Синонимдердің анықтамасы.

Синонимдер формасы жағ ынан да, мағ ынасы жағ ынан да омонимдерге қ арама-қ арсы тұ рғ ан лексика-семантикалық топ. Синонимдер сыртқ ы формасы басқ а болғ анымен, бірдей ұ ғ ымды білдіреді. Синонимдік қ атарғ а енген сө здердің орташа саны жиырма-отызғ а жетеді /К.Аханов. 37-123бб./. Белгілі ғ алым Ғ.Мұ сабаев синонимдерге мынадай анық тама береді: «Ә р тү рлі айтылса да жалпы мағ ыналас болатын, бірақ сә л ғ ана басқ а ерекшеліктері бар сө здер синонимдер деп аталады». Ал профессор К.Аханов «Мағ ына жағ ынанбір-біріне жуық, ө зара мә ндес сө здер бір-бірімен синонимдер бола алады» дейді. Бұ л анық тамалардан біз сө здер ө зара синонимдес болу ү шін 1) ә р тү рлі айтылуы, 2) мағ ынасы жуық, 3) бір-бірінен сә л айырмашылығ ы болуы қ ажет екендігін аң ғ арамыз. Алайда мағ ынасы жуық, мә ндес сө здердің бә рі бірдей ө зара синонимдес бола ала ма?

Егер мағ ыналарының жуық тығ ына, мә ндестігіне ғ ана назар аударсақ ә йел, қ атын, зайып, жұ бай, қ осақ сө здерін синонимдес деп тануғ а тура келеді. Шындығ ында ә йел, қ атын, зайып «ә йел» ұ ғ ымын білдірсе, жұ бай мен қ осақ «ерлі-зайыптылардың бір сың ары» деген ұ ғ ымда жұ мсалады.Осы себепті аталғ ан сө здер екі синонимдік ұ яғ а топтасады.

Қ азақ тілінде мағ ына жағ ынан жуық, ұ қ сас бола тұ рып, лексика-семантикалық жағ ынан ү йлеспей, екі тү рлі сө з табына қ атысты болатын сө здер де ұ шырасады. Мысалы, мә деген одағ ай ал, ұ ста деген етістіктің орнына жү реді. Солай бола тұ рса да, ол аталғ ан етістіктерге синоним бола алмайды. Бұ л сө з кө біне мә, ал немесе мә, ұ ста болып жұ пталып айтылып, қ имылдық мағ ынаны кү шейту ү шін жұ мсалады. Екі тү рлі лексика-грамматикалық топқ а жататындық тан, бұ лар бір синонимдік ұ яғ а сиысып тұ ра алмайды. Осындай себептерге байланысты Ә.Болғ анбаев мынадай қ ағ ида ұ сынады: 1. Синонимдік сө здер бір ғ ана ұ ғ ымды білдіруі керек. 2. Синоним болып жұ мсалатын сө здер бір ғ ана сө з табынан болуы керек. Мына омонимдік қ атарлар: зат есімнен бұ лақ -бастау-қ айнар, абырой-бедел-қ адір, сын есімнен шешен-тілмар-сө зшең, етістіктен тоң у-жаурау, қ алтырау, сан есімнен бір-жалғ ыз-сың ар-жалқ ы-жеке, екі-қ ос-жұ п-пар-егіз, есімдіктен ештеме-дә неме-дым-тү к, шылаудан алайда-бірақ -дегенмен-сө йткенмен-сө йтсе де-сонда да, модал сө здерден мү мкін-ық тимал, ә рине-ә лбетте-рас, одағ ай сө здерден тарп-тарп-тырп-тырп жоғ арыдағ ы қ орытындығ а мысал бола алады.

Синонимдерді белгілі бір ұ яғ а топтастыруғ а жоғ арыдағ ы екі принцитің аса маң ызды екендігін мойындай тұ ра Ә.Болғ анбаев «сө здің сыртқ ы формасында дыбысталуында аз да болса тұ лғ алық ө згешелігі болуын» бірінші кезекке қ ояды. Егер азамат-жігіт, кең ес-ақ ыл синонимдерін ө зара салыстырсақ, сыртқ ы тұ лғ алары бір-бірінен анық ажырап тұ р. Ал адырайу-одырайу, нығ ыздау-тығ ыздау, тат-тот, бақ -бау, омыру-опыру синонимдерін ө зара салыстырсақ, бір-бірінен бір ғ ана дыбыстың ө згешелігі арқ ылы айрылып тұ р. Сө йті, ө зара синоним болатын сө здерді ө зара іріктегенде олардың сыртқ ы формасына да кө ң іл бө лген дұ рыс.

. Синонимдік қ атарғ а енетін сө здер сан жағ ынан тү рлі болады: екі сө зден дә лел-айғ ақ; он сө зден жақ ындау-тақ ау-таяу-жуық тау-маң айлау-жанасу-жуысу-жуу-жолау-алқ ымдау; он бес сө зден: кенеттен-тұ тқ иылдан-қ апыста-абайсызда-қ апелімде-ғ айыптан-қ апияда-қ апылыста-тосыннан-аң даусызда-қ апыда-байқ аусызда-жазатайымда-аяқ астынан-кү тпеген жерден, бұ лардан да кө п сө зден тұ ратын ұ ялар бар. Белгілі бір ұ ғ ымды білдіретін мағ ыналас, мә ндес сө здердің тобын синонимдік қ атар деп атайды. Ә.Болғ анбаев синонимдерге мынадай анық тама береді: Синонимдер дегеніміз -ә р тү рлі айтылғ анымен, мағ ынасы жақ ын, бірақ ә рқ айсысының ө здеріне тә н не мағ ыналық, не стильдік, не эмоциялық сә л ерекшеліктері бар бір сө з табынан болғ ан сө здер.

2. Синонимдердің жасалу жолдары. Қ азақ тіліндегі синонимдер толып жатқ ан тә сілдер арқ ылы жасалады. Солардың ішіндегі ең бастысы мыналар:

2.1 Сө з мағ ынасының дамуы нә тижесінде пайда болғ ан синонимдер. Тіл байлығ ы санымен ғ ана емес, сапасымен де ө лшенеді. Осы тұ рғ ыдан келгенде сө здік қ ордың даму дә режесін байқ ататын ерекше кө рсеткіш –кө п мағ ыналы сө здер мен кө п мағ ыналы сө здер есесбінен жасалғ ан омнимдер болып есептелінеді. Бұ лар –синонимдік қ атардың кө беюінің де бір кө зі.

