Лекция. Сөздің лексикалық мағыналарының негізгі түрлері.

Шындық ө мірдегі заттар мен қ ұ былыстардың, іс-ә рекеттердің, тағ ы басқ алардың жалпы қ асиеттерін, елеулі, маң ызды белгілерін бейнелендіретін, олардың арасындағ ы нақ ты байланыстар мен қ атынастарды ашатын психикалық процесті ойлау деп атайды.

Сө йтіп, дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстар сезімдік бейнеленулер арқ ылы адам санасында сә улеленеді. Олар туралы ұ ғ ым пайда болады. Ұ ғ ым шындық ө мірдің ең жалпы, ең қ ажетті жақ тарын білдіреді. Демек, ұ ғ ым – заттың немесе қ ұ былыстың жай ғ ана бейнесі емес, ойда қ орытылғ ан, жинақ талғ ан бейнесі. Заттардың, қ ұ былыстардың, іс-ә ректтердің жалпы жә не мә нді белгілері туралы ой – ұ ғ ым деп аталады.

Зерттелетін нысанның ә р тү рлі қ асиеттері ғ ылымда белгілер деген атауғ а ие. Мысалы, қ арындаштың ұ зындығ ы, тү сі, жазу қ ұ ралы болу қ асиеті, тағ ы басқ а ерекшеліктері оның белгілері болу қ асиеті, тағ ы басқ а ерекшеліктері оның белгілері болып есептеледі. Заттар мен қ ұ былыстар белгілеріне қ арай бір-бірінен ө згеше немесебір-біріне ұ қ сас болады.

Заттар мен қ ұ былыстар бір-бірінен мә нді, мә нсіз белгілері арқ ылы да ерекшеленеді. Мысалы, кез келген химиялық элементтің атомдық қ ұ рылысы оның мә нді белгісі болып саналса, физикалық кү йі, сыртқ ы формасы, салмағ ы, тағ ы басқ а қ асиеттері мә нді емес белгілері болып есептеледі. Жануарлар ә лемімен салыстырғ анда адам ү шін мә нді белгілер – ойлау, сө йлеу қ аблетінің бар болуы, ө ндіріс қ ұ ралдарын жасай алатындығ ы. Ө зге қ асиеттері мә нсіз белгілерге жатады. Қ ысқ асы, заттар мен қ ұ былыстардың бір-бірінен айырмашылығ ын кө рсететін қ асиеттері- мә нді белгілер, ұ қ састығ ын кө рсететін қ асиеттері- жалпы белгілер ретінде танылады.

1.2 Ұ ғ ымның логикалық категориядан тілдік категорияғ а айналуы. Дыбысталу. Ұ ғ ымдық мағ ына. Ұ ғ ым дү ниенің бейнесі ретінде санада ө мір сү реді. Ол жарық қ а шығ ып, іске, қ ажетке ауысуы ү шін белгілі бір материалдық формағ а енуі шарт. Адамдардың дыбыс шығ ару, дауыстау білу қ аблеті бұ л мұ қ таждық тан қ ұ тқ арады. Дыбысталу ұ ғ ымғ а таң ба ретінде қ ызмет кө рсетеді. Алайда, дыбысталу – сө з емес, небә рі сө здің материалдық қ абығ ы. Ұ ғ ым мен дыбысталу ә бден бірігіп, біте қ айнасып, қ оғ амның сандағ ан ұ рпақ тарының талқ ысына тү скенде ғ ана қ алыпты сө з пайда болады. Кез келген дыбыстардан ә ркім ө з қ алауынша сө з жасауына, болмаса грамматикалық тұ лғ а жасауына болмайды. Лексикалық элемент те, грамматикалық элемент те дыбыстардың белгілі бір жү йелі тіркесі арқ ылы жасалады. Сол арқ ылы тілде жалпығ а ортақ сө здер қ алыптасады да, олар ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а мұ ра болып сақ талады.(1.Болғ анб., Қ алиұ лы. Қ Қ тілінің лексиколог. Мен фразеологиясы. 97. 66-б). Екінші жағ ынан, осындай процестің барысында логикалық ұ ғ ым сө здік мағ ынағ а айналады. Басқ аша айтқ анда, ұ ғ ым сө зге мағ ына тү рінде бекітіледі. Осы тұ рғ ыдан дыбысталуды- сө здік мағ ынаның ө мір сү ру формасы дейміз.Дыбысталу айтыла- айтыла жү йеленіп, тіл дыбыстары қ алыптасады. Тіл дыбыстары – тілдің материалдық бө лшіктері. Тіл дыбыстарынан қ ұ рылғ ан сө здері бір – бірімен тіркестіріп қ олдану арқ ылы ғ ана ойды білдіруге, пікір алысуғ а болады.

Санадағ ы ұ ғ ымның адамдардың қ оғ амдық тә жірибесі арқ ылы сө здік қ абық қ а (жамылғ ышқ а) бекітілген бө легі ұ ғ ымдық мағ ына деп аталады. Адамның біліміне, ө мір тә жірибесіне, психологиялық жағ даена байланысты ұ ғ ымдық мағ ынасынан қ алпы (кө лімі) ә р тү рлі болуы мү мкін. Айталық, сө йлесіп отырғ ан екі адам ү йең гі туралы екі ұ ғ ымғ а келуі ғ ажап емес.Сө йлеушінің беруі ү йең кінің қ андай ағ аш екендігін, жапырағ ының ү лкен болатындығ ын, жейтін жеміс бермейтіндігін, ә рі биек, ә рі жуан ө сетіндігін, тағ ы басқ а ерекшеліктерін білуі мү мкін де, екіншісінің оның жуан жә не биек ө сетіндігін білумен шектелу ық тимал. Сө йлескен екі адамның бірін екіншісі тү сіну ү йең кінің барлық қ асиеттерін білуі емес, тек оның аршадан, теректен, қ арағ айдан, тағ ы басқ а ағ аштардан ерекшелеп тұ рғ ан белгілерін білсе болғ аны. Сондай-ақ, тұ з сө зінің мағ ынасы «асқ а салынатын зат» екендігі ә р адамғ а белгілі, бірақ тұ здың бірнеше тү рі барлығ ы, олардың ә рқ айсысының ә р тү рлі химиялық элементтерден тұ ратындығ ы, тұ здардың барлығ ы бірдей асқ а салына бермейтіндігі арнайы химиялық білімі бар адамдарғ а ғ ана аян. Демек, заттар мен қ ұ былыстар туралы қ арапайым, кү нделіті ө мірде қ алың кө пшілік қ олданатын тү сінік бір бө лек болады. Сө збен бірге ө мір сү ретін ұ ғ ымдық мағ ынада материалдық дү ниенің белгілі бір дә режедегі бейнесі болады да, біртұ тас толық бейнесі кө біне бейнесі болады да, біртұ тас толық бейнесі кө біне кө рініс таппайды. Ғ ылыми ә дебиеттерде ұ ғ ымдық мағ ынаны заттық – логикалық ұ ғ ым деп атайды.

Сө з мағ ынасының тү рлері кө п. Солардың ә рқ айсысына жеке – жеке тоқ талалық.

1.1.2. Сө з мағ ынасы (семантикасы)

Жоғ арыда адам санасында ө мір сү ретін ұ ғ ым мен сө зге бекітілген ұ ғ ымдық мағ ынаның бірдей болмайтындығ ын атап ө ттік, логикалық – заттық ұ ғ ымғ а ие болғ ан ә рбір сө з тарихи даму барысында ә лденеше тілдік мағ ыналарды жамап алып, ө зінің семантикалық аясын кең ейтеді. Басқ аша айтқ анда, ол ұ ғ ымдық мағ ынадан тыс адамның ақ иқ ат дү ниеге деген кө зқ арасын да, ә р тү рлі кө ң іл кү йі мен сезімін де білдіре алады. Грамматикалық мағ ыналары байиды. Ұ ғ ым мен сө з мағ ынасының арасының уақ ыт ө те келе осылайша алшақ тайды.

Сө з ө зге сө здермен қ арым – қ атынасқ а тү спей – ақ, жеке – дара кү йінде де, сө з тіркесі мен сө йлем ішінде де жү мсала береді. Сө здің жеке қ олданылғ андағ ы мағ ынасы мен грамматикалық қ арым-қ атынасқ а тү скендегі мағ ынасы тең емес. Жеке тұ рғ анда пайда болатын мағ ынасын сө здік мағ ына деп бө ліп атауғ а болады. Бірақ бұ л арнайы зерттеуді талап етеді. Осы себепті сө з мағ ыналарын дә стү рлі бө ліністер бойынша баяндаймыз.

1. Сө здік мағ ына. Белгілі бір дыбыстық қ абық пен – сө зформамен бірге дербес ө мір сү ретін біртұ тас логикалық -грамматикалық мағ ынаны сө здік мағ ына деп тү сінеміз. Сө здік мағ ына ө з ішінде екіге бө лінеді: 1) лексикалық мағ ына; 2) лексика-грамматикалық мағ ына.

Лексикалық мағ ына. Сө з мағ ынасы ө те кү рделі. Сө з мағ ынасының қ ұ рамдас бір бө лігі-лексикалық мағ ына. Сө здің ө зге сө здермен қ арым – қ атынасқ а, байланысқ а тү спей, жеке-дара тұ рғ анда тікелей тү сінілетін халық танығ ан логикалық -заттық ұ ғ ымы, лексика-семантикалық тү сінігі лексикалық мағ ына деп аталады. Сө здің лексикалық мағ ынасы адам санасында зат, қ ұ былыс, ә рекет жайында ұ ғ ым, тү сінік пайда болғ аннан кейін ғ ана қ алыптасады. Екінші сө збен айтқ анда, лексикалық мағ ына дегеніміз- ә р сө здің бір тілде сө йлейтін ұ лт танығ ан, жалпығ а тү сінікті, меншікті мағ ынасы. Лексикалық мағ ына-сө здерді бір-бірінен ажыратып танудағ ы ең негізгі мағ ына. Сондық тан да ол сө здің басқ а мағ ыналарының тууына негіз болады. Сө з лексикалық мағ ына арқ ылы ғ ана жеке-даралық сипатқ а ие болады. Шындық ө мірдегі заттар мен қ ұ былыстардың сапасы мен қ асиеттері де, қ арым-қ атынастары да сан алуан. Ә р тү рлі сапа қ асиеттер, қ арым-қ атынастар сө здің лексикалық мағ ынасының қ ұ рамына еніп, бір сө здің екінші бір сө збен ажыратылып жатуына не байланысып жатуына себепші болады. Тү бір арқ ылы берілетін, арнаула грамматикалық мағ ынасы болмайтын, лексикалық мағ ынамен жарыса қ олданылатын, жалпыланғ ан, дерексізденген мағ ынаны лексика-грамматикалық мағ ына дейміз. Сө здердің бойында лексикалық мағ ына менлексика-грамматикалық мағ ына жеке-жеке ө мір сү рмейді, бірімен екіншісі біте қ айнасып, араласып жатады. Лексика-грамматикалық мағ ына, ө зге де грамматикалық мағ ыналар сияқ тылексикалық мағ ынаның жетегінде болады, соның негізінде анық талады. Сө з лексикалық ә рі грамматикалық мағ ыналардың жиынтығ ынан қ ұ ралып, біртұ тас мағ ынаны білдіріп, сө йлемнің кірпіші бола алады.

Грамматикалық мағ ыналар да ақ иқ ат дү ниені бейнелейді, сә улелендіреді, солармен белгілі бір дә режеде қ арым-қ атынас жасайды. Сө здердің лексикалық мағ ынасы сыртқ ы дү ниемен арағ а ойлау процесін салып, адам миының қ ызметі негізінде байланысса, грамматикалық мағ ына лексикалық мағ ына арқ ылы ғ ана байланысады. Демек, лексикалық мағ ынаның шындық ө мірді сә улелендіруі мен грамматикалық мағ ынаның сә улелендіруі бірдей емес. Лексикалық мағ ына жеке сө здерге тә н болса, грамматикалық мағ ына белгілі бір сө з табына енетін сө здердің тобына тә н.

Зат есімнің заттардың атауы болса, сын есімнің заттардың сындық белгісін білдіруі, етістіктің заттың амал-ә рекетін, қ алпын, қ озғ аласын, т.б. ерекшеліктерін білдіруі, кейбір сө здердің ә рі кө птік, ә рі жекелік мә нде жұ мсалуы, заттардың деректі, дерексіз мә нді білдіруі лексика-грамматикалық мағ ынаның мысалы бола алады. Тіпті таза грамматикалық мағ ына делініп жү рген кө птік, септік, тә уелдік жалғ ауларының, шақ кө рсеткіштерінің, тағ ы басқ аларының мағ ыналары дасыртқ ы ақ иқ ат дү ниемен, ондағ ы заттармен, қ ұ былыстармен байланысып жатады. Таза грамматикалық мағ ына деп жү ргеніміздің ө зі кей тілдерде лексикалық мағ ына болып шығ а келетіндігі жоғ арыда баяндалғ ан пікірлердің дұ рыстығ ын кө рсетеді.

2. Тілдік мағ ына. Санада қ алыптасқ ан ұ ғ ым дыбыстық қ абық қ а орнағ аннан кейін бір тілде сө йлейтін адамдардың барлығ ы анық тү сінетіндей дә режеге жетеді. Бұ л логикалық категорияның тілдік категорияғ а ауысуы болып есептеледі. Олай болса, лексикалық мағ ынаның негізі –заттық -логикалық ұ ғ ым. Сө збен бірге ө мір сү ретін заттық –логикалық ұ ғ ым тіл білімінің талабына орай атауыштық мағ ына деген термин сө збен алмастырылады. Сө здің лексикалық мағ ынасы дегенде ең алдымен негізгі жә не туынды номинативті мағ ыналарды тү сінеміз. Осы тұ рғ ыдан сө зге заттардың, нә рселердің, қ ұ былыстардың, амал-ә рекеттердің, қ имылдың, сапа қ асиеттердің т.б. атауы деген анық тама беріледі. Сө здің лексикалық мағ ынасы дами келе ө зіне лексика-грамматикалық жә не тілдік мағ ыналарды жамап алады. Тілдік мағ ына деп тілдік жү йе негізінде қ алыптасқ ан мағ ына элементтерін тү сінеміз. Тілдік мағ ына ө здігінен ө мір сү рмейді, сө здердің лексикалық, грамматикалық мағ ынасымен тығ ыз байланыста болады, соғ ан сү йенеді. Тілдік жү йе негізінде қ алыптасқ ан мә н-мағ ыналар ө з ішінен екіге бө лінеді.: 1) парадигмалық мағ ына, 2) синтагмалық мағ ына. Сө з мағ ыналары сө здік мағ ына, тілдік мағ ына, парадигмалық мағ ына, синтагмалық мағ ына деп ғ ылыми-зерттеу, оқ ып-ү йрену мақ сатында ғ ана бө лінеді, кү нделікті ө мірде олар бұ лайша жіктелмейді, ажыратылмайды.

3. Парадигмалық мағ ына. Сө здік қ ұ рамдағ ы сө здер сө здердің қ алай болса солай жинақ тала салынғ ан жиынтығ ы емес. Ақ иқ ат дү ниедегі заттар ө зара байланысып, белгілі бір заң дылық тар бойынша байланысып жатса, сө здік қ ұ рамдағ ы сө здер де осылайша сараланады. Ә лбетте, заттар арасындағ ы байланыс пен сө здер арасындағ ы байланыс тең тү спейді. Адам ойында ө зара белгілі бір байланысы бар сө здер топ – топ болып сақ талады. Сө йлеу яки жазу кезінде кім де болса топтасқ ан сө здердің ішінен (ө з мақ сатына қ арай) біреуін іріктеп алып пайдаланады. Тең дә режелі тіл элементтерінің арасындағ ы байланыс парадигмалық байланыс деп аталады. Мұ ндай байланыс тілдік жү йедегі сө здері ойда топтастыру, жинақ тау, мағ ыналарын саралау арқ ылы жасалады. Парадигмалық байланыстар негізінде анық талатын мағ ына парадигмалық мағ ына немесе сабақ тастық мағ ына деп танылады.

Сө здердің арасындағ ы парадигмалық байланыстарды анық таудың бірнеше жолы бар. Солардың арасында лексикалық элементерді тақ ырыптық топтар мен лексика – семантикалық топтарғ а бө ліп қ арастырудың атқ аратын рө лі ү лкен. Тақ ырыптық топқ а бір – бірімен семантикалық байланысы жоқ, ақ иқ ат дү ниедегі заттардың ө зара қ атынасы негізінде топтастырылғ ан сө здер енеді. Мысалы, туысқ андық атаулары: ата, ене, ана, бала, қ ыз, қ арындас, жиен, т.б; денедегі мү ше атаулары: бас, кө з, қ ұ лақ, қ ол, аяқ, бет, т.б; тө рт тү лік мал атаулары: сиыр, бұ зау, қ ой, қ озы, саулық, тұ сақ т.б; қ ұ с атаулары: қ аршығ а, бү ркіт, қ арлығ аш, ү йрек, қ аз, т.б; дә мді білдіретін сын есімдері: тә тті, ащы, қ ышқ ыл, дә мді, т.б; Тіл – тілде тақ ырыптық топтардың саны ө те кө п. Жоғ арыда санамалғ ан топтар эктралингвистикалық (сырқ ы) мағ ынағ а негізділген.

Cө здер іштей бір – бірімен семантикалық байланысқ а тү сіп те парадигмалық қ атынас жасай алады. Мұ ндай жағ дайда белгілі бір топқ а енген сө здердің лексикалық мағ ынасының барлығ ына бірдей ортақ мағ ына болады. Ортақ мағ ыналар кейде жуық, кейде қ арсы, кейде ұ штас мә ндес сө здер айрық ша орын алады. Мағ ынасы жуық, бірақ сә л ғ ана айырмашылығ ы бар сө здер синонимдер деп танылады. Синонимдер тіл – тілдерімен барлығ ында да кездесетін кең таралғ ан жә не ең кө п қ олданылатын тілдік категория. Тілдердегі паридигмалық мағ ынаның тағ ы бір кө рінісі - антонимдық қ атарлар. Қ арсы мә ндес сө здер антонимдер деп танылады. Дү ниені танып – білуде, оның қ асиеттерін анық тауда заттардың тү рлі сапаларын салыстыру, қ арама – қ арсы қ оюдың қ ызметі мол. Кез келген сө з табына енетін сө здер синонимдік топ та, антонимдік топ та жасамайды. Антонимдер кө бінесе сын есімдер мен ү стеулердің есебінен қ атар тү зеді. Етістіктер мен зат есімдер деп бұ л процеске қ атысады.(1.М.Оразов Қ азақ тілінің семантикасы 133-150)

1.1.2.2.2. Синтагмалық мағ ына. Сө з мағ ынасынан қ алыптастыруда парадигмалық мағ ынамен қ атар синтагмалық мағ ына да ү лкен қ ызмет атқ арады. Сө йлеү не жазу кезінде сө здердің бірінен кейін екіншісінің келіп байланысуынан синтагмалық қ атынастар пайда болады. Парадигмалық қ атынас бір дең гейдегі тіл элементтерінің арасында болса, синтагмалық қ атынас ә р текті тіл элементтері арасында ұ шырасады. Синтагмалық мағ ына да парадигмалық мағ ына сияқ ты ө здігінен ө мір сү реді. Айтушы да, тың даушы да, кү нделікті дағ ды бойынша, оның тү п тө ркініне қ арамай, қ олдана береді. Синтагмалық мағ ына тіркеске тү се алатын сө здердің барлығ ында да болады. Алайда ол ғ ылыми талдау жасалмаса, байқ ала бермейді.

Сө здер қ атынас қ ұ ралы болу ү шін синтагмалық қ арым-қ атынасқ а тү скенде қ алай болса солай тіркесе салмайды, бір-бірімен ә рі грамматикалық, ә рі семантикалық жағ ынан тығ ыз байланысады. Басқ аша айтқ анда, олар грамматикалық мағ ына мен лексикалық мағ ынағ а арқ а сү йейді. Бір-бірімен ө зара байланысқ а тү суі ү шін сө здердің мағ ыналық қ ұ рамында бір семаның сә йкес келуі, яғ ни ортақ болуы шарт. Бұ л шарт сақ талмаса синтагмалық мағ ына жасалмайды.

Қ ашанда синтагмалық тіркес қ ұ рағ ан сө здердің бірі екіншісінен мағ ыналық жағ ынан басымдау болады. Ол ө зімен байланысқ а тү скен сө здің ө зіне мағ ыналық жағ ынан сә йкес келуін, ү йлесуін талап етеді. Синтагмағ а тірек бола алатын сө з тіл білімінде ө зекті сө з деп аталады. Сө йлем қ ұ растырғ анда ө зекті сө з басты қ ызмет атқ арады. Ол ө з тө ң ірегіне мағ ынасы ү йлес, ортақ сө здерді топтастырады. Ө зекті сө з болу қ ызметін негізінен етістік атқ арады. Ө зге сө з таптарында мұ ндай сипат ә лсіз.

Сө здердің бір-бірімен тіркесе алу қ аблетін анық тауда лексикалық мағ ына мен грамматикалық форма ғ ана қ атынасып қ оймайды, баршағ а ортақ тілдік норма да ө з ү лесін қ осады. Сө йлеуші, яғ ни жазушы, грамматикалық, семантикалық байланысты ә р сө йлемді қ ұ растырғ анда ойлап, таң дап жатпайды. Ол ө мірде бірнеше рет қ айталанғ андық тан, тілдік нормағ а тү сіп қ алыптасады да, механикалық тү рде қ олданыла береді. Мысалы, іш, же етістіктері қ оректенуді білдіреді. Бірақ қ азақ тілінің нормасы бойынша нанды ішті, суды жеді тіркесі қ олданылмайды. Іш етістігінің сұ йық тағ амдармен, ішімдіктермен байланысты қ олданылуы оның мағ ына қ ұ рамында «шайнау», «тістеу» семаларының болуымен байланысты. Же етістігінің мағ ына қ ұ рамында аталғ ан семалардың болуы себепті қ ою тамақ атауларымен тіркесіп қ олданылады: нан жеді, ет жеді, су ішті, сорпа ішті т.б. Мү жі етістігінің семантикалық мағ ынасында «тісі ө тпейтін қ атты тамақ ты шетінен біртіндеп жеу» семасы болғ андық тан, сү йекті мү жіді тіркесі қ олданылады. Қ ою тамақ болса да палауды, қ амырды, помидорды «мү жіді» деп айтпаймыз (1. Оразов Қ азақ тілінің семантикасы 192-202).

Сө йтіп, сө здер логикалық – ұ ғ ымдық, семантикалық, синтаксистік, тілдік норма жағ ынан ү йлескенде ғ ана синтагмалық қ атынасқ а тү сіп, бір – бірімен байланысады. Осылардың арасында синтаксистік тіркесімділік қ абілеті жетеші орын алады. Сө здердің логикалық –ұ ғ ымдық, семантикалық тіркесімділік қ аблетін анық таушы тілдік мағ ына синтагмалық мағ ына деп танылады. Қ азақ тілінде оны тіркесімдік мағ ына деп атауғ а болады (1Б.Сағ ындық ұ лы Қ қ т Лексикология 14). Синтагмалық байланыс ө згерсе, сө з мағ ынасы да ө згереді. Кез келген сө здің мағ ынасын анық тауда синтагмалық қ атынастардың атқ аратын рө лі ү лкен. Синтагмалық мағ ына сө здер жеке-дара тұ рғ анда байқ ала бермейтін, жасырын сипатқ а ие. Синтагмалық байланысты кей ә дебиеттерде сө здердің лексикалық тіркесімділігі деп те атайды.

3.Лексикалық мағ ынаның қ ұ рамдас бө ліктері. Зерттеушілердің қ ай-қ айсы да сө здің семантикалық мағ ынасының ө те кү рделі екендігін мойындайды. Себебі оны қ исапсыз сыртқ ы факторлар мен ішкі факторлар қ атынасады. Осылардың барлығ ының сыр сипатын ашып, орын-орнына қ ою оң ай шаруа емес. Бү л ретте лексикалық мағ ынаны қ ұ рамдас бө ліктерде айрып – ажырататын ә дістемелік жағ ынан мағ ызы зор.

Мағ ына, шынтуайтына келгенде, бей – Берекет, шым – шытырық жатқ ан ә лем емес, бір жү йеге тү сіп, бір тә ртіпке бағ ынғ ан, ө зара тығ ыс байланысқ ан қ ұ рылымдық бө ліктердің жиынтығ ы. Атап айтқ анда ол қ андай бө ліктер?

1.1.2.3.1. Денотаттық мағ ына. Сө здің жеке адамдарғ а бағ ынбайтын, белгілі бір қ оғ ам мү шелеріне, сол тілде сө йлейтін адамдарғ а жаппай тү сінікті мағ ынасы болады. Ол мағ ына ө зімізді қ оршағ ан ортадан дү ниедегі заттарды, заттардың қ арым – қ атынасын, табиғ ат қ ұ былыстарын, іс - ә рекеттерді, тағ ы басқ аларды бейнелейді де, сө з мағ ынасының негізгі ядросын жасайды. Сө здің ақ иқ ат дү ниемен, ондағ ы заттармен, қ ұ былыстармен байланысып жататын мағ ынасын тіл білімінде денотаттық мағ ына деп атайды. Екінші сө збен айтқ анда, денотат дегеніміз – белгілі бір сө зді айтқ анда, ойымызғ а келетін зат немесе оның белгілері. Мысалы «ү стел» дегенде кө з алдымызғ а кейде ү ш аяқ ты, кейде тө рт аяқ ты ү сті тегіс, жазу немесе тамақ ішу ү шін қ ұ растырылғ ан жиһ аз келеді. Бұ л оның денотанттық мағ ынасы. Сө здердің тура (атауыштық) мағ ыналарынан басқ а мағ ыналарда денотатың сақ талуы шарт емес.

Кө птеген зерттеушілердің пікіріне қ арағ анда, денотанттық мағ ына іштей екіге бө лінеді: 1) материалды денотант; 2) идеалды денотант. Адам санасында ө мір сү ретін ұ ғ ымның негізін жасайтын шындық ө мірдегі заттар мен қ ұ былыстар материалы денотант деп танылса, сө здің мағ ынасы арқ ылы білдірілетін шындық ө мірдегі заттар мен қ ұ былыстар идеалды денотант деп есептелінеді.

Лекция

1.Сө здің сипаттамасы.

2.Сө зге тә н белгілер.

3.Сө з мағ ынасының ұ ғ ымнан айырмашылығ ы.

4.Сө здің формасы мен мазмұ ны.

5.Сө здің қ ызметі.

Сө з - мағ ынасы мен тү р-тұ рпаты жағ ынан дара қ асиетке ие тілдің бір бү тін бө лшегі. Адамдардың қ арым-қ атынас жасауы негізінен сө з арқ ылы жасалады. Сондық тан да ол тілдің ең басты бірлігі болады. Сө з байлығ ы ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а ө тіп, бірден-бірге ауысып, бү гінгі дә уірге дейін келіп жеткен асыл мұ ра. Ол халық тың барлық білген білімі мен білігі, ойы мен идеясы, дү ниетанымының кө рінісі (М.Оразов. 165-189). Сө з- тілдік элементтердің ішіндегі ең бастысы. Ол тіл білімінің барлық дең гейлерінің зерттеу нысаны бола алады. Сө з-заттар мен қ ұ былыстардың, олардың қ асиеттері мен қ имыл-қ озғ алыс, іс-ә рекеттердің атауы. Ә рбір атау қ оғ ам танығ ан, ә бден қ алыптасқ ан белгілі бір ұ ғ ымды білдіреді. Мысалы, сауысқ ан, жылан, жусан десек, бұ лардың ә рқ айсысы жеке-жеке заттардың атауын білдіріп, солар туралы нақ тылы ұ ғ ым туғ ызып тұ р. Олай болса, ә рбір сө здің екі жағ ы болады: бірі-сө здің сыртқ ы формасы (дыбыстық жағ ы), екіншісі сө здің ішкі мазмұ ны (мағ ынасы). Екеуі тығ ыз бірлікте, бірінсіз-бірі болмайды. Яғ ни сө здің сыртқ ы формасы-оның материалдық кө рсеткіші.

Сыртқ ы форма болғ ан кездің бә рінде ішкі мазмұ н бола бермейді. Сө з болу ү шін кез келген дыбыстардың жиынтығ ы емес, олардың қ алыптасқ ан, жү йелі заң ды тіркесі ғ ана сө здік форма жасап, белгілі бір мағ ынағ а ие бола алады.

Тіліміздегі сө здер сан алуан. Олардың біразы заттық ұ ғ ымды білдіретін сө здер(зат есімдер): ағ аш, аң т.б. Біразы сын есімдер мен сан есімдер: қ ызыл, ү лкен. Енді біразы қ имыл, ісә рекетті білдіреді. Бұ лардың бә рінің де лексикалық мағ ыналары, білдіретін ө зіндік ұ ғ ымдары бар. Сондық тан да мұ ндай сө здерді толық мағ ыналы сө здер деп атайды. Тілімізде бұ лардан басқ а да мен, сен, ол деген сияқ ты есімдіктер мен аһ, оһ, пай-пай т.б. одағ айлар, ү шін, туралы т.б. шылаулар кездеседі. Бұ лар да сө здер. Бұ лардың жоғ арыдағ ылардан айырмашылығ ы – бұ л топтағ ы сө здерде атауыштық мә н, бір нә рсе туралы ұ ғ ым жоқ. Сондай-ақ, сө здер деректі жә не дерексіз сө здер де болып бө лінеді. Деректі сө здерге нақ ты зат атаулары, заттың сыны мен саны, қ имылы сияқ ты ұ ғ ымдар жатса, дерексіз сө здерге ой, қ иял, сана сияқ ты абстракты ұ ғ ымдар жатады.

Сө з дыбыстардың жү йелі, заң ды тіркесінен жасалып, ол дыбыстар мен мағ ына бірлігінен тұ рады. Демек, сө з болмыстағ ы заттар мен қ ұ былыстардың, олардың белгілер мен қ имыл-қ озғ алыстарының, болмыстағ ы обьективті шындық тың жалпыланғ ан бейнесі.

Біріншіден, сө з біткеннің бә рі де тілдегі дыбыстардан жасалады, дыбыссыз сө з жоқ. Сө з дыбыстық қ ұ рылымның жиынтығ ы, сол арқ ылы жарық қ а шығ ады. Сө зді жасайтын дыбыстар қ алай болса солай емес, тілдің фонетикалық заң дарына сә йкес қ алыптасқ ан. Сө з кез келген дыбыстардан емес, фонемалық дыбыстардың белгілі жү йеде келуі арқ ылы жасалады.

Екіншіден, сө з дабастық қ ұ рылымнан жасала отырып, зат, қ ұ былыс, іс-қ имыл жайында жалпығ а тү сінікті, қ оғ амдық дә режеде қ алыптасып, қ ауым танығ ан ұ ғ ымды білдіреді.

Ү шіншіден, сө з грамматикалық тұ рғ ыдан қ арағ анда, сө з таптарына тікелей қ атысады, соларғ а телулі. Сө з таптарында біртұ тас сө з тұ лғ аларын жасап, грамматикалық бірлік бола алады. Бұ л оның сө з тіркестерінен ө згешелігін кө рсетеді. Осы айтылғ андарсө здің қ ұ рылымдық сипатын, мазмұ нын тілдің фонетикалық, семантикалық, грамматикалық заң дылық тармен байланыстырып қ арағ анда ғ ана толық тү сінуге болады(Болғ анбаев, Қ алиев, 67-68).

Сө зге тә н белгілер.

1.Сө з бір дыбыстан да, дыбыстар тіркесінен де жасалады.Сө з деп танылу ү шін дыбысталу мен мағ ынаның бірлігі тұ руы қ ажет.

2.Сө з –тілдің дыбыстық заң дары бойынша жасалғ ан дыбыстық қ ұ рылым бірлігі. Кездейсоқ дыбыстар тізбегі сө з бола алмайды.

3.Кез келген сө з тілдің грамматикалық заң дарына сә йкес ө мір сү реді. Сондық тан да ол ә рдайым белгілі бір грамматикалық формада тұ рады.

4. Кү рделі сө здер, тіркескен сө здер сыртқ ы тұ рпаты жағ ынан сө з тіркесіне ұ қ сайды. Сө з тіркесі сың арларының аралығ ына басқ а бір сө здің енуі ық тимал болса, сө з тұ йық тылығ ымен, ө зінің қ ұ рамына басқ а бір сө зді ендірмеу қ асиетімен ерекшеленеді.

5. Сө з сө йлеу кезінде жасалмайды, даяр тұ рғ ан қ алпында сө з тіркесінің немесе сө йлемнің қ ұ рамында жұ мсалады. Еркін сө з тіркесі мен сө йлем сө йлеу не жазу кезінде қ ұ растырылады.

6.Сө здің еркін сө з тіркесінен жә не сө йлемнен бір айырмашылығ ы мынада: сө з белгілі бір сө з табына қ атысты болып, соғ ан телінеді.

Орыс тілі фактілері негізінде белгілі тілші Н.М.Шанский сө здің мынадай белгілерін санап кө рсетеді: 1. фонетикалық жақ тан тұ тастығ ы; 2. арасына сө з салмайтындығ ы; 3. бір екпінге ие болатындығ ы; 4. бір лексика-грамматикалық категорияғ а қ атыстылығ ы; 5. мағ ына мен дыбыс бірлігі; 6. қ айта жасалынбайтындығ ы; 7. тұ тастығ ы мен бірдей формаланатындығ ы; 8. кө п жағ дайда сө з тіркесінде қ олданылатындығ ы; 9. номинативтілігі; 10. фразеологизмдік қ асиеті барлығ ы. Жоғ арыдағ ы пікірлерді қ орытындылай келе сө зге мынадай анық тама беруге болады: Сө з дегеніміз – дыбысталу мен мағ ынаның бірлігінен тұ ратын, дербес қ олданылатын, тілдің бір бү тін бө лшегі.

Сө з мағ ынасының ұ ғ ымнан айырмашылығ ы. Ұ ғ ым адам санасында қ алыптасатын категория болса, мағ ына тілде қ алыптасатын категория. Осы себепті екеуінің арасында елеулі айырмашылық тар бар. Ең алдымен ұ ғ ымда ұ лттық белгі болмайды. Ол қ ай тілде сө йлегенінеқ арамастан, бү кіл адамзат қ оғ амына ортақ. Сө з мағ ынасында ұ лттық белгі болады. Сө здің ұ ғ ымдық мағ ынасының ү стіне ә р ұ лттың ерекшелігіне қ арай пайымдық мағ ына ү стелетіндіктен, тілдік айырма пайда болады. Мысалы, қ азақ тар қ ыстыгү нгі ызғ арлы суық ты аяз дейді, башқ ұ рттарда аяз сө зінің мағ ынасы – шуақ. Осылайша тіл-тілден ұ ғ ым мен мағ ынаның айырмашылығ ын кө рсететін сө здерді топтап кө рсетуге болады.

Екіншіден, сө з мағ ынасы шындық ты ғ ана білдіріп қ оймай, сонымен бірге оғ ан адамның алуан тү рлі қ атынасын, мысалы, сый-қ ұ рметін, сү йінішін, қ уануын, ренішін, жек кө руін т.б. кө зқ арастарын ү стеуге болады. Осығ ан орай мағ ынағ а алуан тү рлі эмоциялық рең жамалады. Ұ ғ ымда мұ ндай эмоциялық рең болмайды.

Сө з мағ ынасының ұ ғ ымнан ү шінші бір айырмашылығ ы мынада: қ андай сө зде болсын белгілі бір мағ ына болады, бірақ сө здердің барлығ ы бірдей ұ ғ ымды білдіре бермейді. Мысалы, одағ айлардың, шылаулардың мағ ынасы болғ анмен ұ ғ ымғ а қ атысы болмайды (К.Аханов Тіл білімінің негіздері. 88-89). Сө здің сыйымдылық қ аблеті де ә р тү рлі болады. Кейде бір сө з қ атарынан бірнеше ұ ғ ымды білдірсе, кейде бірнеше сө з бір ұ ғ ымның ғ ана атауы ретінде жұ мсалады. Бұ ғ ан омонимдер менсинонимдер мысал бола алады. Ұ ғ ымның кейде бір сө збен, кейде бірнеше сө здің тіркесінен берілуі мү мкін. Осығ ан орай дара сө з, кү рделі сө з, тұ рақ ты сө з деген атаулар пайда болады.

Сө здің формасы мен мазмұ ны. Кез келген материладық дү ниенің формасы мен мазмұ ны болады. Дыбысталу – материалдық форманың бір кө рінісі. Сө з дыбыстардан тұ рады. Олай болса, сө з де ө зіндік формаларымен тіл ә лемінде ө мір сү реді. Тіліміздегі сө здер тү р-тұ рпаты жағ ынан біркелкі емес. Сө здердің ішінде ат, ас, жақ т.б. сияқ ты жалаң сө здер де, атақ, астық, ізде, айтыс сияқ ты туынды сө здер де, екі тү бірден біріккен сө здер де (белбеу, бү гін, ә кел), екі тү бірден қ осарланып жасалғ ан тү бірде (кіиде-кім, қ алғ ан-қ ұ тқ ан), он алты, ала кет, қ ызмет ет сияқ ты бірнеше тү бірдің тіркесуі арқ ылы жасалғ ан қ ұ рама сө здер де бар.

Сө здердің тү бірлден басқ а сө з жалғ астыратын, сө з тү рлендіретін, сө з тудыратын формалары болады. Сө з форамлары морфологиялық тә сіл арқ ылы да, синтаксистік тә сіл, морфологиялық -синтаксистік тә сіл арқ ылы да жасалады. Сө з формалары деген ұ ғ ымғ а сө здің барлық формалары енеді. Сө з мазмұ ны тіркесі ғ ылыми ә дебиетте кө п қ олданылмайды. Оның орнына сө з семантикасы термині жұ мсалады. Сө здің жеке тұ рғ андағ ы, тілдік жү йедегі, синтаксистік қ олданыс кезіндегі барлық ашық, жасырын мағ ыналарының, мә н-рең ктерінің бү кіл жиынтығ ын сө з мазмұ ны деп атайды.

