Электрондар мен протондардың тасымалдану жолдарының түрлері

Тотығ у процесінің кө пшілігі электрондардың соң ғ ы оксидазалар арқ ылы оттегіне жетуімен аяқ талады. Ондай оксидазалық жү йелер мигохондрияларда, эндоплазмалық торда, плазмалеммада, цитоплазмада орналасады.

Митохондриялардың ішкі мембранасында орналасқ ан электрон тасымалдаушы тізбектің соң ғ ы оксидазасы - цитохромоксидаза болып есептеледі. Электрон тізбек арқ ылы ауысқ анда бө лінетін энергия АТФ молекуласында байланысқ ан кү йге ауысады.

Цитоплазмадағ ы тотық сызданғ ан пиридиннуклеотидтерді тотық тыратын жү йелердің соң ғ ыларына мысты оксидазалар - аскорбатоксидаза жә не полифенолоксидаза жатады. Клеткадағ ы маң ызды тотық сыздандырғ ыш - глутатион мен НАД(Ф)Н-тың қ ызметтері аскорбагоксидазағ а байланысты.

Полифенолоксидаза о-фенолдарды, n-фенолдарды, моно-фенолдарды жә не т.б. тотық тырады. Бұ л тотығ у НАДФ(Н) немесе аскорбатоксидазаның тотығ уына байланысты. Полифенолоксидаза ө сімдіктегі " жаралану реакциясына" катысады. Ө сімдік ұ лпалары жарақ аттанғ анда бө лінетін фенолдар осы ферменттің ә серінен хинондарғ а айналады.

Флавопротеинді оксидазалар да цитоплазмада болады.

Осы аталғ ан оксидазалардың ә рқ айсысының оттегінің мө лшеріне, температурағ а байланысты ерекшеліктері бар.

Ө сімдік клеткаларында оксигеназалардың да біраз тү рі кездеседі.

Дә ріс № 11

Тақ ырыбы: Минеральдық қ оректену. Минеральдық элементтерді ө сімдіктердің қ ажет етуі. Иондардың алмасу. Топырақ қ оректік заттардың қ оры ретінде. Минеральдық элементтердің ө сімдіктердегі қ ұ рамы. Негізгі қ оректік элементтердің физиологиялық -биохимиялық ролі.

Мә дениижә неьжабайыиө сімдіктердентжылисайынишаруашылық иқ апайдаланылатынө німнің қ ұ рамындабіразмө лшердемакро-жә нетмикроэлементтердетболады.

Сондық танө німдердіминералдық элеметтерменқ амтамасызетужә нетопырақ қ ұ нарлығ ынқ алпындасақ таумақ сатындажасандыминералдық жә неорганикалық тың айтқ ыштаркең іненқ олданылады.Тың айтқ ыштарды ұ тымды жә не тиімді пайдалану ү шін, ең алдымен ө сімдіктің биологиялық ерекшеліктерін, соның ішінде қ оректік элементтерді пайдалану дең гейін, екіншіден ө сімдіктен алынатын ө нім мө лшерін, оның ішіндегі элементтердің мө лшерін алдын-ала болжау қ ажет. Осығ ан байланысты ә ртү рлі топырақ қ ұ рамындағ ы элементтер мө лшері олардың қ осындылар қ ұ рамындағ ы кү йлерін, яғ ни сің гіштік дең гейін анық тау керек.

Тың айтқ ыштарды қ олданбайынша тұ рақ ты ә рі мол ө нім алу мү мкін емес. Ә сіресе, ө сімдіктердің ө се, ө ркендей бастағ ан кезінде фосфор ө те қ ажет. Сондай-ақ вегетацияның екінші жартысында да топырақ та фосфордың жетерліктей болуы ө сімдіктің ауруларғ а қ арсы тө зімділігін арттырады. Генеративтік (жатын, гү л, жеміс) мү шелердің шынығ уына жә не ө суіне ә сер етеді, жемістердің пісуін тездетеді жә не қ ыста сақ талғ ан кезде олардың сақ талғ ыштығ ын кү шейтеді.Ө сімдіктердің элементтік қ ұ рамын анық тау минералдық қ оректену теориясының негізін неміс химигі Ю. Либих 1840 жылы «Егіншілік пен физиологияда химияның қ олданылуы» деген кітабында жариялады. Фотосинтез процесі ашылғ ан соң ө сімдіктердің негізгі органогендерді ауа мен судан сің іретіні белгілі болса, минералдық қ оректену теориясы ө сімдіктердің қ ұ рамына енетін барлық басқ а элементтер топырақ тан қ абылданатынын кө рсетті. Бұ л элементтер топырақ та негізінен минералдық тұ здар жә не ішінара органикалық заттар тү рінде кездеседі.