а) Кө п мағ ыналы сө здерден жасалғ ан омонимдер. Кө п мағ ыналы сө здердің синоним тудыруғ а қ атысы ә рқ илы. Кейде бір сө зде қ анша мағ ына болса, солардың барлығ ы бірдей синонимдік қ атар жасауғ а ү лес қ осады. Мысалы, тура деген сө здің ү ш мағ ынасы бар: 1.Дұ рыс. 2.Тік. 3.Шақ. Осы ү ш мағ ынаның ү шеуінен де синонимдік қ атарлар пайда болғ ан. 1.Дұ рыс-жө н-тү зу; 2. Тік-тү зу-тіке; 3. Шақ -дә л. Бірақ мұ ндай мысалдар мү лде аз. Кө п жағ дайда кө п мағ ыналы сө здердің ішінара мағ ыналары ғ ана синонимдер тудыруғ а қ атынасады. Қ анат деген сө здің сегіз мағ ынасы бар: 1. Қ ұ стар мен шыбын-шіркейлердің ұ шып-қ онатын мү шесі. 2.Адамның екі бірдей қ олын қ ұ лаштап жаюы. 3. Ұ шақ тың кө теріліп, ұ шып-қ онуына қ ажетті бө лігі. 4. Арбашаның немесе басқ а бір заттың ү стін кең ейту ү шін бекіткен ағ аш. 5. Киіз ү йдің ә рбір керегесі мен шиі. 6. Белгілі бір нә рсенің орналасқ ан шебі, екі жағ ы. 7. Балық тың жү зу қ ызметін атқ аратын дене мү шесі. 8. Сенімді серік, арқ а сү йер таяныш, тірек. Бұ л сө здің мағ ынасы қ анша кө п болса да, олардың ешқ айсысынан синонимдік қ атар жасалмайды. Яғ ни кө п мағ ыналы сө здерден жапатармағ ай кө пмағ ыналы сө здер жасала бермейді. Дегенмен кө пмағ ыналылық есесбінен жасалғ ан синонимдер едә уір.

ә) Омонимдердің есебінен жасалғ ан синонимдер. Ө німсіз болса да, омонимдердің есебінен де синонимдік қ атар жасалады. І. Арық. Су ағ ызу ү шін арнайы қ азылғ ан су жолы. ІІ Арық. Семіз емес, еті қ ашқ ан жү деу. Осы омонимдік қ атардың екінші сың ары «кө к бақ а» деген тіркеспен синонимдес. І.Арман. Кө ксеген мақ сат, тілек. ІІ Арман. Сө йлеу тілінде ә рмен вариантымен жарыса қ олданылады. Ә рірек деген мағ ынада жұ мсалады.

б) Сө зжасам тә сілдері арқ ылы жасалғ ан синонимдер. а) жұ рнақ тар арқ ылы: синонимдерді тудыруда жұ рнақ тар ү лкен қ ызмет атқ арады. Бұ рын бір-бірімен синонимдес бола алмайтын сө здерден синонимдік қ атар тү зеді. Мысалы, ауыз жә не су деген заттық ұ ғ ымдағ ы тү бір сө здердің жеке тұ рғ андағ ы лексикалық мағ ынасында ешбір байланыс жоқ. Осы тү бірлерге –лық қ осымшасы қ осылғ анда жылқ ының аузына салатын жү геннің темірден жасалғ ан бө лшегінің атын білдіреді: ауыздық -сулық. Жем, ө лім деген заттық ұ ғ ымдағ ы сө здерге –тік қ осымшасы қ осылғ анда да бір мағ ыналас сө здер жасалады: жемтік, ө лімтік. Ү й мен аяқ деген сө здер бір сө з табына жатқ андығ ы болмаса, мағ ына жағ ынан ешқ андай жақ ындығ ы жоқ. Осы екі тү рлі ұ ғ ымдағ ы сө здерге –ландыр, -лендір кү рделі қ осымшасы жалғ анғ анда бір ұ ғ ымды білдіретін синоним жасалады: ү йлендір, аяқ тандыр. Бұ лардан басқ а синонимдік қ атар тү зетін ө німді жұ рнақ тар мыналар: -ыс, -іс, -с: шабыс-жарыс; -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе; кеспе-салма, мінездеме-сипаттама; -ым, -ім, -м: наным-сенім т.б.

ә) Кү рделену арқ ылы: кү рделі сө здердің қ ұ рамына енген тү бір сө здер оп-оң ай бірікпейді. Ө зінен ө зі қ осарланбайды немесе тіркеспейді. Олар белгілі бір заң дылық қ а, ұ ғ ымғ а негізделіп кү рделенеді. Тарихи даму барысында сө з тіркестері бұ рынғ ы синтаксистік қ арым-қ атынастарын жойып, лексикаланады. Мысалы, адамның денеге жағ ып, жақ сы иіс шығ аратын затты қ азақ тар иіс су немесе иіс май дейді. Мұ нда иіс деген сө з бірде сумен бірде маймен тіркесіп айтылып, кү рделеніп, лексикаланып белгілі бір заттың ұ ғ ымын білдіріп тұ р. Ө зара синонимдес, лексикаланғ ан тіркестер екі сө зден қ ұ ралғ анымен, кө біне дара сө здермен бірдей қ ызмет атқ арып, бір ұ ғ ым білдіреді: бой жеткен-бикеш, кө з бояушы-сиқ ыршы, қ ұ с тө сек-мамық, орта бойлы-дембелше, еті тірі-пысық. қ ол алысу – амандасу, қ ұ да тү су-айттыру т.б.

2.2 Кірме сө здер арқ ылы пайда болғ ан синонимдер. Бір тілден екінші бір тілдің ғ сө з қ абылдап алуы бү кіл тілдерге тә н заң ды қ ұ былыс. Сө здік қ ұ рам бірың ғ ай ішкі мү мкіншіліктер арқ ылы ғ ана емес, ө зінде жоқ ты ө зге тілдерден толтыру арқ ылы да толығ ады.