Сө здің қ ызметі. Тілдегі сө здердің басым кө пшілігі заттар мен қ ұ былыстарды, сапа мен белгіні, іс ә рекет пен қ имылды жә не т.б. атайды, солардың атаулары ретінде қ ызмет атқ арады. Сө здің бұ л қ ызметі – атау болу (номинативті) қ ызметі деп танылады. Сө йлеушіге де, тың даушығ а да бірдей қ атынас қ ұ ралы болу қ ызметін атқ ара алады. Қ атынас қ ұ ралы болу сө здің ең негізгі қ ызметі. Сө здің ойды қ алыптастыру, жарық қ а шығ ару, адамның психикалық кү йін, сезімін, ішкі толғ анысын білдіру қ ызметі экспрессивті қ ызмет.

Лекция

Сө з мағ ынасының дамуы.

1 Сө з мағ ынасының кең еюі

2 Сө з мағ ынасының тарылуы

3. Сө з мағ ынасының ауысуы. Кө п мағ ыналылық.

Ө згеру, даму – тіл атаулының табиғ атына тә н ө зіндік қ асиеті.Олай болса, тіл-тілде сө з мағ ынасының да ө ркен жайып дамуы заң ды. Мағ ыналық ө згерістерге сан алуан факторлар себепші болады. Солардың ішіндегі ең елеулісі – ішкі фактор мен сыртқ ы фактор. Егер сө з мағ ынасындағ ы ө згерістер тілдің ішкі ө з жү есінен, ө з заң дылық тарынан пайда болып жатса, ішкі себеп болады да, қ оғ амның тарихи-ә леуметтік дамуынан, мә дениет, ө ркениет жаң алық тарынан, қ атынас жасау формасының ауысуынан, халық тардың қ оныс аударуынан т.б. тыс жағ дайлардан болып жатса, сыртқ ы себеп болады. Тіл дамуының ішкі себептерінің сыртқ ы себептерден негізгі ө згешелігі мынада: егер сыртқ ы себеп немесе оның ә сері белгілі бір тарихи дә уірге тә уелді болса, ішкі себептер ешқ андай мезгілмен шектелмейді. Ол барлық дә уірде, барлық жағ дайда да тілдік ө згеріске ү здіксіө тү ткі болып отырады [Қ ордабаев.Т. Жалпы тіл білімі. А., 1975].

Сө з мағ ынасының кең еюі. Сананың дамуына байланысты ұ ғ ым ө рісі де ұ лғ аяды. Бұ л процесс сө з мағ ынасының дамуына ә сер етеді. Мағ ынаның нақ тылық тан дерексіздікке, жалқ ылық тан жалпылық қ а ауысуы сө з мағ ынасының кең еюі деп аталады. Яғ ни сө з мағ ынасының кең еюі деп сө здің тұ лғ асын ө згертпей-ақ, бұ рынғ ы мағ ынасының ү стіне жаң а қ осымша мағ ыналарғ а ие болуын айтамыз.

Сө з мағ ынасының кең ею жолдары ә р тү рлі:

1. Бұ рынғ ы мағ ыналарын сақ тай отырып, мағ ыналарының кең еюі. Қ азақ халқ ында мал сойып, оны мү шелеп, қ онақ тарды сыйлау дә стү рі болғ ан. Біздің заманымызда осы негізгі мағ ынаның ү стіне жаң а мағ ына қ осылды. Мысалы, комиссия мү шелері, ү йірме мү шелері. Т.б. Тілімізде бұ рынғ ы мағ ынасынан гө рі соң ғ ы мағ ынасы кө бірек пайдаланылады. Кү рес, қ уат, қ озғ алыс, топ, кең ес т.б. сө здер осы тә сілмен пайда болғ ан.

2. Жіктелу, сұ рыпталу арқ ылы сө з мағ ынасының кең еюі. Бұ рын алып сө зі «батыр, қ аһ арман» мағ ынасында қ олданылса, қ азір «ү лкен, зор» деген мағ ынада жұ мсалады. Сол сияқ ты ү лгі, ө неге, оқ иғ а, қ айраткер, ең бекші сө здері де мағ ыналық сұ рыптауғ а ұ шырағ ан.

3. Туынды тү бірдің мағ ынасының кең еюі. Қ азақ тілінде туынды сө здер бұ рын тар, қ арапайым мағ ынада ғ ана қ олданылатын. Ө ркениеттің ө суіне сә йкес олар қ азір мағ ынасын кең ейтіп, қ олданылу аясын ұ лғ айтты. Мысалы, қ ұ рылыс сө зі ілгеріде «адамның қ ұ рылысы, ү й қ ұ рылысы» сияқ ты тіркестерде ғ ана жұ мсалса, қ азір атом қ ұ рылысы, қ оғ амдық қ ұ рылыс сияқ ты тың, соны тіркестерде пайдаланыла береді. Ө ндіріс, ағ ым, ұ йым, байланыс, қ атынас сияқ ты толып жатқ ан туынды сө здер бұ рынғ ы мағ ынасын кең ейтті. Жаң а ұ ғ ымды кө рсетуге байланысты тілімізде бірсыпыра жұ рнақ тардың қ ызметі, тіркесу қ аблеті де артты.

4. Сө з мағ ынасының бір жағ ынан тарылып, екінші жағ ынан кең еюі. Тілімізде кейбір сө здердің бұ рынғ ы қ арапайым, тар мағ ыналары қ олданудан шығ ып қ алса да, олар жаң а жағ дайғ а байланысты жаң а мағ ына алып, ө рісін ұ лғ айтуда. Мысалы, қ ұ н сө зінің бұ рынғ ы мағ ынасы (қ ұ н алу) қ азіргі ө мірге қ ажеті болмағ андық тан қ олданылмайды. Заттың, тауардың «бағ асы, қ ұ ны» ретіндегі жаң а мағ ынасы арнаулы термин болып, ә деби тілге сің іп кетті. Сол сияқ ты сайыс сө зінің де ескі салтқ а байланысты мағ ынасы ұ мытылғ ан. Бұ л сө з ә сіресе спортқ а байланысты жаң а ұ ғ ымғ а ие болғ ан. Шымылдық, парыз, желі, дә улет сияқ ты сө здердің бұ рынғ ы мағ ыналары тарылып, кең ейген мағ ынада қ олданылып жү ргенін байқ аймыз.

5. Сө здердің тіркесу арқ ылы мағ ынасының кең еюі. Тіркес арқ ылы сө з мағ ынасының кең еюін екі топқ а бө луге болады: 1. байырғ ы сө здердің тіркесі, 2. аралас тіркес. Демалыс ү йлері, балалар бақ шасы, жарыс сө з, қ оғ ам дә улеті, тұ рғ ын ү й, қ ол ең бегі, ұ дайы ө ндіріс, дене тә рбиесі сияқ ты тіркестер байырғ ы сө здердің есебінен жасалса, бас инженер, бас агроном, бас бухгалтер, ағ а зоотехник, ағ а инженер, тахникамен жарақ тану сияқ ты тіркестер кірме сө здердің араласуы арқ ылы жасалып тұ р.

