Мемлекет және құқық теориясы. 1. Азаматтық қоғам, ашық қоғам, демократия – түсініктердің арақатынасы

1. Азаматтық қ оғ ам, ашық қ оғ ам, демократия – тү сініктердің арақ атынасы. Азаматтық қ оғ ам дегеніміз ресми билікпен тең қ ұ қ ылық негізде ө зара қ арым-қ атынасқ а тү сетін мемлекеттік емес ұ йымдар, бірлестіктер, мекемелер, институттар, саяси партиялар, кә сіби жә не ө зге де одақ тар, ө зге де ү кіметтік емес қ ұ рылымдар жү йесі. Негізінен мемлекет азаматтық қ оғ амның бақ ылауында болып, оғ ан қ ызмет етуі тиіс.Азаматтық қ оғ амның қ ұ рамдас элементі болып: тұ лғ а, отбасы, мектеп, шіркеу, меншік жә не кә сіпкерлік, ә леуметтік топтар мен таптар, демократичлық институттар т.б. Азаматтық қ оғ амды еркін жеке меншік иелері мен олардың бірлестіктерінің ө зіндік мү дделерінің ерекше саласын қ ұ райтын мемлекет пен саясаттан тыс қ оғ амдық қ атынастар жиынтығ ы(экон.қ, ә леу.к, мә дени, адамгершілік, рухани, отбасылық, діни) ретінде тануғ а болады. Гегельдің ойынша, азаматтық қ оғ ам- жеке меншіктің, діннің, отбасының, моральдық т.б. талаптарын іске асырудың жү йесі. Азаматтық қ оғ амда ә р адам ө з мү ддесін кө здейді, басқ аларды кө рмейді.Басқ аларсыз ол ө з мү ддесін іске асыра алмайды -деген Гегель. К. Маркстің пікірі- бір саяси жү йені алып мазмұ нына қ арасаң ол азаматтық қ оғ амның санқ ырлы кө рінісінің бір нысаны болып шығ ады. Азаматтық қ оғ ам — толық бостандық, демократия қ алыптасқ ан қ оғ ам болуы қ ажет, ол болашақ қ ұ қ ық тық мемлекеттің талаптарын іске асырып, сол мемлекеттің объективтік тұ рғ ыдан негізі болуғ а тиісті. Азаматтық қ оғ ам мен қ ұ қ ық тық мемлекеттің қ алыптасуы бір бірімен ө зара тығ ыз байланысты.Азаматтық қ оғ ам дегеніміз мемлекеттен ө зін тә уелсіз сезінетін ө ндірушілер, игілікті жасаушылар, ө здерін ө здері басқ арып отыратын кә сіпкерлер, кә сіподақ тар, партиялар мен қ озғ алыстар, мә дени бірлестіктер, ғ ылыми қ оғ амдар, отбасы жә не дін ұ жымдарының жиынтығ ы болып табылады. Ол мемлекеттің болат қ ұ рсауынан біртіндеп қ ұ тылып, жаң а ә леуметтік қ ауымдасуғ а бет алады. Азаматтық қ оғ амда адамның мә ртебесі биіктеп, мә ні арта тү седі. Адам мемлекет ү шін емес, мемлекет адам ү шін қ ызмет етеді. Бү кіл ә леуметтік топтар, қ ауымдар заң жү зінде белгіленген қ ұ қ ық тар мен мү мкіндіктергі ие болып, ө з мү дделерін қ орғ ауғ а мұ рсат алады.Азаматтық қ оғ ам адамдар қ ауымдасуының жаң а сипаттағ ы биік белесі болып табылады. Бұ л қ оғ амның қ алыптасуы тек материалдық игіліктердің даму дә режесімен ғ ана ө лшенбейді, ол қ оғ ам мү шелерінің рухани жетілу дә режесімен, биік кескін-кейпімен сипатталады. Мұ ндай белес-дә реже біз ү шін таяқ тастам жерде немес анау қ ырдың астында болмай тұ рғ аны белгілі. Сондық тан да азаматтық қ оғ ам алғ аш тә уелсіздік алғ ан мемлекеттерде – алда тұ рғ ан жаң а белес.Қ ұ қ ық тық мемлекеттің қ алыптасуы да бір жылдың ісі емес. Бұ л мемлекет тұ сында нендей бір таптың, партияның, топтың, билеуші бюрократияның диктатурасына жол бермейді, оның есесіне қ оғ ам мү шелерінің барлығ ына мемлекеттік жә не қ оғ амдық істерді басқ аруғ а қ атысуғ а. Лауазымды қ ызметтер атқ аруғ а кең жол ашылады.Демократиялық жағ дайда қ абылданғ ан заң дар алдында мемлекет те, қ оғ амның ә рбір мү шесі де бірдей жауапты. Заң мемлекетке де, азаматқ а да бірдей қ ызмет етеді. Қ ұ қ ық тық мемлекет жағ дайында заң қ ағ идалары ә рбір азаматтың бостандығ ын, пікір ә рқ илылығ ын, жариялылық ты қ орғ ауғ а тиісті. Қ ұ қ ық тық мемлекет беделге бас июшіліктен, шындық тан, ә ділдіктен жалтарудан аулақ болуғ а тиіс.Азаматтық қ оғ ам адамдардың ө здерін еркін сезінуін, бас бостандығ ын, азаматтық қ адір қ асиетін, ар-ожданын қ амтамасыз етеді.Азаматтық қ оғ ам тұ сында адамдардың тең дік, қ ауіпсіздік қ ұ қ ық тары толық жү зеге асырылады. Адамның тең дігі дегеніміз олардың заң алдында бірдей қ ұ қ ық пен пайдалануы деген сө з, заң ә рбір адамды қ орғ аса да, жазаласа да ә рбір адамғ а ол бірдей талап қ ояды.Адамдардың қ ауіпсіздігі – азаматтық қ оғ ам ү шін ең мә ртебелі ә леуметтік ұ ғ ым.Қ ұ қ ық тық мемлекетті орнық тыру да адамдардың ежелгі арманы болатын. Қ ұ қ ық тық мемлекетте заң емес, қ ұ қ ық қ алай жү зеге асырылатыны арқ ылы саяси институттар мен олардың ә рекеттеріне бағ а беріледі. Қ ұ қ ық тық мемлекетті қ алыптастыру биліктің ара-жігін ажыратып, оларды даралауғ а тікелей байланысты болмақ.Қ ұ қ ық тық мемлекет - адам қ оғ амының ө мір сү ру формасының ең жетілген жоғ ары, биік сатысы.

2. Демократиялық мемлекет жә не демократиялық қ оғ ам: демократияны қ алыптастырудың негіздерін анық тау. Демократиялық мемлекет жә не демократиялық қ оғ ам: демократияны қ алыптастырудың негіздерін анық тау. Демократиялық мемлекет - бү кіл ә лемде жаһ андану дә уірінде кең інен таралғ ан мемлекет ү лгісі. Мемлекет демократизмі халық тың билікке қ аты- суынан, биліктің заң шығ арушы, атқ арушы, сот билігіне бә лінуінен, саяси алуан тү рліліктен, жергілікті ә зін-озі басқ аруынан кә рініс табады. Демократиялық мемлекеттің негізін халық билігі қ ұ райды. Халық ты жоғ арғ ы биліктің басты иесі ретінде мойындау - халық егемендігінің белгісі. Халық егемендігі халық тың ешқ андай ә леуметтік кү штердің қ ысымынсыз, ө з билігін олардан тә уелсіз, тек ө з мү ддесі тұ рғ ысынан жү зеге асыратындығ ын білдіреді. Халық егемендігі бө лінбейді, тек бір ғ ана субъектісі бар - халық. Осылайша, халық билігі биліктің бү кіл халық қ а тиесілі екендігін білдіреді. Халық билігі жағ дайында билікті халық, яғ ни мемлекет азаматтары заң дылығ ын мойындап, бақ ылап отырады. Халық тық тың еркін білдіру тү ріне қ арай ө кілетті жә не тікелей қ атысу демократиясы тү рлері анық талғ ан. Ө кілетті тү рінде - халық билігінің тек ө здері ө кілі болып табылатын, солардың атынан шешім қ абылдап, олардың еркін білдіретін сайланбалы ө кілетті ө кілдер арқ ылы жү зеге асырылуы. Тікелей демократия - жалпы халық тың немесе оның бір бө лігінің тікелей ө з еркін білдіруі. Халық билігінің жоғ арғ ы тікелей қ атысуы референдум жә не сайлау арқ ылы жү зеге асырылады. Демократия саяси алуан тү рлілік принң иптері арқ ылы қ ызмет етеді. Саяси плюрализм халық билігінің тиімділігін арттырады. Мемлекеттің демократиялылығ ы жергілікті ө зін-ө зі басқ aруоргандарының болуын білдіреді. Қ азіргі кезде жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдары негізінде ә ртү рлі аумақ тық бірліктің тү рғ ындарының заң шең берінде ө з жауапкершілігі мен ө з мү ддесі тұ рғ ысынан қ оғ амдық істердің маң ызды бө лігін басқ ару қ ұ қ ы мен мү мкіндігін білдіреді. Демократиялық қ оғ амның белгілерін экономикалық, саяси, рухани, ә леуметтік салаларына қ арай бө луге болады: Саяси пікірдің ә р алуандығ ы; Кө ппартиялылық тың болуы; Демократиялық сайлау жү йесінің болуы; Қ ұ қ ық тар мен бостандық тар туралы заң дардың болуы; Оларды іс жү зінде қ олдану; Қ оғ амдық ұ йымдар жү йесінің болуы; Саяси ө мірге қ атынасу мү мкіндігінің болуы; Оппозицияның болуы; Ә леуметтік саладаЖеке адамның ә леуметтік қ орғ алуы; Азаматтардың ә кімшілік тарапынан болғ ан ә ділетсіздіктен қ орғ алуы; Жеке адамның жә не оның мү ліктерінің қ ылмыстық элементтерден қ орғ алуы; Материалдық жә не рухани игіліктердің ә ділетті бө лінісінің болуы; Білім, дә рігерлік кө мек пен ә леуметтік қ амсыздандырудың сапасы мен оғ ан еркін қ ол жеткізу; ДЕмократия' тең дік болғ ан жерде ғ ана болады. Мұ нда барлық салада – заң шығ ару, оны орындауда, т.с.с. тең дік болады. Демократияда ә ділеттілік болуы керек. Мұ нда да қ оғ амның барлық саласында ә ділеттілік болуы тиіс. Демократияда сонымен қ атар бостандық, еркіндік болуы керек. Сонымен, демократия деп халық билігі, тең дік, қ ұ қ ық, ә ділдік, еркіндік принциптеріне негізделген мемлекеттік қ ұ рылысты айтады.

3. Дін мен мемлекеттік биліктің ө зара ә рекеттестігі. Дін – адамзат қ оғ амындағ ы аса кү рделі де маң ызды ә леуметтік-мә дени сана. Діннің басты мақ саты – адамның рухани жетілуі жә не оның Жаратушы Қ ұ дайғ а сенімі. Мемлекеттік билік – мемлекеттік мә жбү рлеуге сү йенетін, субъектілер арасындағ ы ү стемдік пен бағ ыныстылық тың жария-саяси қ атынасы. Мемлекеттік биліктің белгілері: 1)бү кіл қ оғ амғ а таралады; 2)жария-саяси сипатқ а ие; 3)мемлекеттік мә жбү рлеуге сү йенеді; 4)оны лауазымды тұ лғ алар жү зеге асырады; 5)салық тар жү йесін белгілейді; 6)халық ты аумақ тық белгісі бойынша ұ йымдастырады; 6)легитимділігі жә не легалдылығ ымен сипатталады. Зайырлылық бұ л мемлекет пен дінді тұ тастай бө ліп қ арау емес. Тек қ ана мемлекет пен діннің ө зара ішкі мә селелеріне араласпауында. Яғ ни, мемлекет діннің, ал дін мемлекеттің ішкі саясатына араласпайды. Ал дін мемлекеттің қ ауіпсіздігі мен тұ тастығ ына зиян келтіретін жағ дайда онда мемлекет діннің ішкі мә селелеріне араласуғ а қ ұ қ ылы. Зайырлылық дің гегі – мемлекет тарапынан дінді адамзаттың асылы қ ұ ндылығ ы ретінде мойындауғ а, оның қ оғ ам мен мемлекет ө міріндегі рө лімен есептесуге тіреледі. Зайырлылық – азаматтарымыздың таң дау еркіндігі мен рухани ізденістің кө птү рлілігін мойындау, ой-сананың сан салалы ізденіске бағ ытталғ андығ ы мен діни тә жірбиенің дең гейлеріне назар салу. Дү ниетанымның кө птү рлілігі зайырлы мемлекетте қ ұ қ ық негізінде ретке келтіріліп отырады. Қ Р-ның Конституциясында еліміздің зайырлы мемлекет екені анық талғ ан. Демек, заманауи шынайылық тағ ы зайырлы мемлекет ұ ғ ымының мазмұ ны қ ұ қ ық тық, демократиялық қ ұ ндылық тарғ а негізделген жә не сенім мә селесінде дін ө рісіне мү мкіндік беретін мемлекет ретінде тұ жырымдалады. Қ азақ станның діни саладағ ы жә не діни бірлестіктердің іс-қ ызметтеріне қ атысты мемлекеттік зайырлы саясатының мақ саттары мынадай ұ станымдарғ а негізделеді: - ә рбір азаматтың ұ станатын дініне қ арамастан, ар-ождан бостандығ ы мен қ ұ қ ық тарын қ амтамасыз ету; -діни бірлестіктердің еркін қ ызмет атқ аруына қ ұ қ ық тық орта орнату; -діни бірлестіктердің бейбіт қ атар ө мір сү рулеріне қ олдау кө рсету, ә ртү рлі дінді ұ станатын адамдар арасындағ ы ө зара тү сіністік пен толеранттылық тың орнауына қ олғ абыс ету; -қ азақ стандық қ оғ амның тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз ету, оның рухани-адамгершілік ә леуетін сақ тау жә не нығ айту; - жаһ андану жағ дайында дінаралық қ атынастардың ү йлесімділігіне септігін тигізетін рухани жә не мә дени байланыстарды сақ тау жә не оны нығ айта тү су. Мемлекет діни бірлестіктермен зайырлы мемлекеттегіден ө зге қ арым-қ атынаста да болуы мү мкін. Тарихтан мемлекеттік биліктің діннің, дін қ ызметкерлерінің қ олында болғ андығ ы жә не мемлекеттік биліктің осы дін догмаларына сә йкес қ ұ рылғ андығ ы белгілі. Біз бұ л билік тү рін теократиялық билік (грек. theos – қ ұ дай жә не kratos – билік) деп атаймыз. Жаң а тарихта теократиялық билік ү лгісіндегі елдер XX ғ асырдың бірінші жартысына дейін Монголия мен Тибетте болды. Бү гінгі таң да қ ұ былыс ретінде теократиялық мемлекет Рим Папасы билік ететін Ватикан мен Ислам қ ұ қ ығ ын басшылық қ а алатын бірер араб мемлекеттері болып отыр. Теократиялық мемлекетте адам қ ұ қ ығ ы Қ ұ дайғ а бағ ытталғ ан қ ызмет негізінде «қ ызмет ету» қ ұ қ ығ ына сә йкес келсе, зайырлы мемлекетте адамның қ ұ қ ығ ы оның дінге сену немесе сенбеу дә режесінен тә уелсіз болады. Теократиялық мемлекет дегенде біз клерикалды мемлекетті қ арастырмаймыз. Ө йткені, теократиялық мемлекетте мемлекеттік билік діннің немесе діни бірлестіктің қ олында болса, клерикалды мемлекетте дін мемлекетпен бірікпеген, бірақ мемлекеттің кейбір қ ұ зыретіне, ә леуметтік, саяси ө мірге ә сер етіп, сот жә не білім беру салаларындаа маң ызғ а ие. Бұ ндай мемлекеттің мысалы ретінде Иранды қ арастыруғ а болады.

4. Заң ғ ылымының ә дістемесі жә не оның мемлекет пен қ ұ қ ық тың жалпы теориясы пә нін дамытудағ ы мә ні. Заң ғ ылымдары – гуманитарлық ғ ылымдардың бір бө лігі, себебі мемлекет пен қ ұ қ ық ә леуметтік институттар болып табылады. Ө з кезегінде, заң ғ ылымдарын келесідей тү рлерге бө луге болады: -мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы; тарихи қ ұ қ ық тық ғ ылымдар (мемлекет жә не қ ұ қ ық тарихы, саяси жә не қ ұ қ ық тық ілімдер тарихы); -салалық заң ғ ылымдары (конституциялық, азаматтық, ә кімшілік, қ ылмыстық, азаматтық іс жү ргізушілік, қ ылмыстық іс жү ргізушілік ғ ылым жә не т.б); -қ олданбалы ғ ылымдар (криминалистика, криминология, сот статистикасы, сот медицинасы, сот психологиясы, қ ұ қ ық тық кибернетика жә не т.б.)Заң ғ ылымдары жү йесінде мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы ерекше орынғ а ие. Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы мен тарихи қ ұ қ ық тық ғ ылымдағ а ортақ белгі – олар танымдық қ ызметте уақ ыт бойынша шектелместен, мемлекет пен қ ұ қ ық ты біртұ тас қ ұ былыс ретінде қ арастырады. Ал айырмашылығ ы, тарихи қ ұ қ ық тық ғ ылымдар мемлекеттік қ ұ қ ық тық нысандардың дамуын хронологиялық тә ртіпте қ арастырады, яғ ни, кө п жағ дайда тарихи ә дісті қ олданады. Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы салалық заң ғ ылымдарына қ атысты жалпылаушы санат болып табылады. Біріншіден, ол мемлекет пен қ ұ қ ық тың дамуының жә не ә рекет етуінің жалпы заң дылық тарын зерттейді. Ал кез келген саланың пә ні қ оғ амдық қ атынастардың белгілі бір саласымен, тиісті қ ұ қ ық саласының шең берімен тығ ыз байланысты болады. Екіншіден, мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы барлық салалық ғ ылымдар ү шін ортақ мә селелерді зерттейді (қ ұ қ ық тық нормалар, қ ұ қ ық субъектісі, қ ұ қ ық бұ зушылық, заң ды жауапкершілік жә не т.б.). Ү шіншіден, ол жалпы заң ғ ылымында ә дістемелік рө лге ие. Сонымен қ атар, мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы ө з тұ жырымдарын салалық заң ғ ылымдарымен байланысқ а тү се отырып қ алыптастырады, олардағ ы іс жү зіндегі материалды негізге алады жә не салалық ғ ылыми ақ паратты жалпылауғ а бағ ытталғ ан.

5. Қ Рнда мемлекеттік аппаратты жә не мемлекеттік қ ызметті реформалау мә селелері. Мемлекеттік аппарат - ұ йымдастырылуы мен қ ызметінің ортақ қ ағ идаларымен ө зара байланысты мемлекеттік органдар жү йесі. Мұ ндай қ ағ идалар – мемлекеттік органдарды қ ұ ру мен олардың қ ызмет етуін анық тайтын басты идеялар, ережелер. Мемлекеттiк қ ызмет – мемлекеттiк билiктiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруғ а бағ ытталғ ан лауазымдық ө кiлеттiктерді атқ ару жө нiндегi мемлекеттiк қ ызметшiлердiң мемлекеттiк органдардағ ы қ ызметi. Қ Р Президентінің «Мемлекеттік қ ызмет туралы» 1995 жылғ ы 26 желтоқ сандағ ы заң кү ші бар Жарлығ ы мемлекеттік қ ызмет жү йесін қ алыптастыруғ а негіз қ алағ ан тұ ң ғ ыш нормативтік акт болып табылады. Кейіннен осы қ ызметті дамытудың ұ зақ мерзімді басымдық тары «Қ азақ стан-2030» стратегиясында айқ ындалды. Ал 1999 жылы қ абылданғ ан жә не бү гінгі қ олданыстағ ы «Мемлекеттік қ ызмет туралы» Қ Р заң ы қ азіргі заманғ ы мемлекеттік қ ызметтің негізін қ алады. 2000-жылдардың басында Дү ниежү зілік банк Қ азақ станды ТМД жә не Шығ ыс Еуропа елдері арасында мемлекеттік қ ызмет саласындағ ы реформалардың кө шбасшысы деп танығ ан еді. Қ азақ станда бұ рынғ ы кең естік кең істікте алғ аш рет мемлекеттік қ ызметке конкурстық іріктеу енгізілді, мемлекеттік лауазымдар саяси жә не ә кімшілік болып бө лініп, мемлекеттік қ ызметшілерді кә сібилендіру жө ніндегі шаралар іске асырылды. «Дегенмен қ азіргі кезде мемлекеттік қ ызмет жү йесінде бірқ атар проблемалар қ ордаланып отыр. Атап айтқ анда, конкурстық тестілеу мен іріктеу шынайылығ ының жә не ашық тығ ының жеткіліксіздігі байқ алуда. Лауазымдық жоғ арылату, ауысу тә ртібімен тағ айындау кезінде меритократия қ ағ идатының сақ талмауы да белгілі болып отыр. Бұ дан бө лек, қ ызмет сапасын бағ алау мен ең бекке ақ ы тө леу дең гейінің ө зара байланысының болмауы салдарынан мемлекеттік органның басшысы, ә кімшілік ауысқ ан кезде кадрлық сабақ тастық тың бұ зылуы жә не кадрлардың жиі ауысуы да белең алды. Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы іс-қ имыл тетіктерінің ә лсіздігі білініп, қ ызметтік этика нормаларының сақ талмауы жә не корпоративтік мә дениет дең гейі тө мендеп кетті. Аталғ ан проблемалар Мемлекет басшысы мемлекеттік аппараттың, атап айтқ анда Мемлекеттік қ ызмет істері агенттігінң алдына қ ойғ ан басым міндеттер болып табылады. Жә не осығ ан орай мемлекеттік қ ызмет жаң а моделінің тұ жырымдамасын қ абылдау қ ажеттігін туғ ызғ ан болатын. Тұ жырымдама мемлекеттік қ ызмет жү йесіндегі реформалаудың жаң а кезең інің негізін қ алайтын болады.

6. Қ Рндағ ы нормативтік қ ұ қ ық тық актілер. Нормативтік қ ұ қ ық тық актілер иерархиясы. Нормативтiк қ ұ қ ық тық акт – референдумда қ абылданғ ан не уә кiлеттi орган немесе мемлекеттiң лауазымды адамы қ абылдағ ан, қ ұ қ ық тық нормаларды белгiлейтiн, олардың қ олданылуын ө згертетiн, тоқ тататын немесе тоқ тата тұ ратын белгiленген нысандағ ы жазбаша ресми қ ұ жат, сондай-ақ жазбаша ресми қ ұ жатпен бірдей жә не электрондық цифрлық қ олтаң ба арқ ылы куә ландырылғ ан электрондық -цифрлық нысандағ ы қ ұ жат. Нормативтiк қ ұ қ ық тық актiлер негiзгi жә не туынды актiлер болып бө лiнедi. Нормативтiк қ ұ қ ық тық актiлердiң негiзгi тү рлерiне мыналар жатады: 1) Конституция, конституциялық заң дар, кодекстер, заң дар; 2) Қ Р Президентiнiң Конституциялық Заң кү шi бар Жарлық тары; Қ Р Президентiнiң Заң кү шi бар Жарлық тары; Қ Р Президентiнiң ө зге де нормативтiк қ ұ қ ық тық Жарлық тары; 3) Қ Р Парламентi мен оның палаталарының нормативтiк қ аулылары; 4) Қ Р Ү кiметiнiң нормативтiк қ аулылары; 5) Қ Р Конституциялық Кең есiнiң, Жоғ арғ ы Сотының, Қ Р Орталық сайлау комиссиясының жә не Республикалық бюджеттің атқ арылуын бақ ылау жө ніндегі есеп комитетінің нормативтік қ аулылары; 6) Қ Р-ның министрлерi мен ө зге де орталық мемлекеттiк органдар басшыларының нормативтiк қ ұ қ ық тық бұ йрық тары; 7) орталық мемлекеттiк органдардың нормативтiк қ ұ қ ық тық қ аулылары; 7-2) қ ұ рылымына ведомство кіретін мемлекеттік органның нормативтік қ ұ қ ық тық актілерінде оларды бекіту бойынша тікелей қ ұ зыреті болғ ан кезде орталық мемлекеттік органдардың ведомстволары басшыларының нормативтік қ ұ қ ық тық бұ йрық тары; 8) мә слихаттардың нормативтік қ ұ қ ық тық шешімдері, ә кімдіктердің нормативтік қ ұ қ ық тық қ аулылары, ә кімдердің нормативтік қ ұ қ ық тық шешімдері. Нормативтiк қ ұ қ ық тық актiлердiң туынды тү рлерiне мыналар жатады: 1) регламент - қ андай да бiр мемлекеттiк орган мен оның қ ұ рылымдық бө лiмшелерi қ ызметiнiң iшкi тә ртiбiн реттейтiн нормативтiк қ ұ қ ық тық акт; 1-1) техникалық регламент - Қ Р-ның техникалық реттеу туралы заң намасына сә йкес ә зiрленетiн жә не қ олданылатын ө нiмдерге жә не (немесе) олардың ө мiрлiк циклiнiң процестерiне қ ойылатын мiндеттi талаптарды белгiлейтiн нормативтiк қ ұ қ ық тық акт; 1-3) мемлекеттік кө рсетілетін қ ызмет стандарты – мемлекеттік қ ызмет кө рсетуге қ ойылатын талаптарды белгілейтін, сондай-ақ мемлекеттік қ ызмет кө рсету процесінің, нысанының сипаттамаларын, мазмұ нын жә не нә тижесін қ амтитын нормативтік қ ұ қ ық тық акт; 1-4) мемлекеттік кө рсетілетін қ ызмет регламенті – мемлекеттік кө рсетілетін қ ызмет стандартын сақ тау жө ніндегі талаптарды белгілейтін жә не кө рсетілетін қ ызметті берушілер қ ызметінің тә ртібін, оның ішінде мемлекеттік қ ызметтер кө рсету процесінде ө зге де кө рсетілетін қ ызметті берушілермен, халық қ а қ ызмет кө рсету орталық тарымен ө зара іс-қ имыл, сондай-ақ ақ параттық жү йелерді пайдалану тә ртібін айқ ындайтын нормативтік қ ұ қ ық тық акт; 2) ереже - қ андай да бiр мемлекеттiк органның мә ртебесi мен ө кiлеттiгiн белгiлейтiн нормативтiк қ ұ қ ық тық акт; 3) қ ағ ида - қ андай да бiр қ ызмет тү рiн ұ йымдастыру жә не жү зеге асыру тә ртiбiн белгiлейтiн нормативтiк қ ұ қ ық тық акт; 4) нұ сқ аулық - заң дардың қ оғ амдық қ атынастардың қ андай да бiр саласында қ олданылуын егжей-тегжейлi кө рсететiн нормативтiк қ ұ қ ық тық акт. Нормативтiк қ ұ қ ық тық актiлер сатысы (иерархия). Қ Р Конституциясының жоғ ары заң кү шi бар. Конституцияны қ оспағ анда, ө зге нормативтiк қ ұ қ ық тық актiлердiң заң кү шiнiң арақ атынасы мынадай тө мендей беретiн дең гейлерге сә йкес болады: 1) Конституцияғ а ө згерiстер мен толық тырулар енгiзетiн Заң дар; 2) Қ Р-ның Конституциялық заң дары мен Қ Р Президентiнiң Конституциялық заң кү шi бар Жарлық тары; 2-1) Қ Р-ның Кодекстерi; 3) Қ Р-ның Заң дары, сондай-ақ Қ Р Президентiнiң Заң кү шi бар Жарлық тары; 4) Қ Р-ның Парламентi мен оның палаталарының нормативтiк қ аулылары; 5) Қ Р Президентiнiң нормативтiк жарлық тары; 6) Қ Р Ү кiметiнiң нормативтiк қ аулылары; 7) Қ Р-ның министрлерi мен орталық мемлекеттiк органдардың ө зге де басшыларының нормативтiк қ ұ қ ық тық бұ йрық тары, орталық мемлекеттiк органдардың нормативтiк қ ұ қ ық тық қ аулылары, Қ Р Орталық сайлау комиссиясының жә не Республикалық бюджеттің атқ арылуын бақ ылау жө ніндегі есеп комитетінің нормативтiк қ аулылары; 7-2) орталық мемлекеттік органдардың ведомстволары басшыларының нормативтік қ ұ қ ық тық бұ йрық тары; 8) мә слихаттардың нормативтік қ ұ қ ық тық шешімдері, ә кімдіктердің нормативтік қ ұ қ ық тық қ аулылары, ә кімдердің нормативтік қ ұ қ ық тық шешімдері. Тө менгi дең гейдегi нормативтiк қ ұ қ ық тық актiлердiң ә рқ айсысы жоғ ары дең гейдегi нормативтiк қ ұ қ ық тық актiлерге қ айшы келмеуге тиiс. Қ Р Конституциялық Кең есiнiң, Қ Р Жоғ арғ ы Сотының нормативтiк қ аулылары аталғ ан сатыдан тыс тұ рады. Ә кiмшiлiк-аумақ тық бө лiнiстер мә слихаттарының нормативтiк қ ұ қ ық тық шешiмдерi, ә кімдіктердің нормативтік қ ұ қ ық тық қ аулылары мен ә кiмдерiнiң нормативтiк қ ұ қ ық тық шешiмдерiнiң сатысы Қ Р-ның Конституциясымен жә не жергiлiктi мемлекеттiк басқ ару туралы заң актiлерiмен белгiленедi. Қ Р Конституциялық Кең есiнiң нормативтiк қ аулылары тек Қ Р-ның Конституциясына ғ ана негiзделедi жә не барлық ө зге нормативтiк қ ұ қ ық тық актiлер оларғ а қ айшы келуге тиiс емес.

7. Қ азақ стандағ ы сот тә жірибесі мен Қ Р Жоғ арғ ы Сотының нормативтік қ аулылары қ ұ қ ық тың қ айнар кө здері ретінде. Жоғ арғ ы сот – мемлекеттің сот жү йесін басқ арушы ең жоғ ары сот органы.Айрық ша сот істерін, атап айтқ анда, жоғ ары лауазымды адамдардың қ ылмыстары туралы жә не аса ауыр мемлекеттік қ ылмыстар туралы істерді қ арайды. Сонымен бірге ол елдің барлық тө менгі соттарының шешімдері жө нінде шағ ым жасалатын ең жоғ ары орган болып табылады. Кейбір мемлекеттерде (Мысалы, АҚ Ш-та, Ү ндістанда, Шри-Ланкада, Жапонияда) Жоғ арғ ы Сот конституцияны тү сіндіру жә не конгресс, штаттар мен федеральдік ү кімет органдары қ абылдағ ан актілердің конституцияғ а сай келуі туралы мә селелерді шешу, конституциялық бақ ылау міндеттерін де жү зеге асырады. Кейбір мемлекеттерде (Мысалы, Германияда, Ресейде) аталмыш міндеттер Жоғ арғ ы Сотпен қ атар арнаулы конституциялық соттарғ а да жү ктелген. Қ Р-ның Жоғ арғ ы соты – мемлекеттің ең жоғ ары сот билігі органы, яки елдегі азаматтық, қ ылмыстық, ә кімшілік, т.б. істер бойынша ең жоғ ары сот органы болып табылады. Ол тө менгі соттардың қ ызметіне сот қ адағ алауын жү зеге асырады жә не соттың іс-тә жірибесіне қ атысты ә р алуан мә селелер жө нінде тү сінік береді. Қ Р-ның Жоғ арғ ы Сотн тө рағ а, оның орынбасарлары, мү шелері қ ұ рамында Қ Р Парламенті 5 жыл мерзімге сайлайды. