік қ асиеттерінің мен ойларының боларын сипаттағ ан Аристотельдің есімімен байланысты. Оның шә кірті, ежелгі грек философы Теофраст (б.э.д. 372-287) адами ерекшеліктерді жү йелеп, оның 30 қ асиетін кө рсеткен, мысалы: сайқ ал, жасапмаз, сө зшең, т.б. Теофраст ө зінің «Этические характеры» тракты арқ ылы ғ ылымғ а «мінез» (грек. сharacter – қ асиет, сапа) терминін енгізген. Кейіннен, француз жазушысы Ж. Лабрюйер (1645-1696) ұ зақ уақ ыт бойында зиялы қ ауымның қ ылық тарын бақ ылай келе, мінездің мың нан аса типтік қ асиеттірін сипаттағ ан. Психологияның басты мақ саты тұ лғ а мен мінезді зерттеу деп есептеген А.Ф. Лазурский (1874-1917) мінездің мә нін, қ ұ рылымын, типтерін жә не дамуын қ арастыратын психология ғ ылымының бір саласы – мінезнаманы жасады.

Бү гінгі кү ні мінез тұ лғ аның тұ тастай кө рінісі ретінде, зерттеу пә ні адамдар арасындағ ы даралық ерекшеліктер болыпп табылатын, дифференциалды психологияда қ арастырылады. Мінез дегеніміз адамның белгілі жағ даяттарда жасайтын типтік ә рекеттерін сипаттайтын тұ рақ ты даралық ерекшеліктердің бірлігі.

Темперамент тума факторларғ а, анатомо-физиологиялық ерекшеліктерге жә не, ең бастысы, жү йке жү йесінің қ асиеттеріне тә уелді болса, мінез адамның заттық ә лем жә не басқ а адамдармен қ атынасудың кө птү рлі жү йесіне араласуына қ арай, ә леуметтенуі мен тә рбиесіне байланысты қ алыптасады. Адам мінезі оның шынайы ө мірмен қ атынасуына тә уелді қ алыптасатындығ ы туралы теорияның негізін В.Н. Мясищев пен Б.Г. Ананьев қ алағ ан. Қ атынас, алғ ашында, тек нақ ты-эмоциональді дең гейде жү реді. Олар адамның кү йзелістерін, шынайы ө мірді қ абылдау ерекшеліктерін, сыртқ ы ә серлерге жауап қ ылық тарын анық тайды. Адамдармен жағ ымды не жағ ымсыз қ арым-қ атынас тә жірибесі тұ лғ аның сә йкесінше ішкі қ атынастар жү йесін орнатады. Қ айталанбалы эмоциональді оң тайлы жә не кері ә серлер біртіндеп бекіп, тұ рақ ты тұ лғ алық қ асиетке, мінез сапасына айналатын ә лдеқ айда ұ зақ мерзімді психикалық кү йге ұ шыратады.

К.К. Платонов мінез сапаларының ү ш басты ерекшелігін анық тағ ан: олар айқ ын кө рінуі керек, басқ а қ асиеттерімен тығ ыз байланыста болуы тиіс жә не ә рекеттің ә р тү рінде жү йелі кө рініп отыруы қ ажет.

«Тұ лғ а сипаты» жә не «мінез сапалары» ұ ғ ымдары, кө бінекей синонимдер ретінде қ олданыады, алайда оларды айыра білуіміз керек. Психологиялық тү сінік ретінде тұ лғ а, ө зінің бір ғ ана қ ұ раушы бө лігі болып табылатын, мінезге қ арағ анда ә лдеқ айда ауқ ымды. Тұ лғ аның ө зегі - қ ажеттілікті-мотивациялық аймақ. Жетекші мотивтер, қ ұ ндылық тар жә не мақ саттар тұ лғ а бағ ыттылығ ын анық тайды. Тұ лғ а сипатының қ ұ рамына оның бағ ыттылығ ын анық тайтын қ асиеттері енеді. Ө зінің басты қ ұ ндылық тарына қ ол жеткізу ү шін адам тү рліше мінез сапаларын таныта не оларды ө згерте алады. Сондық тан, тұ лғ а мінезге қ арағ анда ә лдеқ айда жоғ ары инстанция.

Адам ө мірі қ арым-қ атынасқ ан адамдарымен, тә рбие алу жағ дайларымен ерекшеленеді. Сонымен қ атар даралық дамудың табиғ и алғ ышарттары да ә р тү рлі. Сондық тан, ә р адамда тек ө зіне ғ ана тә н, қ айталанбас мінез бітістері мен сапаларының бірлігі қ алыптасады. Алайда, мінез даралық ерекшелік кө рсеткіші болуымен қ оса, басқ а адамдармен ортақ қ ырларымен танымал. Ұ қ сас жағ дайларда, бір ортада ө мір сү ретін адамдар ү шін типтік мінез бітістері тә н. Мә селен, бұ рынырақ та еліміздегі адамдарғ а нұ сқ аумен жү ру, енжарлық, тә ртіптілік тә н болса, қ азірде ө збетті, тә уелсіз, бастамашыл адамдар жиі кезігеді. Осығ ан қ оса, қ оғ амның ә р мү шесі басқ а нақ ты бір топтың мү шесі болып табылады, ол: отбасы, оқ у тобы, ө ндіріс ұ жымы, тү рліше ресми емес топтар. Олардың ә рқ айсы адамның мінезінде ө зіндік рең қ алдырады. Мінездің мә ні - даралық жә не типтік ерекшеліктердің бірлігінде. кез келген қ атынас мінезқ алыптастырушы болмайды, тек ө мірлік маң ызды қ ажеттіліктерді қ анағ аттандырумен байланысты, материалды жә не рухани қ ажеттіліктермен байланыстылары ғ ана. Ең алдымен бұ л қ оғ амғ а, басқ а адамдарғ а, ең бекке, ө зіне, заттарғ а қ атынасы.

Қ оғ амғ а жә не ө зге адамдарғ а қ атынас адамгершілік қ асиеттерді қ алыптастырады. Ізгіліктілік, шыншылдық, ә ділеттілік – адамгершілік дамудың жоғ ары сатысын сипаттайды. Ө зімшілдік, қ атігездік, жалғ андық, керісінше, мінездегі адамгершіліктің таяздығ ына кө рсеткіш. Басқ а адамдармен қ атынаста коммуникативті қ атынастар ерекше орын алады: мейірмандық, елгезектік, сезімталдық, ашық тық, шыншылдық, сыпайылық. Мұ ндай мінез сапаларының иегері тү рліше жағ дайларда тиімді қ арым-қ атынаста бола алады: отбасында, жұ мыста, ә рә птестерімен, достарымен. Олар ә леуметтік-мә дени айырмашылық тарғ а қ атысты туындайтын психологиялық бө геттерді, не қ арым-қ атынас барысында пайда болғ ан негативті сезімдерді, мысалы, сенімсіздік, қ ызғ аныш, жаратпаушылық ты, оң ай жең еді.

Адамгершілік жә не коммуникативті мінез сапалары мұ ғ алімдердің кә сіби маң ызды қ асиеті болып табылады. Мұ ғ алім ү шін пә ндік білім мен педагогикалық дағ дылары игеру қ аншалық ты маң ызды болса, кә сіби мә нді мінез сападарын ө з бойында қ алыптастыру да саншалық ты мә нді. Адамның ең бекке қ атынасынан ең бексү йгіштік, жауапкершілік, тә ртіптілік қ алыптасады. Қ арсылық тарды жең уден тұ ратын ең бек пен оқ у ә рекеті ерікті мінез сапаларының дамуын қ амтамасыз етеді, ол: мақ сатқ а бағ ыттылық, табандылық, ө збеттілік, шыдамдылық.

Адамның ө зіне деген қ атынасы ө зіндік таным қ ұ рылымында когнитивті, эмоциональді, бағ алаушы компоненті ретінде қ алыптасады. Ерте балалық шақ тан бастап, бү кіл ө мір бойы қ оршағ ан адамдар баланың ә рекет-қ ылық тарын бағ алап ө теді. Бұ л қ атынас адамның ө з-ө зіне деген ішкі психологиялық қ атынасына, мінез сапасына айналады. Балағ а деген қ атынас типінің басымдылығ ына қ атысты мінезде қ арапайымдылық не масаттанушылық, ө зіндік сыншылдық не ө з-ө зіне сенімділік, намысшылдқ не бә сең дік, ө з-ө зін бағ алау немесе толымсыздық сезімі пайда болады. Адамның заттарғ а қ атынасы да аса маң ызды. Нә ресте туғ анынан басқ а адамдардың ең бегімен жасалғ ан заттарды қ олданады. Жасы ө скен сайын баланың заттарғ а деген қ ажеттіліктері арта тү седі. Заттар дегеніміз - ойыншық тар, кітаптар, киімдер, ыдыстар, т.б. Бір бала ойыншығ ын сындырса, оғ ан ұ рысады, ал екіншісіне келесіні сатып ә переді. Бір бала жолдасына ө з ойыншығ ын бермесе, келісі бірі ө з ойыншық тарын таратып салады. Осыдан біртіндеп балада ұ қ ыптылық, ашық тық не негативті қ асиеттер жинақ талады.

19 билет

Адамның ө зара қ атынасы кү нделікті ө мірде қ ажетті болып тұ ратын жағ дай. Кө птеген ғ ылым, ө нер қ айраткерлері осы қ арым – қ атынас адамдардың мінезі мен психологиялық ө згешеліктеріне байланысты деп есептейді. Тіпті кейбір шетел социологтары адамның ө зара қ атынасын ө згерту арқ ылы капиталистік елдердегі тап кү рестерін жоюғ а болады дейді. Расында, адамдардың ө зара қ атынасы тұ рмыстық жағ дайғ а, ә сіресе, кішігірім топта, ұ жымда, жұ мыста адамдардың жеке басына ә серін тигізіп отырады. Бірақ, адамдардың қ арым- қ атынасын тек ө мірдегі халі мен кү йі ә леуметтік, экононмикалық, саяси, т.б. факторлардың кү шті ық палында болды.
Барлық кездесетін қ арым – қ атынастарды ү ш тү рге бө леміз:

1. Қ ажетті қ арым – қ атынастар (Туғ ан – туысқ ан арасындағ ы қ арым -қ атынас);

2. Міндетті қ арым – қ атынастар (Мұ ғ алім мен оқ ушы, дә рігер мен сырқ ат);

3. Ынтымақ ты қ арым – қ атынастар (Жақ сы достар арасындағ ы қ арым - қ атынастар)

Осы қ арым – қ атынастардың жалпы сипаты іс барысында, жұ мыс ү стінде кө рінсе, оны іскерлік (ресми) қ арым – қ атынас тү ріне жатқ ызуғ а болады. Ал, оларды тек сезім сипаатынан байқ асақ, онда жеке (ресми емес) қ арым – қ атынас тү ріне жатқ ызамыз. Жұ мыста болатын қ арым – қ атынастар адамдардың нұ сқ ауда кө рсетілген тә ртіпті орындаумен байланысты.
Осығ ан орай, біреулердің тә ртіпті, іскер, жауапты деп санаса, оғ ан ризашылдық білдірсе, ал керісінше болса, наразылық сезімдері пайда болады. Іскерлік қ арым – қ атынастар жеке бас қ арым – қ атынасына айналуы мү мкін.
Сонымен қ арым – қ атынас ұ ғ ымы адамдардың бір – бірінен кү рделі, кө птеген тү рлі жақ ындасу процестерін кө рсетіп, олардың бірігіп жасайтын іс - ә рекеттерінің қ ажеттіліктерін орындау ү шін қ олданылады. Осындай қ арым –қ атынас кезінде адамдар бірінен – бірі керекті деректер алады, бірін – бірі дұ рыстап қ абылдап, тү сініп жұ мыс жасау ү шін бә ріне бірдей жоспар жасайды.
Қ азіргі қ оғ амдағ ы қ арым – қ атынастың ә леуметтік қ ызметін теория жағ ынан екі категорияғ а бө луге болады. Біріншісі ә леуметтік мағ ынасы бар, қ оғ амдағ ық ажеттіліктерді қ анағ аттандыруғ а арналғ ан. Екіншісі, ә леуметтік –психологиялық қ арым – қ атынас жә не адамдардың қ ажеттіліктеріне байланысты. Ә леуметтік қ арым – қ атынасқ а коллективтендірілген ең бегін жоспарлап, басқ ару, орындалғ анын қ адағ алап, тексеріп жатады.
Қ арым – қ атынас мазмұ нына ғ ылыми жә не тұ рмыстық білімдер жү йесі, дағ дылар мен іскерліктер, адамның ө зі, яғ ни оның сыртқ ы келбеті, мінез ерекшелігі, ө зін - ө зі ұ стау мә нері, т. б. міндетті топпен, ұ жыммен шешу, ә рекет, қ арым – қ атынас пен ө зара қ арым – қ атынас, т. б. жатады. Қ арым – қ атынас мазмұ ны қ арым – қ атынас қ ұ ралы арқ ылы тү рлі тә сілдермен беріледі. Адамдар қ арым – қ атынасының негізгі қ ұ ралына тіл жатады.
Тілдік қ арым – қ атынаспен бірге тілдік емес қ ұ ралдар кең інен қ олданылады. Олар: келбет, денеқ имылдар, мимика, бейне, т.б.
Қ арым – қ атынас қ атысушыларының контингентіне байланысты жеке адамдар арасындағ ы қ арым – қ атынас, жеке адам мен топ арасындағ ы қ арым –қ атынас, топтардың ө зара қ арым – қ атынасы болып бө лінеді.
Алғ ашқ ы бастапқ ы топта, ұ жымда, жеке адамдар ө зара қ арым – қ атынасқ а тү седі. Осы қ арым – қ атынас барысында жеке жә не топтық міндеттер мен мақ саттар шешіледі.
Жеке бас топтық қ арым – қ атынас – бұ л бір жағ ы жеке адам, келесі жағ ы топ, ұ жым болғ анда болатын қ арым – қ атынас. Бұ л тү рі ә сіресе жетекші мен топтың, ұ жымның ө зара қ арым – қ атынасы кезінде жақ сы байқ алады.
Ө зара топтық қ арым – қ атынас – бұ л екі қ ауымдастық тың ө зара ә рекеті. Бұ ғ ан спорттағ ы командалық жарыстар мысал бола алады.
Қ арым – қ атынастың ү ш жағ ы бар.
1 .Коммуникативтік, яғ нижақ ындасужағ ы
2. Интерактивтікжағ ы
3.Перцептікжағ ы
Коммуникативтік жағ ы - қ арым – қ атынас арқ ылы адамдар бір – біріне ойын, мақ сатын, алғ ан бет алысын айыруғ а тырысады. Бұ л процестің қ ұ ралына сө з, сө йлеудегі ырғ ақ мимика (бет, ауыздың ә ртү рлі қ имылы), пантомимика (бү кіл денедегі ә ртү рлі қ имыл), ым – жымдар жатады. Коммуникативтік процестің мақ саты соғ ан қ атысатын адамдардың бір – біріне ә сер етуі. Қ арым қ атынаста адамдар ө зара идеялар, қ ызығ улар, кө ң іл –кү йімен, сезімдерімен т.б. бө ліседі. Мұ ның бә рін ә ртү рлі мә лімет ретінде қ арастыруғ а болады.
Адамдар арсындағ ы коммуникативті процестер техникалық қ оедырғ ылар арасындағ ы алмасудан ө згеше болды, оның мазмұ ны жә не формасы бойынша ө зіне тә н ерекше, маң ызды қ асиеттері бар. Олардың ерекшелігі – кері байланыс процесі. Коммуникативті барьер, коммуникативтік ә сер жә не мә лімет берудің ә р тү рлі дең гейі сияқ ты процестермен байланысты.

Интерактивтік жағ ы – бұ л адамдардың бірігіп қ ызмет жасауы ү шін стратегиялық жоспар қ ұ руын кө рсетеді. Қ арым – қ атынастың интерактивті жағ ы – адамаралық қ арым - қ атынастың, адамдардың бір – бірімен ә рекеттесуімен байланысты аспектілерін белгілеуге арналғ ан шартты термин. Қ арым – қ атынас барысында қ атынасқ а тү су ү шін тек мә лметпен алмасыпжә не ө зара тү сініксіздікке қ ол жеткізумен шектелу жеткіліксіз, ә рекеттермен алмасу, ортақ іс - ә рекетті жоспарлап, бірлескен ә рекеттердің формалары мен нормаларын қ алыптастыру да маң ызды.
Қ арым – қ атынастың осы жағ ы сипаттағ анда жеке адамаралық қ арым – қ атынастың тү рлерін талдау мен қ арым –қ атынасқ а тү сушілердің ә рекеттесудің қ ай тү рін таң дауғ а итермелейтін мотивтерін де қ арастыру керек.
Жеке адамаралық ә рекеттесу стратегиясының сипаттамасы тө мендегідей болады.
Ә ртү рлі зерттеулерде, адамның басқ а адамдармен қ арым – қ атынасқ а тү суінде бірнеше маң ызды ә леуметік мотивтер айқ ындалғ ан.

Перцептік жағ ы - қ арым – қ атынасқ а тү сіп, тұ рғ ан адамдардың бірін – бірі қ абылдауы. Адамдардың қ арым – қ атынасқ а тү сер алдында бір – бірін адекватты қ абылдап, сезінудің ө зара қ арым – қ атынас барысында сеніммен тү сінісулеріне маң ызы ө те зор.
Қ арым-қ атынаста оғ ан қ атысушылар арасында ө зара тү сінушілік болуы керек. ө зара тү сінушілік дегенімізді ә р тү рлі тү сінуге болады: ө зара ә рекет бойынша партнердің мақ сатын, мотивтерін, бағ дарын тү сіну немесе осы мақ сат, мотив, бағ дарды тү сініп қ ана қ оймай, оларды қ абылдау, бө лісу ә рекетті келісімде етіп қ ана қ оймайды сонымен қ атар ол қ арым-қ атынастың ерекше тү рін: жақ ындық ты, махабатты, достық ты орнатады.

20 билет

" Жанжал” (конфликт) сө зі латын тілінен аударғ анда " қ ақ тығ ыс” дегенді білдіреді. Ағ ылшын социологы Э.Гидденс жанжал екі жақ тан жұ мылдырылғ ан кү рестің қ айнар кө зі, ә дістері мен қ ұ ралдары қ андай екеніне тә уелсіз ә рекет етуші адамдар мен топтардың арасындағ ы шынайы кү рес деп кө рсетті. Жанжалдар - адамдар арасындағ ы ө зара қ атынас жә не ә леуметтік байланыстың ең мә нді жағ ы, сондық тан кең мағ ынада олар ә леуметтік деп қ арастырылады. Ғ алымдардың пікірінше, жанжал " қ арама-қ айшы бағ ытталғ ан мақ саттардың, мү дделердің, пікір позицияларының, оппоненттер кө зқ арастарының немесе ө зара ә рекеттесу субъектілерінің қ ақ тығ ыстары” немесе ә леуметтік қ ауымдастық пен индивидтердің қ арама-қ айшы тенденциялары мен мү дделерінің артуымен сипатталатын адамдар қ атынасы, ә леуметтік топтар, ә леуметтік институттар, қ оғ ам жү йесіндегі қ арама-қ айшылық тардың дамуының жоғ ары сатысы. Дә л осы кө зқ арастан социология ғ ылымы ә леуметтік жанжалдың табиғ атына жақ ын келеді. Философияда жанжал - бір-бірін жоқ қ а шығ ару немесе қ арама-қ айшылық ты шешу сә тіне қ ол жеткізе отырып, ондағ ы қ арама-қ арсылық тардың соң ғ ы дамуының сатысы мен формасын бейнелейтін категория; ал бихеовиоризмде - организмнің сыйспайтын жауабын шақ ыратын стимулдар ә рекетінің нә тижесі; ал психологиялық талдауда - тұ лғ аның қ ұ рама элементтері арасындағ ы қ арама-қ айшылық (мысалы, Ид, Эго жә не Супер-Эго арасында).

" Жанжал” сө зінің ә лемнің ә р тү рлі елдерінде ірге табуы кездейсоқ нә рсе емес. Ә лемдік тә жірибелер мен тарих кө рсеткендей ешқ андай ел (ө ркениет), ә леуметтік қ ауымдастық немесе ә леуметтік топ ө зінің дамуында жанжал кү йіне соқ тық пай ө тті деу мү мкін емес. Тұ лғ алық дең гейде де ешқ ашан жанжалғ а тү спеген адам табылмайды, ө йткені адамдар жасы, ақ ыл-ой қ абілеттері, мү дделері, қ абілеттіліктері бойынша ә р тү рлі. Гераклиттің пікірінше, тек адамдар ғ ана емес қ ұ дайлар да, ғ арышта қ арама-қ айшылық та ө мір сү реді. Мұ нымен келіспеуге болмайды. Ө йткені ә рбір ө ркениетте кө птеген қ оғ амдық партиялар, топтар, ә леуметтік институттар мен элитарлар қ ызмет етеді. Олардың кез келген ә рекеті адамдар мү дделерінің қ андай да бір дә режесін жанап ө теді. Жанжал біреулерге қ уаныш, екіншілерге тү сінбестікті, ү шіншілеріне - қ айғ ы алып келеді.