Органикалық заттардың кө п бө лігі минералдық заттарғ а дейін ыдырайды да, осыдан кейін ғ ана ө сімдіктер оны қ абылдай алатын болады. Ө сімдіктер топырақ тағ ы органикалық қ осылыстардың кейбір тү рлерін ғ ана қ абылдай алады. Ө сімдіктердің толық, ө сіп-жетілуіне қ ажет элементті қ оректік элемент дейді. Ө сімдіктердің ө сіп, ө нім беруі ү шін қ ажет қ оректік элементтердің маң ызы ерекше. Фотосинтез кезінде ө сімдіктердің жапырағ ы арқ ылы жә не топырақ тан алатын химиялық элементтерінің саны 50 шақ ты. Қ ұ рамында қ оректік элементтер болатын заттарды тың айтқ ыштар деп атайды.

Егу алдындағ ы тың айту. Бұ л шара кө ктемде жү ргізіледі, егерде кузде тың айту жұ мыстары жү ргізілмесе. Егу алдындағ ы тың айту ө сімдікті вегетация уақ ытында қ оректік заттармен қ амтамасыз етеді. Ылғ алдылық қ ажетті мө лшерде болмасабұ л ә діс қ ажетті нә тиже бермейді. Сондық тан да ылғ алдылығ ы мол жерде пайдаланылады.

Тың айтқ ыштарды жіктеу.Жалпы тың айтқ ыштар органикалық, бейорганикалық жә не бактериалдық тың айтқ ыштар деп, ал агрегаттық кү йіне қ арай тың айтқ ыштар қ атты (селитра, фосфор тұ здары) жә не сұ йық (аммиак суы) болып бө лінеді.Тың айтқ ыштар — ө сімдіктердің топырақ тан қ оректенуін жақ сарту ү шін қ олданылатын органикалық жә не минералдық заттар.

Органикалық тың айтқ ыштар органикалық жә не минералды заттардан тұ рады, ал ыдырағ ан кезде ө сімдікке ө те маң ызды кө мірқ ышқ ыл газын, ә р тү рлі ө суге қ ажетті заттар мен антиботиктер тү зеді. Органикалық заттардың қ атысумен минералды заттардың жақ сы сің ірілуі жү реді.Органикалық тың айтқ ыштар ө сімдіктекті немесе жануартекті органикалық байланыстардан тұ рады. Органикалық тың айтқ ыштар тамырдың қ асиетіне кө пжақ ты агрономиялық қ асиет танытады. Олар ыдырағ ан соң ө сімдік тіршілігіне маң ызды минералды қ осылыстар тү зіледі N, Р, К, Са, S жә не де басқ а элементттер тү зіледі. Осы кезде тү зілетін кө мірқ ышқ ылгазы тамырдағ ы ауаны байытып ө сімдіктің кө мірқ ышқ ыл газымен байытылуын қ амтамасыз етеді. Органикалық тың айтқ ыштарды жү йелі тү рде енгізу топырақ ты физико химиялық жә не химиялық қ асиеттерін жақ сартады.

Пайдалы микроорганизмдер тірщілігі активтеледі, мысалы азотфиксациялық бактериялар, аммонификаторлар жә не т.б. Органикалық тың айтқ ыштар арқ ылы қ оректік тізбек тү зіледі: топырақ - ө сімдік-жануар- топырақ. Органикалық заттарды пайдалану минералды заттарды ө те кө п мө лшерде пайдалануғ а мү мкіндік береді. Ол ауыл шаруашылығ ында ө те жоғ ары мө лшерде ө нім алуғ а мү мкіндік береді. Органикалық тың айтқ ыштар – жануарлар мен ө сімдіктер қ алдық тарының органикалық қ осылыстары тү рінде кездесетін қ оректік заттар. Органикалық тың айтқ ыштар бұ дан 3 мың жылдай бұ рын Қ ытай мен Жапонияда қ олданыла бастағ ан. Бұ рынғ ы КСРО аумағ ында 14 – 15 ғ асырлардан бастап ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німділігін арттыратын қ ұ рал ретінде кең інен таралғ ан. Органикалық тың айтқ ыштарғ а кө ң, қ и, қ ұ с саң ғ ырығ ы, садыра, жасыл тың айтқ ыштар, сабан, т.б. ө сімдік қ алдық тары, залалсыздандырылғ ан тұ рмыстық жә не ө ндіріс қ алдық тары, ақ аба сулардың тұ нбалары, т.б. жатады. Ө неркә сіпте мочевина шығ арылады. Органикалық тың айтқ ыштар қ ұ рамында топырақ тың ең маң ызды қ асиеттеріне қ ажетті макро- жә не микроэлементтер бар. Топырақ ты қ арашірікпен, қ ажетті химиялық элементтермен байытуғ а, оның ылғ алдылығ ын молайтып, ауа мен су режимінің реттелуіне, физикалық қ асиеттерін жақ сартуғ а мү мкіндік береді. Органикалық тың айтқ ыштар ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німділігін жоғ арылатып, сапасын арттырады. Қ ұ нарсыз топырақ ты қ ұ нарландыру ү шін жә не суландыру жү ргізілген жерлерді игеру ү шін міндетті тү рде органикалық тың айтқ ыштар себіледі.