Монғ ол сө здер арқ ылы. Моң ғ ол тілінен қ азақ тіліне монғ ол шапқ ыншылығ ына дейін де, кейін де кө птеген сө здер енген. Солардың ішінде Ә.Болғ анбаев мынадай лексикалық тұ лғ аларды синонимдік қ атарларды толық тыруғ а қ атысқ ан деп есептейді. Ә бдіре: (бағ алы бұ йым салуғ а арналғ ан қ ақ пақ ты ү лкен ыдыс) –сандық, аймақ: аймақ -тө ң ірек-ө ң ір-атырап-маң -маң ай. Баянды: баянды-тү пкілікті-тұ рақ ты, жасақ: жасақ -ә скер-қ ол. Талқ ы: талқ ы-сарап, талқ ы-қ ыспақ.

Араб сө здері арқ ылы. Араб сө здері сауда, дін арқ ылы, шығ ыс классиктерінің шығ армалары арқ ылы тарады. Кө біне ғ ылым мен мә дениетке, ү й тұ рмысы мен шаруашылық қ а, діни ұ ғ ымдарғ а байланысты сө здер енеді. Бұ лар ұ зақ ө мір сү ріп, тілде кө п қ олданылғ андық тан қ азақ тың байырғ ы тө л сө здеріндей жалпыхалық тық сипат алып, ә бден тұ рақ танғ ан. Мысалы: емтихан: сын-сынақ, ақ иқ ат: ақ иқ ат-шындық, ә сер: ә сер-ық пал, ымыра: ымыра-келісім-одақ, қ ате: -теріс-бұ рыс-жаң сақ, ғ алым: -оқ ымысты, ә мір-бұ йрық -жарлық, ә скер-жасақ -қ ол-шеру-қ осын т.б.

Иран сө здері арқ ылы. Иран сө здері араласып-қ ұ раласып жатқ ан ел болғ андық тан, араб сө здерінен ә лденеше ғ асыр бұ рын ене бастағ ан.Иран сө здері мен қ азақ сө здері мынадай синонимдік қ атар тү зеді: асхана: асү й, шыны: шө лмек, дә рігер: емші, дау: талас-жанжал-ұ рыс-керіс, сарбаз: жауынгер, сая: кө лең ке, мал: тү лік, мейман-қ онақ.

Орыс сө здері арқ ылы. Қ азақ тіліндегі синонимдерді байытуғ а орыс сө здері де елеулі ү лес қ осты. Ертеректе ауысып келген кірме сө здердің ең басты ерекшелігі –адам танымастай болып сің ісіп кеткендігі. Бұ ғ ан мына сияқ ты синонимдік қ атарлар мысал бола алады: бө телке: шыны-шө лмек, сірің ке: оттық -кү кірт-шырпы-шақ пақ, ө шірет: кезек, пар: жұ п-қ ос-екі, кірпіш: қ ыш-кесек, мә нер: ү лгі, ою-ө рнек т.б.

Қ азақ синонимдерін байытуғ а орыс тілінен тікелей енген сө здер ғ ана емес, калька арқ ылы пайда болғ ан ө з сө здеріміз ү лкен қ ызмет атқ арады: Рең (окраска): рең -ө ң -тү с, хаттау(опись): тіркеу, талау-(грабеж): тонау, сақ тау: қ орғ ау т.б.

Диалектизмдер мен кә сіби сө здердің есебінен пайда болғ ан синонимдер. Жергідікті жерлердегі диалектілерді біз ә деби тілмен салыстыру арқ ылы ғ ана ажырата аламыз. Кейбір лексикалық диалектизмдер ә деби тілде мү лде ұ шырамайды, бірақ олардың мағ ыналас синонимдері болады: байыр: тә уір-жақ сы, быдым: жуан-семіз-толық, дең гел: сыбағ а-мү ше, бақ зұ р: босқ а-жай т.б. Кә сіби сө здер де ә деби тілдегі сө здермен синонимдік қ атар тү зей алады: қ ияр(ә деби)-бә дірең, картоп-ботташық, кө зілдірік-кө згелдек, бал-ә сел т.б.

Фразеологизмдердің есебінен пайда болғ ан синонимдер. Қ олды-аяқ қ а тұ рмау-тыпыршу-шыдамсыздану, шыр біту-қ оң дау-семіру, аузының суы қ ұ ру-таң дану-таң ырқ ау, қ ара қ ылды қ ақ жарғ ан-тура - ә діл-турашыл т.б. Фразеологиялық тіркестер жеке сө здерге ғ ана балама болып жұ мсалмайды, ө зара бір-бірімен де синоним бола береді: кө зді ашып жұ мғ анша-қ ас пен кө здің арасында-қ абақ қ ақ қ анша, алдына жан салмайды-аузымен қ ұ с тістеді. Т.б. Мұ ндай қ ұ былысты тіл білімінде фразеологиялық синонимдер деп атайды.

Табу, эвфемизмдер мен дисфемизмдер есебінен жасалғ ан синонимдер: ит-қ ұ с: қ асқ ыр-бө рі, жасыл: найзағ ай, ұ зын қ ұ лақ: ө сек, аяғ ы ауыр: екі қ абат, шү йке бас: ә йел т.б.

Синонимдердің тү рлері. Белгілі бір синонимдік қ атарғ а енген сың арлар ө зара мә ндес болуымен қ атар мағ ыналық, экспрессивті-эмоциялы рең ктері, қ олданылу, тіркесу, сө з тудыру қ аблеті жағ ынан бір-бірінен ажыратылады. Осындай сипатына қ арай синонимдер ү ш тү рлі топқ а жіктеледі: 1. мағ ыналық синонимдер. 2. стильдік синонимдер. 3. мағ ыналық -стильдік синонимдер.