Жанжалдың қ арама-қ арсы жағ ы - бұ л достық, ә ріптестік, ө зара кө мек, келісім, бірлік жә не бейбітшілік. Сондық тан барлық адамдар мә селенің жанжалсыз шешілу мү мкіндігін жоғ ары бағ алайды. Халық тың басым кө пшілігіне адам ө міріне тә ни зиян келтіріп қ ана қ оймай, сондай-ақ оның ө міріне қ ол сұ ғ атын жанжалдармен шақ ырылғ ан кез келген мү дде, кез келген жү йке зорлығ ы жағ ымсыз. Мұ ндай жағ дайда саясат таптар, ұ лттар мен мемлекет арасындағ ы қ атынастарғ а байланысты қ ызмет ретінде адамдар арасындағ ы қ атынасты реттеуге жә не заң ның негізінде мү мкіндігінше аз шығ ындармен пайда болғ ан қ арама-қ айшылық тарды шешуге шақ ырады. Бірақ саясат жанжал жасаушыларды татуластырумен жиі айналыспайды. А.Г. Здравомысловтың пікірінше, ол кө п жағ дайда жанжалғ а итермелеуші қ ұ рал болып табылады. " Саясат” - дейді ол, - билікпен кездеседі. Билікке барлығ ы емес, бірақ кө бісі, ә сіресе ә леуметтік белсенді адамдар ұ мтылады. Алайда қ оғ амда билік позициялары саны шектеулі. Егер де бұ л билік позициялары монархиялық саяси қ ұ рылымдардағ ыдай мұ рагерлік нормалармен анық талмаса, онда қ айсы бір билік позицияларын иемденуге біршама мү мкіндіктері барлар міндетті тү рде жанжалғ а тү седі. Мұ ндай тү рдегі позиция ү шін кү рес барлық қ оғ амда дерлік таралғ ан. Оның сипаты қ оғ амда, қ азіргі сә тте ө мір сү ретін саяси режимге байланысты. Сондық тан, бізге жақ са да, жақ паса да, саясат адамның қ ызмет ету саласы ретінде (себеп салдарғ а байланысты) жанжалдарды тудырып, шешеді.

Сонымен шынайы ө мірде жанжалдан қ аша алмайтынымызғ а кө нуге тура келеді. Олай болса, егер жанжалды оқ иғ аларды шешуге мү мкіндік болса, оның зиянкестігін мейлінше азайту керек. Ол ү шін жанжалды жә не оны реттеу ә дістерін зерттеу қ ажет. Онымен " конфликтология” ғ ылымы айналысады. Конфликтология адамдар пікірі арасындағ ы қ атынастарды емес (бұ л идея мен теория жанжалды болар еді) пікірлер мен ұ сыныстар қ ақ тығ ысында болатын адамдардың мінез-қ ұ лқ ы мен ө зара ә рекеттестіктерін қ арастыратынын білген жө н.

Ерте заманнан бері осығ ан орай айтылғ ан қ ызық ты идеялар аз емес. Ежелгі Қ ытайдың ұ лы философы Конфуций б.э.д. VІ ғ асырдың ө зінде-ақ жанжал біріншіден адамның ұ қ сас болмауы мен тә уелсізідігінен туады деп атап ө тті. Ол былай деген: " бай мен кедейге ө зара қ атынасты қ олдау қ иын, бірақ оғ ан ұ мтылу керек: ө зіне қ атал қ атынас, жоғ арыларғ а жә не ү лкендерге сыйластық, қ арапайым адамдарғ а игі ниеттілік пайдалы”. Осығ ан байланысты ол " айтыс-тартыс жү ргізілмес” ү шін ә дет-ғ ұ рыптарды жақ сарту, кемістіктерді жою, ұ рыстардан қ ашу қ ажет екенін атап кө рсетті.

Конфуцийдің замандасы, ежелгі грек ғ алымы Гераклит жанжал - қ оғ ам ө мірінің маң ызды жағ дайы, онсыз қ оғ ам дами алмайды, ол барлық нә рсенің негізі деп есептеген. Оның ойымен ежелгі ғ алым-материалистер де келісті. Мысалы, Эпикур жанжалдың салдары адамдарды бейбітшілік пен ө зара келісімде ө мір сү руге кө ндіреді дейді.

Жанжал мә селесі б.э.д. V - ІV ғ асырларда ө мір сү рген Платон мен Аристотель сияқ ты ежелгі атақ ты ғ алымдарды да толғ андырғ ан. Олар: адам ө зінің табиғ аты бойынша - қ оғ амдық тірі организм жә не адамда қ алыптасқ ан қ оғ амдық бастама оғ ан басқ а адамдармен серіктестік болуына мү мкіндік береді деп санағ ан. Сонымен бірге олар адамдардың ө шпенділікке, қ астандық қ а, зорлық қ а бейім екенін естен шығ арғ ан жоқ. Аристотельдің пікірінше, тартыстың себептері - ә леуметтік тең сіздік жә не бө лімдерге бө ліну, біреулерді тым жоғ ары кө теру немесе біреулерді кемсіту.

Жанжалды болдырмас ү шін Қ айта ө ркендеу дә уіріне дейін, ұ зақ уақ ыт бойы дә стү рлі қ оғ амда жабайы, дө рекі тү рінде ұ жымның діни идеялары қ олдау тапты. " Жақ сылық ” сыйлап, адамды қ ұ дай жасағ ан деген библиялық ойлар таратылды. Алғ ашқ ы кү нә адаммен жасалынғ андық тан, ол міндетті тү рде жердегі ө мірде " жамандық қ а” кездеседі. Феодалдық жағ дайларда ұ жымның христиандық идеясы тұ лғ аны басу ү шін кү шті тетік жасағ ан. Алайда орта ғ асырдағ ы (VІІ - XVІ ғ.ғ.) жеке даралық идеялары тә ртіпсіздіктерді, бү лік пен қ ан тө гісті соғ ыстарды ө ткір сынғ а алғ ан Томас Мор, Френсис Бекон, Эразм Роттердамский т.б. сияқ ты ә р тү рлі бағ ыттағ ы ғ алымдардың ең бектерінде кең інен дә лелдене бастады. Олар қ оғ ам дамуының факторы ретінде адамдар арасындағ ы бейбітшілік пен келісімді жақ тады.

Біршама басқ а кө зқ арасты Томас Гоббс жә не Джон Локк ұ станды. Олар ә леуметтік жү йенің дамуын бағ алағ анда басымдық ты қ оғ амғ а емес тұ лғ ағ а беру керек, ө йткені адамдар бір-бірімен қ оғ амдық байланыста болғ андық тан бір-біріне дұ шпан ретінде немесе дос ретінде шығ ады. Индивидтердің барлық талаптарын қ анағ аттандыру мү мкін болмағ андық тан қ оғ амда жанжалдық жағ дай пайда болады. Бірақ жанжалды адамдардың табиғ и ерекшеліктері кө мегімен емес, қ атаң шара қ олдану жолымен - " қ оғ амдық келісімді” бұ зғ аны ү шін жазалау немесе қ орқ ыту жолымен шешу керек деп санайды.

" Ағ арту” ғ асыры (XVІІІ) жанжалдардың табиғ атына қ атысты кө зқ арастарғ а (кейде қ арама-қ айшы) іс жү зінде маң ызды ө згерістер ә келмеді. Тек ХІХ ғ асырдың екінші жартысында ғ ана жанжалдар социология, тарих, психология жә не қ ұ қ ық пен қ атар арнайы зерттеу пә ндер қ атарына ұ сынылды. Конфликтология ғ ылымының ғ ылыми негіздері бірінші кезекте Чарльз Дарвин, Огюст Конт, Герберт Спенсер, Карл Маркс, Макс Вебер, Эмиль Дюркгейм, т.б. сияқ ты атақ ты ғ алымдармен жасалынды.

Ч.Дарвин нә тижесі ә леуметтік дарвинизм тұ жырымдамасы болғ ан биологиялық эволюция теориясын ұ сынды. Оның жақ тастары қ оғ ам дамуын қ оғ амдық іріктеудің биологиялық заң ы деп тү сіндірді.

21 билет

Жоғ арыда айтқ андай, адамның екі тү рлі жаратылысы бар- ол биоә леуметтік жан. Онда биологиялық сапа, қ асиеттермен ә леуметтік сапа, қ асиеттер де бар. Ә леуметтік болмыс дең гейде жә не ә леуметтік теория тұ рғ ысынан адам проблемасы жеке адам жә не тұ лғ а ұ ғ ымдары арасындағ ы қ арым-қ атынас проблемасына айналады, яғ ни биологиялық жаратылысы жағ ынан адам ең алдымен жеке адам, ал ә леуметтік жаратылысы жағ ынан тұ лғ а болып табылады.
Жеке адам туралы ә ң гіме болғ анда, адамзат тегінің жеке бір ө кілін тү сіну қ ажет. Жеке адам- кө птің бірі, ол ә лі тұ лғ а емес. Осы мағ ынада алғ анда «жеке адам” жә не «тұ лғ а” ұ ғ ымдары кө лем жағ ынан да, мазмұ ны жағ ынан да бір-біріне қ арама-қ арсы болып табылады. Жеке адам ұ ғ ымында адамның ешбір жекеше ерекше ә леуметтік белгі, сапасы бейнеленбейді, сондық тан оның мазмұ ны аса кедей болады, бірақ кө лемі кең, ө йткені ә рбір адам- индивид. Егер біз жеке адам десек, онда ақ ыл-ойлы адамның жеке бір тү рін ғ ана, адам тегінің бір ө кілін ғ ана алып отырмыз. Ал егер оның қ айсы бір ерекше белгісін, сапасын атап кө рсетсек, онда ол ұ ғ ымның кө лемін кішірейтіп, бір ә леуметтік тобын бө ліп аламыз. Бірдеде формальдық логиканың ұ ғ ымының мазмұ ны мен кө лемі арасындағ ы кері қ атынас заң ын кө реміз. Мысалы бай адам немесе кедей адам десек біз адамдардың белгілі бір тобын басқ аларынан бө ліп кө рсетеміз, сө йтіп ұ ғ ымның кө лемін азайтып, нақ тылағ ан сайвн оның айырмаылық белгілері кө бейіп, мазмұ ны баии тү седі. Сө йтіп адам кө лемінің мазмұ нын азайтып, жекелеген сайын бір ғ ана жеке адамды білдіретін ұ ғ ымғ а жетеміз. Осылайша шегіне жеткізе жекеклендірген адам тұ лғ а деп аталады.
Сонымен, тұ лғ а дегеніміз ә леуметтендірілген жеке адам деуге болады. Мұ нда адам тек жалпы жә не ерекше ә леуметтік қ асиеттері тұ рғ ысынан ғ ана емес, сондай-ақ ө зіндік ә леуметтік рухани сапасы жағ ынан да қ арастырылады.
Тұ лғ аның адамдық қ ұ рылысы аса кү рделі, сондық тан оны тү рліше тұ лғ адан қ арастыруғ а болады. Мә селен, жалпы психология ғ ылымы тұ лғ а деп тү рлі психикалық процестердің адам бойындағ ы біртұ тас біріккен, сө йтіп оның мінез-қ ұ лқ ына қ ажетті смпат беретін жиынтығ ын тү сінеді. Тұ лғ аны социологиялық тұ рғ ыдан зерттеудің бастама принципі адамның жеке басының ерекшеліктерін зерттеу емес, ол орындайтын ә леуметтік міндеттерді, іс-ә рекеттерді зерттеу болуы тиіс. Бұ л міндеттер мен іс-ә рекеттердің сипатын анық таушы қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы, сол тұ лғ а жататын ә леуметтік топ болып қ ұ рылады.
Адамғ а тә н ең жалпы белгі- оны басқ а дү ниеден ажыратып тұ ратын ә леуметтік іс-ә рекет, ең бек. Адам дегеніміз ең алдымен белсенді тү рде ә рекет етуші, ө зінің ө мір сү ру жағ дайларын ө згертуші ә леуметтік субъект, ә леуметтік ақ ыл-ой жә не ә леуметтік сезім иесі- мұ ның бә рі ө зара іштей бірлікте болатын жә не іске асатын сапалық белгілер. Адамның бұ л сапалары оны ә леуметтендірудің негізін қ ұ рады, ал ә леуметтендірудің негізінде адам тұ лғ асы қ алыптасады. Ә леуметтендіру адам қ оғ амдық тә жірибені мең герген сайын, белгілі бір қ оғ амдық қ атынастарғ а жә не іс-ә рекеттерге араласқ ан сайын тездей тү седі.
Ә леуметтендіру филогенезде де жә не онтогенезде жү зеге асады. Бұ л екі процестің екуіндеде тұ лғ а жеке адамның ә леуметтенуінің нә тижесі болып табылады. Бұ л жө нінде белгілі психолог А.И.Леонтьев адам тұ лғ а болып тумайды, тұ лғ а болып қ алыптасады деген болатын. Ә леуметтену ү здіксіз жү ріп отыратын, процес болғ андық тан, тұ лғ ада ү здіксіз қ алыптасушы ә рекет. Қ алыптасуы тоқ тап қ алғ ан тұ лғ а, тоқ ыраушы тұ лғ а. Жекек адам басқ а біреудің ырқ ынан шығ а алмай ағ ан толық бағ ынса, ө зіндік еркі болсада, тұ лғ аның тоқ ырауы болады. Бө тенің ырқ ына толық бойұ сынғ ан, ө з ой-пікірі, дү ниеге кө зқ арасы жоқ адам тұ лғ а болудан қ алады.
Тұ лғ аны сипатаушы аса бір сапасы – оның рухани адамгершілік мә ні. Тұ лғ аның маң ызын қ ұ ратын маң ызды бір қ ұ рамдас бө лігі- санасының алғ ан бағ ыты, саналық дең гейіне, дү неге кө зқ арасына жә не адамгершілік тү сініктері мен жауап кершілік сезіміне байланысты тұ лғ алық бағ дары. Тұ лғ аның қ алыптасуы мен мінез-қ ұ лқ ына ә леуметтік ортаның кү ші ә сер ететіні сө зсіз. Бірақ тұ лғ аның мінез қ ұ лқ ымен адамгершілік бағ дарына адамның ішкі рухани дү ниесінің тигізетін ә сері де аз емес. Ә ркім ө зінің бақ ытымен тағ дырының жасаушысы деген сө здің айтылуы тегін емес. Адамның ақ ыл-парасатымен адамгерщілік ерік кү ші неғ ұ рлым айцқ ын кө рінсе, оның ө мір бағ дары жалпы адамдық мораль талаптарымен неғ ұ рлым толығ ырақ болса, жә не олар адамгершілік сапаларының дамуымен нығ аюына неғ ұ рлым игі ә сер етсе, оның адамдық тұ лғ асыда соғ ұ рлым айқ ын кө рініс табады. Бұ л жағ дайда адамның тұ лғ алық бейнесі рухани жә не ерік кү шінен кө рінеді. Ал ерік кү ші мен рухани кү ш, тұ лғ аның адамгершілігі мен адалдығ ы сө зінен емес, белгілі бір ә леуметтік жағ дайлардағ ы нақ ты практикалық іс-ә ректтерінен айқ ын кө рінеді. Олай болса, адамның тұ лғ алығ ын сипаттайтын ең маң ызды факторсө з емес, нақ ты іс, яғ ни сө збен істің табиғ и бірлігі. Кө птеген адамдардың сө зі мен ісінің арасындағ ы алшақ тық, яғ ни сө зінің жалғ андығ ы, оның тұ лғ алық қ асиеттерінің тө мендігінің, керек десе екіжү зділігінің кө рінісі деседе болды. Ө йткені, егер адам ө зін тұ лғ а санаса немесе тұ лғ а болғ ысы келсе, онда ол жауапкршілікті сө з жү зінде ғ ана сезінбей, оны ең алдымен іс-жү зінде, мінез-қ ұ лқ ында кө рсетуі тиіс, ал бұ л кө п жағ дайда оң ай бола бермейді.
Сонымен тұ лғ ағ а еркіндік тұ рғ ысынан мінездеме беру қ ажетті екені сө зсіз, ө йткені еркін тұ лғ аны сипаттайтын бірінші қ асиет. Алайда жауапкершілікті сезінбейтін еркіндік-бейбірекеттік. Сондық тан жаупкершілік сезімі тұ лғ а ү шін еркіндіктен маң ызы артық болмаса кем қ асиет емес, ө йткені тек еркін болғ аннан гө рі ә рі еркін, ә рі жауапты болу ә лдеқ айда қ иын. Бұ л ү шін жауапкершілікті ақ ыл-санамен сезіну қ ажет.