Кө біне топырақ ты жыртқ ан кезде тұ қ ымды себуге дейін енгізіледі. Қ опсыту кезінде ө те шіріген қ арашірік, тауық қ иын, т.б., ал ү степ қ оректендіргенде кө біне садыра жә не тауық қ иын қ олданады. Картоп, жү гері, кө кө ніс жә не техникалық дақ ылдарды, кү здік дақ ылдарды, т.б. отырғ ызғ анда оның шұ ң қ ырына салу тиімді. Жылыжайларда егістік бетін жабындауда қ олданады. Органикалық тың айтқ ыштарды қ олданудың тиімділігі ылғ алы жеткілікті аудандардағ ы шымды-кү лгіндеу жә не орманның сұ р топырақ тарында жоғ ары, ал кү лгінденген жә не сілтісіздендірілген қ ара топырақ тарда тө мендеу, қ ұ нарлы жә не қ арапайым қ аратопырақ тарда тө мен болады. Органикалық тың айтқ ыштардың мө лшері дақ ылдың тү ріне жә не топырақ -климаттық жағ дайғ а байланысты 15 – 60 т/га-ғ а тең. Минералды тың айтқ ыштармен бірге қ олданғ анда оның мө лшері азаяды. Қ ұ рғ ақ шылық аудандарда жырту қ абатының барлық терең дігіне енгізіледі, ал ауыртопырақ ты жерлерде оның терең дігі 15 – 18 см-ден аспауы керек.Органикалық тың айтқ ыштарды жү йелі тү рде енгізу топырақ ты физико химиялық жә не химиялық қ асиеттерін жақ сартады. Пайдалы микроорганизмдер тірщілігі активтеледі, мысалы азотфиксациялық бактериялар, аммонификаторлар жә не т.б. Органикалық тың айтқ ыштар арқ ылы қ оректік тізбек тү зіледі: топырақ - ө сімдік-жануар- топырақ.

Органикалық заттарды пайдалану минералды заттарды ө те кө п мө лшерде пайдалануғ а мү мкіндік береді. Ол ауыл шаруашылығ ында ө те жоғ ары мө лшерде ө нім алуғ а мү мкіндік береді. Органикалық тың айтқ ыштар ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німділігін жоғ арылатып, сапасын арттырады. Қ ұ нарсыз топырақ ты қ ұ нарландыру ү шін жә не суландыру жү ргізілген жерлерді игеру ү шін міндетті тү рде органикалық тың айтқ ыштар себіледі. Кө біне топырақ ты жыртқ ан кезде тұ қ ымды себуге дейін енгізіледі

Органикалық тың айтқ ыштар – жануарлар мен ө сімдіктер қ алдық тарының органикалық қ осылыстары тү рінде кездесетін қ оректік заттар.. Органикалық тың айтқ ыштар ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німділігін жоғ арылатып, сапасын арттырады. Қ ұ нарсыз топырақ ты қ ұ нарландыру ү шін жә не суландыру жү ргізілген жерлерді игеру ү шін міндетті тү рде органикалық тың айтқ ыштар себіледі. Кө біне топырақ ты жыртқ ан кезде тұ қ ымды себуге дейін енгізіледі. Қ опсыту кезінде ө те шіріген қ арашірік, тауық қ иын, т.б., ал ү степ қ оректендіргенде кө біне садыра жә не тауық қ иын қ олданады. Картоп, жү гері, кө кө ніс жә не техникалық дақ ылдарды, кү здік дақ ылдарды, т.б. отырғ ызғ анда оның шұ ң қ ырына салу тиімді. Жылыжайларда егістік бетін жабындауда қ олданады. Органикалық тың айтқ ыштарды қ олданудың тиімділігі ылғ алы жеткілікті аудандардағ ы шымды-кү лгіндеу жә не орманның сұ р топырақ тарында жоғ ары, ал кү лгінденген жә не сілтісіздендірілген қ ара топырақ тарда тө мендеу, қ ұ нарлы жә не қ арапайым қ аратопырақ тарда тө мен болады.. Органикалық тың айтқ ыштар қ ұ рамында топырақ тың ең маң ызды қ асиеттеріне қ ажетті макро- жә не микроэлементтер бар. Топырақ ты қ арашірікпен, қ ажетті химиялық элементтермен байытуғ а, оның ылғ алдылығ ын молайтып, ауа мен су режимінің реттелуіне, физикалық қ асиеттерін жақ сартуғ а мү мкіндік береді. Органикалық тың айтқ ыштар ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німділігін жоғ арылатып, сапасын арттырады. Қ ұ нарсыз топырақ ты қ ұ нарландыру ү шін жә не суландыру жү ргізілген жерлерді игеру ү шін міндетті тү рде органикалық тың айтқ ыштар себіледі.

Органикалық тың айтқ ыштарғ а: кө ң, қ арашірік, қ ұ с саң ғ ырығ ы, кө ң садырасы, торф, сапропель, ағ аш ү гінділері, компост жә не тағ ы басқ а жануар жә не ө сімдіктекті қ алдық тар жатады.