Сө з мағ ынасының тарылуы. Бұ л сө з мағ ынасының кең еюіне қ арама-қ арсы қ ұ былыс. Ұ ғ ымның дә лденіп жіктелуіне байланысты мағ ынаның дерексіздіктен нақ тылық қ а, жалпылық тан жалқ ылық қ а ауысуы сө з мағ ынасының тарылуы деп аталады. Яғ ни, тарихи, қ оғ амдық, ә леуметтік т.б. жағ дайларғ а байланысты сө здің кейбір мағ ынасының қ олданыстан шығ ып қ алуын білдіреді. Сө з мағ ынасының тарылу жолдары тө мендегідей:

1. Сө з мағ ынасының дә стү рлі тілдік жолдармен тарылуы. Сө з мағ ынасы тарылғ анда кейде кең ұ ғ ымды білдіретін сө здер тар ұ ғ ымды білдірсе, кейде сө здің жекелеген мағ ыналары ұ мытылады. Мысалы, жылқ ы бұ рын жалпы мал мағ ынасында, тары- астық мағ ынасында, киік-барлық жабайы аң мағ ынасында қ олданылғ ан.

2. Сө з мағ ынасынң тарыла келе, кө мекшіге айналуы. Қ азақ тілінде алды, арты, асты, ү сті, қ асы, маң ы, арасы, тұ сы, іші, бойы сияқ ты кө мекші есімдер бар. Бұ лар тілімізде кө пшілік жағ дайда дербес мағ ыналы сө здердің жетегінде ғ ана жұ мсалады. Бұ лардың барлығ ы да зерттеушілердің пікіріне қ арағ анда, ілгері заманда толық мағ ыналы сө здер болғ ан. Мағ ыналары бірте-бірте тарылып, кө мекші элементке айналып кеткен.

3. Мағ ынаның толық тарылуы нә тижесінде сө здің қ осымшағ а айналуы. Жұ рнақ тар мен жалғ аулар тарихи жағ ынан алып қ арағ анда, ертеректе дербес мағ ыналы сө здер болғ ан. Бірақ кейбір қ осымшалардың тө ркінін табу қ иын, ө йткені олардың алғ ашқ ы негізі туралы ешқ андай із қ алмағ ан. Дегенмен –мен, (-пен, -бен) кө мектес септігінің бирлан шылауынан, -тын, (-тін) жұ рнағ ының тұ рғ ан есімшесінен, -ша жұ рнағ ының шақ сө зінен шық қ андығ ын тү ркологтар дә лелдеп отыр. Бұ лар мағ ынаның толық тарылғ андығ ына мысал бола алады (Барлыбаев Р. Қ азақ тілінде сө з мағ ынасының кең еюі мен тарылуы. –А., 1968).

Сө з мағ ынасының ауысуы. Кө п мағ ыналылық.Белгілі бір сө з ә детте ө зінің тура мағ ынасында қ олданылады. Дә л сол сө з екінші, ү шінші бір тіркестерде, сө йлем ішінде ө зінің тура мағ ынасынан басқ а мағ ынада, тіпті бір емес, бірнеше мағ ынада қ олданылуы мү мкін. Сө здің қ андай мағ ынада қ олданылып тұ рғ анын контекст (сө з тіркесі, сө йлем) анық тайды. Сө здің екі немесе одан да кө п мағ ынағ а ие болуын кө п мағ ыналылық деп атайды.

Адамдар ө зін қ оршағ ан дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстарды, олардың алуан тү рлі сырлары мен белгілерін бірден танып білген емес. Заттар мен қ ұ былыстар, олардың бір-біріне қ атысы мен байланысы қ оғ амның дамуы барысында біртіндеп танылып отырады. Жаң адан танылғ ан заттар мен қ ұ былыстардың тілде сө збен аталу қ ажеттігі ә р уақ ытта жаң а сө здерді тудыра бермейді. Олар кө бінесе тілдің негізгі сө здік қ орында бұ рыннан бар сө здермен аталады да, ол сө здердің бұ рынғ ы қ алыптасқ ан негізгі мағ ынасының ү стіне қ осымша мағ ына ү стеледі [К.Аханов. Тіл білімінің негіздері. –А., 1978]. Мұ ндай қ ұ былыс қ азақ тілінде сө з мағ ынасының ауысуы делінеді. Сө з мағ ынасының ауысуы ә р тү рлі тә сілдер арқ ылы жү зеге асады. Сол тә сілдердің ә рқ айсысына тоқ талайық:

1. Метафора. Заттар мен қ ұ былыстар бір-біріне тү рі мен тү сі, қ имылы жағ ынан, кө лемі, аумағ ы, ә йтеуір бір формасы жағ ынан ұ қ сас болуы мү мкін. Белгілі бір ұ қ састығ ына қ арай екі я одан да кө п заттың немесе қ ұ былыстың бір атаумен аталуы, соның негізінде сө з мағ ынасының ауысуы метафора д.а. (грекеше-ауысу). Тілдегі сө здердің барлығ ы бірдейметафоралық тә сілменауысып қ олданыла бермейді. Метафоралық амалмен ауысып айтылатын кө бінесе заттық ұ ғ ымдағ ы сө здер, етістіктер мен сын есімдер. Бұ л сө здер ө мірдегі ә р алуан заттар мен қ ұ былыстардың іс-ә рекетін, сапа мен белгілерін толық қ амтып кө рсетеді де кө бірек қ олданылады.

Сө зге қ осылғ ан ү стеме мағ ына заттың, қ ұ былыстың бойында бар сан алуан ерекше белгілердің негізінде жасалады. Сондық тан бір сө зден туғ ан қ осымша мағ ыналар бір сө з табына да, ә р сө з табына да қ атысты болып келе береді. Мысалы, балапан, шыны – зат есім. Бұ лар балапан қ арағ айлар, шыны май десек сындық ұ ғ ымды тудырады. Керісінше, суық, сынық -сын есім. Суық қ а тоң бау, кесе сынық тары десек заттық ұ ғ ым тудырады.

Метафора негізінен мынадай ұ қ састық тар бойынша жасалады:

1. Тү р-тұ лғ асы ұ қ састық тарына қ арай: адамның беті-судың беті, иттің тұ мсығ ы-қ айық тың тұ мсығ ы, адамның қ ұ лағ ы-қ азанның қ ұ лағ ы. Т.б.

2. Қ имыл ұ қ састығ ы: жел ұ лыды, бұ лт кө шіп барады, кү н кү лімдеді, жұ лдыздар жымың дады т.б.

3. Сапа ұ қ састығ ы: ө ткір пышақ -ө ткір сө з, ащы пияз-ащы ө мір, мө лдір бұ лақ -мө лдір махаббат т.б.

4. Ұ қ састық негізінде кейбір жер-су атаулары қ алыптасқ ан: Тү йемойнақ, Қ ыземшек, Бескемпір, Қ ызтуғ ан, Қ арашаш, Қ амыскө л, Тү йешө ккен т.б.

Тіл-тілде сө з мағ ынасының ауысу тә сілдерінің ішінде ө те жиі кездесетіні жә не ең бастысы-метафора тә сілі. Метафора қ ұ былысының ә бден ү йреншікті болып кеткені соншалық, метафораның негізінде туғ ан қ осымша мағ ынаның кө п жағ дайда туынды мағ ына екендігі бірден аң ғ арыла бермейді. Мұ ндай метафораның негізінде туғ ан мағ ына сө здің сө здіктегі мағ ыналық мазмұ нына еніп, орнығ ып кетеді. Мысалы, қ ыздың тө ркіні, істің тө ркіні, сө здің тө ркіні тіркестерін салыстыру арқ ылы пікір дұ рыстығ ын дә лелдеуге болады.

Метафора қ олданылу сипатына қ арай 1) тілдік метафора, 2) поэтикалық метафора болып екіге бө лінеді. Тілдік метафора белгілі бір тілде сө йлейтін ә леуметке толық таныс болып келеді. Тұ рақ ты сө з айшығ ы ретінде жиі жұ мсалады. Осындай жалпыхалық тық сипатына қ арай тілідік метафораны дә стү рлі метафора деп те атайды. Тіліміздегі кө п мағ ыналы сө здердің ү лкен бө лігі метафораның есебінен жасалғ ан. (Қ алың -жұ қ а емес; метафора Қ алың жұ рт, қ алың шө п, астар-киімнің астары; сө з астары).

Метафора адамның ойлауымен, ә сіресе кө ркем ойлауымен тікелей байланысты. Сондық тан олар барлық стильде, барлық жанрда жалпылама кездесе бермейді. Кө біне поэзияда ұ шырасады. Ақ ындар мен жазушылардың, танымал қ аламгарлердің шығ армаларында кездесетін ә серлі сө з ө рнектерін поэтикалық метафора деп атаймыз. Демек, тілдік метафораны жасауғ а бү кіл халық қ атысса, поэтикалық метафораны кө ркем ә дебиет қ айраткерлері, ақ парат қ ызметкерлері, қ оғ амдық ақ парат қ ызметкерлері қ алыптастырады.

Поэтикалық метафораның бір тү рі жеке қ олданыстағ ы метафора делінеді. Ө йткені ол белгілі бір қ аламгерлердің шығ армасында ғ ана ө мір сү реді. Жеке қ олданыстағ ы метафора мен тұ рақ ты метафора (қ ара алтын-кө мір) ө зара тығ ыз байланысты. Тұ рақ ты метафоралар да белгілі бір контекске телінеді, соның ішінде ғ ана тү сінікті болады. Мысалы, астар деген сө зден сырт киімнің ішкі қ абатын ғ ана тү сінеміз. «Бір нә рсенің ішкі сыры, мә ні» деген ауыспалы мағ ынасын сө з тіркесінде не сө йлем ішінде ғ ана аң ғ аруғ а болады.

Сө здерге ә р тү рлі мә н беріп бейнелеп қ олдану арқ ылы ғ ана ақ ын-жазушылар ө мір қ ұ былысын ә рі жанды, ә рі ә серлі етіп суреттеп бере алады. Кө ркем сө з шеберлері метафоралық сө з қ олданыстың кө біне мынадай амал-тә сілдерін пайдаланады: 1) жанды заттың қ асиетін жансыз затқ а немесе керісінше ауыстырып айтады, 2) жанды заттардың біреуінің қ асиетін екіншісіне ауыстырып айтады. 3) жансыз заттардың біреуіндегі ерекшелікті басқ асына ауыстырып жұ мсайды /Ә.Болғ анбаев. Қ азақ тіліндегі синонимдер. –А., 1970. 204б./. Абайдың асау жү рек, кө ң іл қ ұ сы, талаптың тұ лпары сияқ ты қ олданыстары контекстік метафорағ а мысал бола алады.

Метонимия. Бір заттың немесе қ ұ былыстың екінші бір затқ а немесе қ ұ былысқ а кең істік, уақ ыт жағ ынан іргелес, шектестігі де сө з мағ ынасының ауысуына себепкер бола алады. Мұ ндай жағ дайда сө здің бұ рынғ ы ұ ғ ымы тұ тасынан ө згеріске ұ шырайды. Бір заттың не қ ұ былыстың атауының екінші бір затқ а не қ ұ былысқ а іргелестігі, шектестігі негізінде атау болып ауысуынан пайда болатын туынды мағ ынаны метонимия деп атайды.

Екі немесе одан да кө п ұ ғ ым орын, қ ызмет, уақ ыт бірлігіне қ арайә рдайым бір ғ ана атауғ а телініп, ортақ тасып жү реді де, кө п мағ ыналық сипат алады. Метонимия арқ ылы пайда болғ ан сө здер де кө бінесе зат есімге, сын есімге, етістікке қ атысты болып келеді.

Метонимдер кө бінесе мынадай қ арым-қ атынас негізінде жасалады:

1. Заттың ө зі мен оның ішіндегі заттың бірдей аталуы. Шә йнек қ айнады десек, қ айнағ ан шә йнек емес, оның ішіндегі судың қ айнағ анын тү сінеміз. Ацудитория шулап кетті десек, «аудиторияда отырғ ан адамдар» деген ұ ғ ымды білдіріп тұ р.

2. Қ имыл, іс-ә рекет жә не оның нә тижесі. Жамау, қ ыстау, бояу, ою, жайлау, егеу сияқ ты сө здер ә рі қ имыл, ә рі зат атаулары болып есептелінеді. Бұ лардың барлығ ы белгілі бір іс-ә рекеттің нә тижесі екендігі анық аң ғ арылады.

3. Материал жә не одан жасалғ ан зат. Хрусталь, фарфор – материал атауы жә не сол материалдан жасалғ ан бұ йымдар атауы. Ілгері заманда алтын, кү місті ә рі метал атауы, ә рі ақ ша атауы ретінде тү сінген.

4. Сапалық сын есімдер мен олардың заттанғ ан мағ ыналары. Қ ызыл мен ақ тү с. Совет ү кіметінің алғ ашқ ы кезең інде пайда болғ ан тарихи атаулар. Кө к – тү с жә не аспан мағ ынасын береді. Қ ара-тү с жә не «қ арайып кө рінген нә рсе».

5. Автор мен оның шығ армасының байланысы. Мысалы, Шерханды оқ ыдым десе, оның шығ армаларын оқ ығ анын аң ғ арамыз. Қ ұ рманғ азыны тартты деген тіркестен Қ ұ рманғ азы кү йлерінің орындалғ анын байқ аймыз.

6. Жалқ ы есімдердің жалпы есімге айналып, дербес мағ ыналы сө з ретінде қ олданылуы. Мысалы, Алдар кө се- «айлакер қ у», Қ ожанасыр –«аң қ ау, аң ғ ырт» деген мағ ынаны білдіреді.

7. Соң ғ ы ұ ғ ымның алғ ашқ ы ұ ғ ымның атауымен аталуы. Қ ағ аз «жазуғ а арналғ ан жұ қ а зат» ретінде бұ рыннан белгілі, оның «ресми документ» деген мағ ынасы кейіннен пайда болғ ан. Екеуі бір атауғ а ортақ. Орындық – «бір кісі отыруғ а арналғ ан арқ алығ ы бар, ағ аштан жасалғ ан бұ йым». Орындық –«мансап» жоғ арғ аық ызмет мағ ынасында жасалып тұ р.

8. Кейбір заттар мен бұ йымдар алғ аш рет қ ай жерде ө ндірілсе, сол жердің атымен аталады: қ аракө л-Бұ қ арадағ ы Қ аракө л алқ абының аты; шампан (ішімдік) –Париж қ аласының маң ындағ ы провиция.т.б.

9. Кейде жалқ ы есімдер, ә сіресе кісі аттары метонимияғ а айналғ ан. Мысалы, Ә скери қ арулар маузер, наган –адам аттары. Ә скери киім тү рлері –френч, галифе осы аттас генерелдардың есімімен аталғ ан.

Синекдоха. Бү тіннің орнына бө лшекті, жалпының орнына жалқ ыны, ү лкеннің орнына кішіні, немесе керісінше бө лшектің орнына бү тінді, жалқ ының орнына жалпыны, кішінің орнына ү лкенді қ олданудың негізінде сө здің ауыспалы мағ ынада жұ мсалуы синекдоха деп аталады.

«Кө п ауыз біріксе, бір ауыз жоқ болар» деген мақ алдағ ы ауыз сө зі «адам» деген мағ ынаны білдіріп, бү тіннің орнына бө лшек ретінде қ олданылып тұ р. Ал, «жыласуғ а кө з жақ сы, сыласуғ а жат жақ сы» деген мақ алдағ ы кө з сө зі жалпыланып, «туғ ан, -туысқ ан, жақ ын» деген мағ ынада жұ мсалғ ан

. Ү кі-жа