1. Адам – бір жағ ынан қ арасақ, саналы ойлауғ а жә не сө йлеуге қ абілетті ең бек етіп, сыртқ ы ортаны танып жә не оны белсенді тү рде ө згерте алушы биологиялық ағ за болып табылады. Екінші жағ ынан, адам – ол Қ оғ ам мү шесі. Ол – адамғ а тә н ең басты белгі, себебі қ оғ амдық ө мір мен қ оғ амдық қ арым-қ атынастар адамның биологиялық ұ йымын ө згертіп-ө зіне бағ ындырды.
Психологияда «адам» тү сінігінен басқ а да «индивид», «тұ лғ а», «индивидуалдылық» сияқ ты ұ ғ ымдар қ олданылады. Индивид – адамды тек қ ана биологиялық ағ за ретінде қ абылдау деген сө з. Ал. «тұ лғ а» немесе «жеке адам» тү сінігінің мә ні – адам - ә леуметтік қ оғ ам мү шесі. Ә р адамның ө мірі мен іс-ә рекеті, тә рбиесі мен білімі ә р тү рлі жә не қ айталанбас болып келеді, сондық тан бірдей тұ лғ алардың болуы мү мкін емес. Адамның тек қ ана ө зіне тә н белгілері мен психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығ ын «индивидуалдылық» деп атайды.
Жеке адам табиғ аты жағ ынан «ә леуметтік» бола тұ рып, ө зінде «биологиялық ұ йымның» іздерін ұ стап келеді. Жеке адамның дамуында туа біткен биологиялық ерекшеліктер мен ө мір сү ру барысында иеленген, ә леуметтік ерекшеліктердің мә ні қ андай, олардың бір-бірімен байланысы мен бір-біріне қ атынастары қ ашншалық ты зор?
Кө птеген психологиялық концепцияларда «адамның психикасына биологиялық жағ дай жасалғ ан» деген пікір айтылады. Бұ л кө зқ арасты ұ станатын болсақ, онда адамның қ асиеттері мен ерекшеліктері (мінез, қ абілет жә не т.б.) туа пайда болғ ан. Отандық психологияның ө кілдері болса «жеке адам табиғ аты жағ ынан ә леуметтік болып табылады, оның психикалық қ асиеттері, творчестволық белсенділігінің даму кө здері қ оршағ ан ә леуметтік ортада, қ оғ амда» деген кө зқ арасты ұ сынады.
Жеке адамның даму процесі оның кө п адамдар ө тіп кеткен ө мір жолын, ө мірдің ә леуметтік жә не қ оғ амдық жақ тарына ү йрену процесі ретінде қ арастырылады. Биологиялық ерекшеліктер адамның мінезін, қ абілеттерін анық тай алмайды, олар психикалық даму жағ дайының алғ ашқ ы сатысы, алғ ышарты ретінде болады.
Жеке адамның басты психологиялық мінездемелері:
1.Қ асиеттерінің тұ рақ тылығ ы. Психикалық қ ұ былыстардың пластикалығ ына байланысты жеке адамның психикалық тұ рақ тылығ ы болу керек.
2. Жеке адам тұ тастығ ы. Жеке адам біртұ тас ағ за болып табылады жә не оғ ан тә н белгілер бір-бірімен ө те тығ ыз байланысты.
3. Жеке адам белсенділігі. Ол сыртқ ы ортаны, сонымен қ атар ө зінің психикалық қ орын ө згертуге, тануғ а бағ ытталғ ан адамның ә р тү рлі жә не жан-жақ ты іс-ә рекет тү рінен байқ алады, айқ ындалады.
Жеке адам – кү рделі тұ тастық. Бірақ онда негізгі 3 жақ ты бө ліп алуғ а болады: 1) Жеке адам бағ ыттылығ ы. Оғ ан адамның сыртқ ы ортағ а қ атынасы, мінез-қ ұ лық мотивациясы жатады (қ ажеттілік, мотив, мақ сат жә не т.б.). 2) Жеке адам мү мкіндіктері, іс-ә рекеттерінің нә тижелі болуының психологиялық алғ ышарттары. 3) Стиль. Жеке адам жү ріс-тұ рысының психологиялық ерекшелітері (темперамент, мінез). Осылайша, «жеке адам» адамның «қ алай» жә не «неге солай» ә рекет ететінін сипаттайды.
Бағ ыттылық – жеке адамның негізгі мінездемесі. Бағ ыттылық жеке адамның мақ сат қ оюымен, мотивтерімен байланысты. Басқ аша айтқ анда жеке адамның жү ріс-тұ рысының жү ргізуші кү ші ретінде адамның мотивациялық ө рісі болып табылады. Мотивтік ө ріске жататын қ ажеттіліктер, мотивтер, мақ саттар, міндеттер, қ ызығ ушылық тар, қ алаулар мен ниеттер.
Адамның іс-ә рекетін бағ ытаушы ә рі оны нақ ты жағ дайларғ а икімдестіруші тә уелсіз тұ рақ ты мотивтер жиынтығ ы жеке адамның бағ ыт бағ дары деп атайды. Бағ ыт - бағ дар кұ рамына бірнеше формалар кіреді: қ ұ марлық, ниет, ұ мытылыс, Қ ызығ у, бейімділік, мұ рат, кө зқ арас, наным.
Жеке адамның дамуы, яғ ни оның ә леуметтік ұ намды қ асиеттерінің қ алыптасуы белгілі қ оғ амдық қ олдау мен ә леуметтік қ ажетсінуді керек етеді.
Дара адами факторлар: идентификация, яғ ни дара адамның ө зін басқ а адамдармен тең істіре, қ оғ ам талабына сай болу ниетімен қ алыптасып бару процесі; персониализация, - дара адамның ө з басынан басқ а адамдар ө мірінде қ адірі барын тү сіне білуі, сонымен бірге, нақ ты ә леуметтік топта ө зінің кісілік мү мкіндіктерін іске асыра алу.
Басқ а ә леумет мү шелерімен жеке адам ө з «Мені» негізінде қ атынас тү зеді. Ғ ылымда «жеке адамдық рефлексия» деп аталғ ан «Мен» ұ ғ ымы ө зі ішінде ә р адамның ө з жө ніндегі танымын, ө з мү мкіндіктерін жә не ө з қ адірін сезе білу сияқ ты сапаларын қ амтиды. Жеке адамның ө зіне-ө зі берген бағ асының астам не тө мен болуынан сол адамның ішкі жан арпалыстары келіп шығ ады.