Мағ ыналық синонимдер. Адам баласының ө мір тіршілігіне, кү н кө рісіне, қ имыл-ә рекетіне ең қ ажетті сө здер сө здік қ ұ рамның ү лкен бө лігін қ ұ райды. Мұ ндай сө здер стильдік бояуы жоқ бейтарап мә нді болып келеді. Қ оғ ам мү шелерінің барлығ ына бірдей тү сінікті болғ андық тан бейтарап сө здер жалпыхалық тық сө здер деп те аталады. Жалпыхалық тық сө здердің есебінен тү зілген синонимдер бір-бірінен мағ ыналық жағ ынан ғ ана ажыратылады. Мысалы, жығ ылу мен қ ұ лау бір ұ ғ ымды білдіріп, синонимдік қ атар жасайды. Мысалы, жығ ылу тек адамғ а, жанды затқ а байланысты айтылады да, қ ұ лау жанды затқ а да жансыз затқ а да қ олданыла береді. Орман мен тоғ ай зат есімдерінің мағ ынасы да бірдей емес. Орман қ алың ну ағ аш ө скен ү лкен аймақ болса, тоғ ай одан гө рі кө лемі кішірек келген ағ ашты жер. Ә рқ айсысының ө зіне тә н мағ ыналық рең кі бар, стильдік жағ ынан шектелмейтін, тілдің барлық саласында еркін қ олданыла беретін мә ндес сө здерді мағ ыналық синонимдер дап аталады.

Стильдік синонимдер. Синоним болып жұ мсалатын екі сө здің біреуі барлық стильде оң ды-солды қ олданыла берсе, екіншісі не сө йлеу тілінде, не ә деби тілдің белгілі бір стильінде шектеіп қ алатын реттері болады. Бұ л - синонимдік қ атарлардың кейбір сың арлары орын таң дайды деген сө з. Биік пен зә улім бір-біріне синонимдер болғ анымен, қ олданылуы екі тү рлі: зә улім ү й сө зімен тіркесіп, кө терің кі стильде айтылса, биік кө птеген зат есімдермен емін-еркін қ атынасқ а тү седі. Сол сияқ ты жолығ у мен кездесу де стильдік қ олданылуы жағ ынан сараланып бө лінеді. Жолығ у стиль талғ амаса, кездесу ресми тү рде жұ мсалады. Мағ ына жағ ынан ұ қ сас, тең бола отырып, бір-бірінен стильдік бояуы арқ ылы ө згешеленетін мә ндес сө здердің тобын стильдік синонимдер деп атайды.

Мағ ыналық -стильдік синонимдер. Синонимдер кейде бір-бірінен не мағ ынасы жағ ынан, не стильдік мә ні жағ ынан ө згешеленіп, бірың ғ ай болып келе бермейді. Олар ө зара ә рі мағ ыналық, ә рі стильдік белгілері арқ ылы ерекшеленіп, екі жақ ты қ арым-қ атынас жасай алады. Мысалы, кір-лас-сатпақ -қ ожалақ -салтақ синонимдерін алатын болсақ, алғ ашқ ы екі сың ар мағ ыналық, соң ғ ы ү ш сө з стильдік синонимдер болып саналады. Ел-халық -жұ рт-ә леумет-халайық синонимдерінен де осындай сипат аң ғ арылады. Ел, халық бейтарап сө здердің қ атарына жатса, қ алғ андарының ө здеріне тә н стильдік бояуы бар. Ө зара ә рі мағ ыналық, ә рі стильдік белгілері арқ ылы ерекшеленетін, белгілі бір синонимдік қ атарда аралас топ қ ұ ра алатын синонимдерді мағ ыналық -стильдік синонимдер деп атаймыз / Ә.Болғ анбаев. Қ азақ тіліндегі синонимдер. –А., 1970. 260-285 бб./.

7лекция. Сө здердің лексика-семантикалық топтары:

1. Антонимдердің анық тамасы.
2. Антонимдердің грамматикалық сипаты.
3. Антонимдердің тү рлері.

1. Антонимдердің анық тамасы. Тілімізде мағ ынасы бір-біріне жақ ын, жуық сө здер ғ ана емес, мағ ынасы қ арама-қ арсы сө здер де кездеседі. Мысалы, асты: бір заттың ү стіне қ арама-қ арсы жағ ы, тө менгі тұ сы, тү бі; ү сті: бір заттың астына қ арама-қ арсы жағ ы, жоғ арғ ы тұ сы, ү стің гі беті; аш: ас ішпеген, тамақ жемеген, тоқ емес; тоқ: ішіп-жеп тойғ ан; терең: тү біне бойламай кететін тұ ң ғ иық, шың ырау; тайыз: терең емес, саяз. Осындай бір-біріне мағ ынасы қ арама-қ арсы сө здер антонимдер деп аталады.

Кез келген сө з бір-бірімен омонимдес, синонимдес бола алмайтыны сияқ ты ө зара антонимдес те бола алмайды. Айталық, тас, ағ аш, қ ағ аз, шам деген сө здер –обьективті дү ниедегі ақ иқ ат, нақ ты заттардың атауы. Бұ ларда сапалық қ асиет жоқ, тек атауыштық қ асиет қ ана бар. Ал жұ мсақ, қ атты, қ алың, жұ қ а, қ араң ғ ы деген сө здерде ә рі атауыштық, ә рі сапалық мә н бар. Бұ лар белгілі бір қ ұ былыстың атауы болуымен қ атар, сол қ ұ былыстардың ә р тү рлі сапалық, сындық, т.б. қ асиеттерін де қ осы сипаттайды. Нақ тырақ айтқ анда, антонимдік қ арама-қ арсылық сапалық ұ ғ ымдарды білдіретін немесе сапалық мә ні бар сө здерден ғ ана пайда болады. Мысалы, жақ сы, жаман деген антонимдік жұ п заттың сындық сапасын; ақ, қ ара –тү сін; ұ зын, қ ысқ а -ө лшемін; тар, кең –кө лемін; ерте, кеш –қ имылдың уақ ытқ а қ атысын; кірді, шық ты –қ имылдың бағ ытын білдіреді. Сапалық ұ ғ ымдарғ а телулі болғ андық тан, антонимдер сын есімдерден ө зге сө з таптарынан сирек жасалады.

Қ арама-қ арсы ұ ғ ымдар бір-бірімен байланыста болады, бірін-бірінсіз ө мір сү ре алмайды. Егер адам санасында ерте деген ұ ғ ым болмаса, кеш деген де ұ ғ ым болмас еді. Тар деген ұ ғ ымның санада ө мір сү руі кең деген ұ ғ ымғ а тікелей байланысты; ө мірде жақ сы болмаса, жаман да болмас еді, ұ зынсыз қ ысқ а жоқ. Бұ лар логикалық бір қ атардың қ арама-қ арсы екі мү шесі, бір қ ұ былыстың бойындағ ы бір-бірін жоқ қ а шығ аратын, сонымен бірге бірін-бірі қ ажет ететін, бірін-бірінсіз ө мір сү рмейтін қ арама-қ арсы жақ тары болып табылады. Сондық тан бұ лардың бірін айтқ анда, екіншісі ө здігінен ойғ а оралады. Қ ысқ асы, антонимдік қ арама-қ арсылық тек бір логикалық қ атарғ а жататын тектес ұ ғ ымдар қ арама-қ арсылығ ына негізделеді. Мысалы, арық -семіз деген антонимдік жұ п заттың сынын, алыс-жақ ын заттың орынғ а қ атысын, ауыр-жең іл салмағ ын білдіреді. Бұ лар бір тектес ұ ғ ымдар. Ал ә р тектес ұ ғ ымдарды білдіретін сө здер, сапағ а байланысты болғ анына қ арамастан, антонимдік жұ п қ ұ рай алмайды. Мысалы, жақ сы-суық дегендердің екеуі де сапалық ұ ғ ымдар. Ә йтсе де бұ лар антонимдер емес. Ө йткені бұ лардың бірі сынды, екіншісі температураны білдіреді. Сө йтіп, бір тектес ұ ғ ымдарды білдіру антонимдердің негізгі ерекшелігі болып табылады.

Антонимдік жұ птың тағ ы бір ерекшелігі олардың сың арлары қ арама-қ арсы мә ні жағ ынан таразының екі басындай бір-біріне тепе-тең болуы керек. Егер олардың бірі заң дылық ты бұ зып, мағ ына қ арама-қ арсылығ ы жағ ынан не сә л артық, не сә л кем болса, антоним бола алмайды. Мысалы, жас-сақ а-мосқ ал-кә рі логикалық қ атарындағ ы жас-сақ а, жас-мосқ ал жұ птары антонимдес емес. Себебі, бұ лардағ ы мағ ына қ арама-қ арсылығ ы жас-кә рі жұ бындағ ы қ арама-қ арсылық тан ә лдеқ айда тө мен. Сондай-ақ, жақ сы-тә уір-шамалы-нашар-жаман қ атарындағ ы шамалы, нашар деген сө здердің жақ сығ а қ арсы мағ ынасы жаманғ а қ арағ анда ә лсіз. Бұ л екі логикалық қ атардың ең шеткі мү шелері жас пен кә рі, жаман мен жақ сы қ арама-қ арсылық ты мә ні жағ ынан тепе-тең, нағ ыз антонимдер болып есептелінеді. Ә йтсе де, сө йлеу тә жірибесінде, кө ркем ә дебиетте жас-мосқ ал, тә уір-жаман, жақ сы –нашар жұ птары бір-біріне қ арсы мағ ынада қ олданыла береді. Алайда олар тұ рақ ты антонимдік топ қ ұ рай алмайды. Тек белгілі бір орайда, нақ ты контексте ғ ана қ арсы мағ ына береді. Сондық тан мұ ндай қ олданыстарды контекстік немесе стильдік антонимдер деп қ арастырғ ан жө н. Сө йтіп, қ арама-қ арсы ұ ғ ымдар белгілі бір логикалық қ атардың ең шеткі мү шесі болып табылады. Алайда жалпылық сипаты болмағ ынымен, антонимдердің кейбіреулерінің арасында ү шінші бір аралық мү ше ұ шырайды /Мусин Ж. Қ азақ тілінің антонимдер сө здігі. –А., 1984.5-12бб./. Мысалы, тар-кең (аралық мү ше-шақ), алда-артта (ортада), ыстық -суық (жылы), жең іс-жең іліс (тижығ ыс), ұ тыс-ұ тылыс (тең) т.б. Бұ лар қ арама-қ арсы екі ұ ғ ымды тең ұ стап, дә некерлік қ ызмет атқ арады.

Ұ ғ ым – логикалық, антоним – тілдік категория. Осы себепті логикалық қ арама-қ арсылық пен мағ ыналық қ арама-қ арсылық ты шатастыруғ а болмайды. Екінші сө збен айтқ анда, кез келген логикалық қ арама-қ арсылық антонимдік қ арама-қ арсылық болып есептелмейді. Антонимдердің тілдік табиғ атын дұ рыс тү сінбегендіктен, кейбір зерттеушілер ситуациялық, контекстік қ айшылық тарды да, тіпті қ ақ тығ ыс, жанжал, шатақ, т.б. процестерді антонимия қ ұ былысына жатқ ызғ ан /Шмелев Д.Н. Современный русский язык. Лексика. –М., 1977. С.207/. Мысалы, мысық тышқ анды, аю балды жеп қ оятындық тан, қ арама-қ арсы орналасқ андық тан аспан мен жерді, жыныс айырмашылығ ына байланысты жігіт пен қ ызды, еркек пен ә йелді антонимдес деп ұ қ қ ан. Егер белгілі бір сө з табына жататын барлық сө здерді – мағ ыналық қ арама-қ арсылығ ы болмағ ан жағ дайда – қ атар мә ндес деп ұ ғ ынатын болсақ, жоғ арыдағ ы санамалағ ан сө здер антонимдік қ ұ былыспен мү лдем жанаспайды. Бар болғ аны қ атар мә нді сө здер ғ ана.

Сондай-ақ қ айшылық ты ұ ғ ымдарды да антонимдердің қ атарына қ осуғ а болмайды. Қ айшы мә ндес ұ ғ ымдар –сыз, -сіз, -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұ рнақ тары арқ ылы жә не емес, жоқ сө здері арқ ылы жасалады: 1) фактіні теріске шығ арады (теің з тең із емес, ақ ақ емес); 2) заттың, қ ұ былыстың сапасын жоқ қ а шығ арады (орманды-ормансыз, сабырлы-сабырсыз); 3) іске, қ имылғ а тиым салынады (бар-барма, айт-айтпа). Сө йтіп, олар осылайша бірін-бірі тікелей жоқ қ а шығ арады. Бұ лардың арасында ешқ андай аралық мү ше болмайды. Қ арсы мә ндес сө здердің қ атар мә ндес, қ айшы мә ндес сө здерден жасалу жолы басқ а: қ арама-қ арсы ұ ғ ымдар бірін-бірі жоқ қ а шығ арып қ ана қ оймайды, сонымен қ атар затқ а, қ ұ былысқ а жаң а бағ а береді /Ж.Мусиннің аталғ ан кітабының 5б./. Қ айшы мә ндес сө здер бірін-бірі жоқ қ а шығ арғ анымен, жаң а бағ а бере алмайды.

Антонимдер семантикалық қ ұ былыс болғ андық тан лексиканың кө п мағ ыналылық, синонимдер, омонимдер сияқ ты топтарымен қ ат-қ абат араласып, астасып жатады. Бір сө здің бірнеше мағ ынасы болуы –тіл-тілде кездесе беретін заң ды қ ұ былыс, Мұ ндай қ асиет антоним сө здердің де бойынан табылады. Мысалы, жария деген антонимдік сың ардың екі мағ ынасы бар: 1) кө пке таныс, белгілі, мә лім; 2) ашық -айқ ын, ә йгілі. Бұ л антонгимдік сың ардың бірінші мағ ынасына «қ ұ пия», екінші мағ ынасына «жасырын» сө здері антонимдес бола алады. Жазылу етістігінің де ә деби тілде екі мағ ынасы қ алыптасқ ан: 1) ауру-сырқ аттан, дерттен айығ у, сауығ у, 2) қ ысылып-қ ымтырылмай, именбей, емін-еркін сезіну. Бірінші мағ ынаның антонимі – асқ ыну, екінші мағ ынаның антонимі –қ ысылу. Кө п мағ ыналы сө здердің есебінен жасалғ ан антонимдердің қ атарын бұ дан да ә рі жалғ астыруғ а болады. Бір сө здің ә р алуан мағ ынасы қ олданылу ретіне қ арай осылайша бірнеше сө збен антонимдес болып келе береді.

Кейбір омоним сө здер де антоним сө здермен қ арым-қ атынасқ а, байланысқ а тү сіп, ө зара шектесіп тұ рады. Мысалы, жалғ ан омонимі екі ұ ғ ымда жұ мсалады: 1. Шындығ ы жоқ, ө тірік; ІІ. Жарық дү ние, ө мір, тіршілік. Бірінші ұ ғ ыммен шын сө зі антонимдік жұ п тү зсе, екінші ұ ғ ыммен бақ и сө зі антонимдік топ қ ұ рап тұ р. Ал кө к омонімінің бір ұ ғ ымы ғ ана (жаң а шық қ ан жас шө п) қ у сө зіне қ арсы мағ ынада жұ мсала алады: кө к шө п, қ у шө п.

Антонимдер мағ ыналары жағ ынан бір-біріне мү лде қ арама-қ арсы, керісінше, синонимдер бір-біріне жақ ын, тіпті белгілі бір контексте ө зара алмастыруғ а жарайтын сө здер бола тұ рса да, аса тығ ыз байланыста болады. Синонимдер кө п мағ ыналы антонимдік сың арларды ә р қ ырынан ашып, ү йлестіреді, бірін-бірі толық тырады. Мысалы, асау-тентек –синонимдер. Бұ лардан жуас-асау жә не жуас-тентек деген екі антонимдік жұ п шығ ады. Мұ ның алғ ашқ ысы малғ а байланысты айтылады, адам туралы сө з болғ анда екінші жұ п (жуас адам, тентек адам) қ олданылады. Тентек деген сө здің сотқ ар, бұ зақ ы деген синонимдері де бар: жуас сө зімен антонимдік топ қ край алады. Жуастың синонимі – момын, момақ ан. Бұ лар да асау, тентек, сотқ ар, бұ зақ ы сө здеріне қ арсы мағ ынада жұ мсалады. Бұ дан кейбір синонимдік қ атардың екінші бір синонимдік қ атарғ а қ арсы мағ ыналас болып келе беретінін байқ аймыз. Алайда бір синонимдік қ атардағ ы сө здер ө зіне қ арсы мағ ыналас екінші бір синонимдік қ атарғ а енген сө здердің кез келгенімен антонимдес бола бермейді. Синонимдердің бірінің орнына бірі қ олданылғ анда таң дап, талғ ап қ олданылатыны сияқ ты, антонимдік жұ п қ ұ рғ анда да таң дап, талғ ап жұ мсалады. Мысалы, кә рі мен қ арт –синонимдер. Бұ лардың антонимі- жас. Адам туралы жас-қ арт, жас-кә рі деп айта алғ анымызбен, қ арт мал деп қ олдануғ а болмайды.

Кейде бір сө зге бірнеше синоним қ арсы қ ойылады: дос-дұ шпан, дос-қ ас, дос-ө ш. Мынадай қ орытынды шығ ады: антонимдер лексиканың ө зге топтарынан оқ шау, жеке-дара тұ рғ ан қ ұ былыс емес /Ж.Мусиннің аталғ ан кітабының 12-16бб./.

Қ арама-қ арсы екі мағ ынаның бір ғ ана сө здің бойына сыйысуы – антонимдерге тә н ерекше қ ұ былыс. Сыйысқ ан мә ндер кейде тура (номинативті) мағ ыналы сө здердің есебінен жасалса, кейде бағ а беруден, эмоциялық мағ ынаның ө згеруінен пайда болады. Аталмыш сипат кө біне етістіктерден байқ алады: қ ызметке алды, қ ызметтен алды; хабар тарқ ады, мастық тарқ ады. Келтірілген сө з тіркесіндегі –ал, тарқ а- тұ лғ алары екі бірдей қ арама-қ арсы мағ ынағ а ие болып тұ р. Бұ л қ ұ былысқ а диалектілердің де қ атысы бар. Мысалы, кө рім деген сө з батыста «оң бағ ан, жексұ рын» сияқ ты жағ ымсыз мағ ыналарда жұ мсалса, шығ ыста, керісінше, «келімі келген, келісті, кө ң ілі тоятын» сияқ ты жағ ымды мағ ыналарда жұ мсалады. Сө йлеу тілінде ит, данышпан, ақ ымақ, қ у сө здері де қ арама-қ арсы мағ ынада айтыла береді.