22 билет

Топ — ә леуметтік тұ тастық тан белгілі бір нышандары негізінде бө лінетін адамдардың шектеулі шамадағ ы қ ауымдастығ ы; бұ л нышандар атқ аратын қ ызметтерінің сипаты, ә леуметтік не таптық қ атыстылығ ы, даму дең гейі жә не т.б. болуы мү мкін. Топты адамдардың санына байланысты саралау: ү лкен, шағ ын, кіші топтар (диада, триада) деп бө лу кең тарағ ан. Ә леуметтік статусы бойынша ресми жә не бейресми, ө зара байланысының тікелей не аралық болуына қ арай нақ ты жә не шартты, даму дең гейіне қ арай даму дең гейі тө мен (ассоциациялар, корпорациялар, диффузиялық топтар) жә не даму дең гейі жоғ ары топтар (ұ жымдар), мә нділігі жө нінен референтті жә не мү шелік топтар болады. Топтардың шамасы, қ ұ рылымы мен қ ұ рамы ө здері сол ү шін топтасқ ан іс-ә рекеттің мақ саттары мен міндеттеріне қ арай анық талады. Топ мү шелерінің бірлескен қ ызметінің мазмұ ны топ ішіндегі динамиканың барлық ү рдістеріне себепкер болады, бұ лар: тұ лғ ааралық қ атынастардың дамуы, серіктестердің бір-бірін қ абылдауы, топтық нормалар мен қ ұ ндылық тардың, ынтымақ тастық жә не ө зара жауаптылық нысандарының қ алыптасуы. Ө з кезегінде топта қ алыптасқ ан қ атынастар топтық іс-ә рекеттердің нә тижелілігіне ә сер етеді. Топтар, ә детте, ә леуметтік-психологиялық зерттеулердің объектісі болады. Бұ л орайда, топ ішінде дамитын ү рдістерде, сондай-ақ іс-ә рекеттің тұ тас субъектісі ретінде басқ а топтармен ө зара ә рекеттестік ү рдісінде ә леуметтік қ атынастар жү йесіне қ амтылғ ан топтың ө зі де зерттеледі. Ә леуметтік топ; бір топ оқ ушы; Топталып оқ у. Топ белгілі біріккен іс-ә рекеттерімен сипатталатын адамдар жиынтығ ы. Ішкі жә не сыртқ ы топтық қ асиеттеріне қ арай топтарды келесі тү рлерге бө луге болады: санына, байланысына, ұ йымшылдығ ына, ынтымақ тастығ ына, тұ рақ тылығ ына, тұ лғ а ү шін маң ыздылығ ына т.с.с.

· 1. Санына байланысты ү лкен топтар (ұ лттар, партиялар, таптар), шағ ын топтар (отбасы, ұ шақ экипажы).

· 2. Байланысына қ арай алғ ашқ ы шынайы (сынып, студенттік топ, ө ндірістік бригада), соң ғ ы жағ дайғ а немесе шартқ а байланысты (университеттің студенттері, қ аладағ ы немесе аудандағ ы мектепті бітірушілер, қ аладағ ы зейнеткерлер);

· 3. Ұ йымшылдығ ына қ арай: ұ йымдасқ ан, ресми (сынып, студенттік топ), ұ йымдаспағ ан бейресми (кө пшілік, жиын, жұ рт).

· 4. Ынтымақ тастығ ына қ арай ынтымақ ты жоғ ары дамығ ан (студенттік топ, ө ндірістік бригада), ынтымақ сыз тө мен дамығ ан (бірінші сынып оқ ушылары).

· 5. Тұ рақ тылығ ына қ арай тұ рақ ты (ұ лт, отбасы), тұ рақ ты емес (мерзімдік, уақ ытша бригадалар).

· 6. Тұ лғ ағ а маң ыздылығ ына байланысты эталоиды, референтті (шынайы немесе ү лгі болатын қ иялдағ ы топ), топтар.

· 7. Қ оғ амның дамуына байланысты прогрессивті (ұ жым), регрессивті.

· 8. Іс-ә рекеттің тү ріне қ арай ойын, оқ у, ең бек топтары.

Топтағ ы тұ лғ ааралық қ атынасты социометрия ә дісімен зерттейді. Бұ л ә дісті енгізген Дж. Морено. Топтағ ы ә рбір адам екі тү рлі: іскерлік (ресми) жә нс жеке (бейресми) қ атынаста болады. Біріншісі топтың бү кіл қ ұ рамымен бірге қ ұ жатқ а тү сірілу, ал екіншісі ұ нату, жақ сы кө ру, достық, жолдастық, жек кө ру, жауласу т.б. себептер негізінде пайда болады. Іскерлік қ атынастарғ а шек қ оюғ а болады, ал жеке қ атынасқ а шек қ ою мү мкін емес. Іскерлік жә не жеке қ атынастар тұ лғ ааралық қ атынас жү йесін қ ұ райды. Тұ лғ ааралық қ атынасын зерттеген кезде бақ ылау, эксперимент, ә р тү рлі ә ң гімелесу ә дістері пайдаланылады. Мұ ндай ә дістердің бірі — таң дау болып саналады. Бұ л ә дісті тұ ң ғ ыш ұ сынғ ан американ психологі Дж. Морено. Бұ л ө з бетінше объективті ә діс жә не оны ә леуметтік психологияның басқ а ә дістерімен бірге тұ лғ ааралық қ атынасты зерттеген кезде қ олдануғ а болады. Топ — жалпы белгілердің негізін (мақ сат, іс-ә рекет тү рі, ә леуметтік дең гей, жас ерекшелігі, адамдар саны жә не т.с.с.) қ ұ растырғ ан адамдардың ә леуметтік жиынтығ ы. Топ — жалпы белгілердің негізін (мақ сат, іс-ә рекет тү рі, ә леуметтік дең гей, жас ерекшелігі, адамдар саны жә не т.с.с.) қ ұ растырғ ан адамдардың ә леуметтік жиынтығ ы.^[1]