Бір ғ ана сө здің қ арама-қ арсы екі мағ ынада жұ мсалуы энантиосемия қ ұ былысы деп аталады. Энантиосемия ағ ылшын тілінде «мағ ыналардың қ арама-қ арсы қ асиетке ие болуы» деген ұ ғ ым береді.

Антонимдердің қ ай-қ айсы да мағ ынасы қ арама-қ арсы екі сө зден тұ рады. Сондық тан антонимдік жұ п деген термин кө п қ олданылады. Кейде мағ ынасы қ арама-қ арсы сө здердің тобын антонимдік қ атар деп те атайды.

Антонимдердің грамматикалық сипаты. Антонимдер тү бір сө здерден де, туынды сө здерден де, кү рделі сө здерден де жасала береді: а) тү бір сө здерден: аз-кө п, ақ -қ ара, бас-аяқ, жө н-теріс, ұ шу-қ ону, ерте-кеш, іш-сырт, т.б. ә) туынды сө здерден: азаттық -қ ұ лдық, ақ таушы-жазалаушы, алашақ -берешек, алғ ы кейінгі, жұ мық -ашық, келген-кеткен, кү йіну-сү йіну, озық -тозық, ойпат-қ ырат, ү йрену-жирену, ішкі-сыртқ ы, т.б. б) тү бір сө здер мен туынды сө здерден: арзан-қ ұ нды, асығ ыс-сабыр, кедей-ә лді, білімді-надан, добалдай-нә зік, жең іл-салмақ ты, қ иянат-ә ділдік, т.б. в) тү бір сө здер мен кү рделі сө здерден: ақ кө ң іл-арамза, ар жақ -бер жақ, кішіпейіл-менмен, тыныш-у-шу, т.б.

Тіліміздегі фразеологизмдер де, кейде еркін тіркестер де бір - бірімен антонимдік қ атынасқ а тү се алады. Алайда олар лексикалық антонимдер сияқ ты сапалық ұ ғ ымдарды білдіргенімен, қ арама-қ арсы сө здерге тә н белгілердің бә рін бірдей қ амти алмайды. Мысалғ а олардың антонимдік мә ні жағ ынан тепе-тең болып келуі, немесе тілде ү немі бір-біріне қ арсы мағ ынада жұ мсалып қ алыптасуы шарт емес. Фразеологиялық антонимдер, орамдар тек белгелі орайда, нақ тылы, контексте ғ ана бір-біріне қ арама-қ арсы мағ ынада жұ мсалады /Ж.Мусиннің аталғ ан кітабынің 20б./. Мысалдар: айы оң ынан туды – аяғ ы аспаннан келді, асты-ү стіне тү сті – кө зіне ілмеді, дә ме етті – кү дер ү зді, жақ сы кө рді – жек кө рді, жү регінің тү гі бар – су жү рек, қ арғ а адым жер – ит ө лген жер, мерейі ө сті – сағ ы сынды, кө з ілмеді – ұ йқ ысы қ анды, т.б. Демек, жекелеген сө здермен ғ ана емес, сө з тіркестерінен де антонимдік қ атар жасалады.

Туынды антонимдер жасауғ а –ла, -ле, -та, -те, -да, -де; -дық, -дік, -тық, -тік, -лық, -лік; -ғ ы, -гі, -қ ы, -кі; -ыс, -іс, -с; -ақ, -ек, -к; -ыш, -іш; -шылық, -шілік, -дылық, -ділік; -дай, -дей, -тай, -тей; -лы, -лі, -ты, -ті, -ды, -ді жұ рнақ тары жиі жұ мсалады. Антонимдік жұ птардың ең ү лкен бө легі сын есімдерден тү зіледі. Зат есімдер мен етістіктерден жасалғ ан топтар одан ә лдеқ айда аз. Ү стеулер мен есімдіктерден бірен-саран антонимдік жұ птар пайда болады.

Бір біріне қ арсы мағ ыналас жұ рнақ тар антонимдік қ атар жасауғ а қ атыса ала ма деген сұ рақ зерттеушілерді кө птен бері толғ андырып жү р. Бұ л орайда кө біне сын есімнің –лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті, -сыз, -сіз жұ рнақ тары ә ң гімеге арқ ау болып жү р. Зерттеушілердің бірқ атары қ арсы мағ ыналас –лы мен –сыз жұ рнақ тарын антонимдік қ атар жасай алады деп есептейді. Дә лелі – бұ л жұ рнақ тар нақ ты (конкретті) мағ ына беретін сө здерге жалғ анса, антонимдік жұ п тү зе алмайды: малды-малсыз, сулы-сусыз, елді-елсіз, т.б. Дерексіз (абстракті) ұ ғ ымдарды білдіреін сө здерге жалғ анса, антонимдік қ атар қ ұ райды: қ ажырлы-қ ажырсыз, ақ ылды-ақ ылсыз, сабырлы-сабырсыз, арлы-арсыз, қ ұ тты-қ ұ тсыз, кө ң ілді-кө ң ілсіз, т.б.

Антонимдерді зерттеумен шұ ғ ылданғ ан қ ырғ ыз ғ алымы М.Ү сібалиев ө зінің кандидаттық диссертацясының авторефератында былай деп жазады: «Бірқ атар ғ алымдар ақ ылды-ақ ымақ жұ бын антоним деп таниды. Дә л сондай мағ ына беретін ақ ылды-ақ ылсыз жұ бын неге антоним деп қ абылдамасқ а!?». Қ азақ тілінің маманы Ж.Мусин бұ ғ ан мынадай жауап қ айтарады: «Қ осымшалар арқ ылы жасалғ ан сө здердегі мағ ына қ арама-қ арсылығ ы антонимдік қ арама-қ арсылық тан мү лдем басқ аша. Дә лірек айтқ анда, бұ л жұ рнақ тар антонимдік мағ ына туғ ыза алмайды. Ө йткені –лы, -лі жұ рнағ ы затты яки қ ұ былыста белгілі бір сапаның бар екендігін, мол екендігін білдірсе, -сыз, -сіз жұ рнағ ы затта яки қ ұ былыста сол сапаның жоқ екендігін білдіреді» /Ж.Мусиннің аталғ ан кітабының 17б./. Осы пікірдің соң ғ ысы салмақ тырақ екендігі тү сінікті. Оның ү стіне «Ақ ылды мақ танса, істі тындырар, ақ ымақ мақ танса, аяғ ын сындырар» деген мақ алдағ ы ақ ылды-ақ ымақ антонимдік жұ бын халық жасағ андығ ы кө рініп тұ р. Жұ рнақ тар арқ ылы жасалғ ан қ арама-қ арсылық тардың қ ай-қ айсы да қ айшы мә ндес ұ ғ ымдар ғ ана тудыра алады. Антоним болуы ү шін қ арсы мә ндес болуы міндетті.

Антонимдердің тү рлері. Егер зат пен қ ұ былыстың белгілі бір сапасы екінші бір заттың сапасы мен белгісіне қ арама-қ арсы келмеген болса, тілде қ арама-қ арсы мағ ына беретін антонимдер пайда болмас еді. Мысалы, ақ иқ ат ө мірде ұ зын зат пен қ ысқ а зат кездеспесе, ұ зын-қ ысқ а жұ бы бір-біріне қ арсы қ ойылмайды. Демек, сө з мағ ыналарының қ арама-қ арсы болуы олардың семантикалық қ асиеттерінен шық пайды, ол – обьективті қ арама-қ арсылық тың тілдегі кө рінісі ғ ана. Екінші жағ ынан адамзаттың ә леуметтік –мә дени тү сінігі, сенімін, кө зқ арастарын ескеретін болсақ, қ арама-қ арсы қ ою белгілі дә режеде сананың да жемісі. Адамзат пен қ ұ былысты бірте-бірте сатымалап таниды. Мысалы, бал мен у табиғ атында бірін-бірі жоқ қ а шығ аратын заттар емес. Адам баласы ең алдымен олардың сапалық қ асиетін аң ғ арғ ан. Ә рқ айсысы ә р тү рлі ә сер ететіндіктен ә р тү рлі бағ аланғ ан: ащы-тұ щы, жақ сы-жаман, пайдалы-зиянды, т.б. Олай болса, антонимдердің негізі – тікелей обьективті жә не субьективті-парпдигмалық (бейнелік) қ арама-қ арсылық.

Шығ у тегіне, пайда болу сипатына қ арай антонимдер: 1) обьективті қ арама-қ арсылық ты білдіретін антонимдер, 2) субьективті-парадигмалық қ арама-қ арсылық ты білдіретін антонимдер болып екі ү лкен топқ а бө лінеді.

Обьективті қ арама-қ арсылық ө зімізді қ оршағ ан ортадағ ы шындық ө мірмен шарттас болғ андық тан, адамның санасы арқ ылы жасалмайды, бірақ қ абылдау обьектісі бола алады. Антонимдік қ атынас бір заттың бойында да, екі заттың бойында да бола береді. Осы екі жақ ты сипатына қ арай антонимдік қ арама-қ арсылық екі тү рлі болады: 1) антоним сө здер табиғ атында бір-біріне қ арама-қ арсы заттардың, қ ұ былыстардың атауы болып келеді: туу-ө лу, ө лім-ө мір, сө йлеу-ү ндемеу; 2) антоним сө здер заттар мен қ ұ былыстардың белгілерінің, сапасының атауы болып келеді: жақ сы-жаман, ү лкен-кіші /Шмелев Д.Н. Очерки по семасиологии русского языка. –М., 1964/. Осы себепті обьективті қ арама-қ арсылық ты білдіретін антонимдерді ө з ішінен: 1) абсолютті қ арама-қ арсылық ты білдіретін антонимдер деп екі топқ а бө луге болады.

Табиғ ат пен қ оғ амдағ ы қ арама-қ арсы оқ иғ алардың, сан алуан процестер мен іс-ә рекет, қ имыл-қ озғ алыстардың т.б. атауы болып табылатын антонимдік жұ птар – абсолютті, біздің санамызғ а тә уелсіз. Мысалы, кү н мен тү н табиғ ат заң ы бойынша алмасады, ө зендердің суы қ атады, ериді, т.б. Мұ ндай жұ птар сана-сезімнің қ атысынсыз, «ө здігінен» жасалады. Салыстырмалы қ арама-қ арсылық ты білдіретін антонимдер обьективті болмағ анмен, жалпылаудан, салғ астырудан пайда болады. Мұ ндай ретте заттар мен қ ұ былыстардың сапасы, сипаты, қ асиеті, белгісі, кү йі т.б. ерекшеліктері ескеріледі. Мысалы, кең -тар, биік-аласа, жуан-жің ішке, ү лкен-кіші т.б. Салыстырмалы антонимдер деп аталатын себебі қ арама-қ арсылық ты қ атынасқ а тү скен жұ птардың ө зара байланысы шартты: мысал ү шін тү йе қ ұ мырысқ адан ү лкен болғ анымен таудан кіші. Ақ иқ ат ө мірден алынып, тікелей қ арама-қ арсы қ ойылатын лексикалық мағ ыналар обьективті қ арама-қ арсылық ты білдіретін антонимдер деп аталады.

Қ оғ амдық тә жірибе арқ ылы заттың тү рі, тү сі, сыны, сапасы, кө лемі, мө лшері, салмағ ы, дә мі, қ алып кү йі, саондай-ақ қ имыл-қ озғ алыстың да қ арқ ыны, сипаты, уақ ытқ а, орынғ а қ атысы, тағ ы басқ а толып жатқ ан басқ а қ асиеттері толық танылады. Олардың ә рқ айсысына субьективті бағ а беріледі, бір сапа екінші сапағ а, бір сипат екінші сипатқ а қ арама-қ арсы қ ойылады. Осыдан келіп прагматикалық (бейнелік) антонимдер пайда болады. Мысалы, ақ -қ ара, берік-бос, ө тірік-шын, зиян-пайда, дұ рыс-бұ рыс, адал-арам, тү зу-қ исық, араз-тату, т.б. Адам санасында жанама, бейнелі тү рде қ арама-қ арсы қ ойылатын лексикалық мағ ыналар субьективті-прагматикалық қ арама-қ арсылық ты білдіретін антонимдер деп аталады.