23 билет

Лидерлік туралы тү сініктер ғ ылымда біркелкі емес. Мысалы, “саяси лидерлік бір немесе бірнеше адамдардың билігі, ұ лт мү шелерінің қ озғ алысқ а оятушылар” - деген Блондельдің кө зқ арасы болса, екіншіден лидерлікті статус тұ рғ ысынан ә леуметтік бағ дар жә не ә леуметтік рө льдер қ атарынан қ арастырғ ан жү йелік-қ ұ рылымдық кө зқ арастар болды.Лидерлікті ә сер ету қ абілеттілігі тұ рғ ысынан тү сіндірген пікірлермен қ атар, лидерлік қ ұ былысын кә сіпкерліктің бір тү рі жіне лидерлікті халық символы ретінде қ арастырғ ан бағ ыттар кездеседі. Лидерлік қ ұ рылымының негіздеріне лидердің жеке қ асиеті, билік ресурстары қ ұ ралдары, саяси жағ дай жатады. Егер саяси лидердің билік бағ дары мен рө лі тұ рақ ты болса, ол радикалды ө згерістерге сирек ұ рынады. Лидердің ә леуметтік жағ дайғ а тә елділігін, оны белгілі жағ дайдың функциясы днп тү сіндірген Стодильдің жағ дацлық концепциясы лидердің қ оғ амғ а қ атысты функциясын анық тайды.Саяси лидерлік мә селесін саяси билік, мемлекеттілік туралы тү сінікпен, билеу формасының меншіктің 2 бө лінуімен анық талатындығ ын, меншік пен билікке ұ мтылу олигархияны дү ниеге ә келеді, саяси ү стемдігін қ ұ рады деген Мэдисон, Токвиль, Харрингтон, Адамс, Гамильтон идеялары талқ ыланды. Саяси лидердің ұ йымдастырушылық жә не басқ ару рө ліне, бұ қ аралық ә леуметтік қ озғ алыстар арқ ылы тү сіндіруге тырысқ ан орыс ғ алымы К.И.Михайловскийдің пікірлері ескерілді.Тарихи ү рдіс тү сінігімен, саяси билік табиғ атына саяси ү рдістегі стихиялық пен саналық ты ү йлестіру мә селесі тұ рғ ысынан қ арастырғ ан Маркс пен Лениннің анық тамалары қ арастырылды. Лидерлік табысқ а жету жолындағ ы билікке ұ мтылыс, деп Шопенгауэрмен келісе отырып, қ оғ амды “лидерге” жә не “ә лсіздерге” тағ дыры ө згелердің қ олындағ ы жандарғ а бө луге негізделген деген Ницшенің кө зқ арасы пайымдалды. Саяси лидерлікті тү сіндіруде саяси-философиялық бағ ыттағ ы жазбалар, сонық ішінде “лидер қ ұ былысы ерік жігер кө рінісі”-деп дұ рыс шешім табуғ а ұ мтылатын, дұ рыс шешім қ абылдай алатын тек шын саяси лидер деген Ясперс кө зқ арасы қ арастырылды. Саяси лидерлік қ ұ былысының психологиялық негіздеріне назар аударғ ан Острогорский, Михельс, Брайс, М.Вебер ең бектері болды.Саяси қ айраткерлерді қ олдаудағ ы олигархияның ық палы мен оның рө ліне тоқ талғ ан ең бектерде де саяси лидерліктің технологиялық негізі кө рсетілді. Билікке ұ мтылу. Бұ рынан бері ойшылдар мен зерттеушілерді қ ызық тыратыны, бұ л адамдардың билікке ұ мтылуы. Бұ л мә селенің бір бө лігін ағ ылшын философы Дж.Гоббс (Т.Гоббс) қ арастырғ ан.[3] Ал А.Адлердің (1870-1937) ойынша, адамның ө мірі екі негізгі қ ажеттіліктердің кү ресімен анық талады. Бұ л билікке жә не аса басымдылық қ а жету қ ажеттіліктері мен ә леуметтік топқ а деген тиістілігі, ү йреншіктік қ ажеттіліктері. А.Адлер концепциясының орталығ ы «компенсация» тү сінігі болып табылады. Мысалы, кішкентай бала ө зін ересектермен салыстыра отырып, ө зінің кемістігін ойлап отырып қ айғ ырады («кемістік комплексі» термині осыдан шық қ ан. Кемістік комплексін жө ндеуге деген ұ мтылыс адамның даму процесін кү шейтеді. А.Адлер: «Адам немен туылатыны маң ызды емес, керісінше ө зін қ алай басқ ара алатыны маң ызды», - деп атап кеткен. Белгілі бір жеріндегі зақ ымданғ ан кемістік жетістікке жету стимулын тудыруы мү мкін. «Кемістік комплексін» жең у процесін А.Адлер жоғ ары компенсация деп атағ ан, яғ ни дефектіні компенсациялайтын белсенділік қ ана емес, сонымен бірге функциялауды сапалы жаң а жетістікке кө теретін белсенділік болып келеді. А.Адлер ө зінің теориясына мысал ретінде балалық шақ та тілі мү кіс болғ ан Демосфенді келтіреді. Ол ұ зақ жаттығ улар арқ ылы ө зінің кемістігін ғ ана жең бей, сонымен бірге ежелдегі ең ұ лы шешендердің бірі болып табылады. Кемістіктері жоқ қ арапайым адамның А.Адлердің кө зқ арасы бойынша, аса басымдылық пен ә леуметтік ү йреншіктікке ұ мтылудың арасындағ ы гармониялар бұ л жетістік қ абілеті. Осы арқ ылы, адам қ оғ амғ а пайдалы салаларда ғ ана біріншілікке жетуге тырысады деп есептейді. Сө йтіп, А.Адлер «Ө мір сү ру стилі» терминін енгізді Адамдардың ө мірін қ арастыра отырып, олардың ү лкен жетістіктерге ө здерінің индивидуалды қ асиеттердің сапалылығ ын қ андай екендігіне қ арамай жететіндігі белгілі. Мысалы, Бальзак – жұ мысын тез, асығ ыс орындайтын, ал Толстой-ө те баяу жұ мыс істейтін. Мұ ндай парадоксты «Іс ә рекеттің индивидуалды стилін» тү сіну арқ ылы білуге болады (Е.А. Климов). Е.А.Климов бойынша іс-ә рекеттің индивидуалды стилі мынандай белгілермен байқ алады: іс-ә рекет тә сілдері мен қ ұ ралдарының тұ рақ ты жү йесі; бұ л тә сілдердің индивидуалды қ асиеттермен сә йкестілігі; шындық тың объективті талаптарына бейімделу ү шін, ә діс-тә сілдердің ө ң делген жү йесінің тиімділігі. Іс-ә рекеттің индивидуалды стилі, іс-ә рекеттің тиімділігі бұ л, индивидуалды қ асиеттерде болғ ан кедергілерді компенсациялайды

24 билет

Даму психологиясы – психология ғ ылымының саласы. Оның зерттейтін пә ні – адам психикасының жас ерекшелік динамикасы, даму ү стіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық қ асиеттерінің онтогенезі. Балалар психологиясы, тө менгі сынып оқ ушылары психологиясы, жеткіншектер психологиясы, балаң жасө спірімдер психологиясы, геронтопсихология даму психологиясының тармақ тары болып табылады. Даму психологиясы психикалық процестердің жас ерекшеліктерін, білімді игерудің жасқ а лайық мү мкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын, т.б. зерттейді.

Даму психологиясының салалары. Жасына, жас шамасына қ арай даму барысы деген не? Бұ л сұ рақ қ а жауап адамның психикалық даму табиғ атын тү сінудегі жалпы қ арым-қ атынасқ а байланысты болады. Айтылып жү рген кө зқ арастардың біреуі даму сатыларының ө згермейтіндігін, абсолютті болатындығ ын дә лелдеуге келіп саяды. Жас жө ніндегі мұ ндай ұ ғ ым психологиялық дамуды табиғ и биологиялық процесс деп тү сінумен байланысты. Қ арама-қ арсы кө зқ арас жас даму білім мен дағ дылардың жә й жинақ талуы ретінде ғ ана қ арастырылады.

Кең ес психологиясы жас кезең дері тарихи сипатта болады деп, П. П. Блонский мен Л. С. Выготский бұ л тұ жырымдамаларды одан ә рі қ арай дамытты. Тарихи даму процесінде балалар ө сетін жалпы ә леуметтік жағ дайлар, оқ ытудың мазмұ ны мен ә дістері ө згеріп отырады жә не бұ лардың барлығ ы дамудың жас кезең дерінің ө згерісіне ә сер етпей қ оймайды.

Ә рбір жас шағ ы психикалық дамудың ерекше сапалы кезең і болып табылады жә не бала дамуының осы кезең дегі оның жеке басының ө зіндік қ ұ рылымының жиынтығ ы қ ұ растыратын кө птеген ө згеріст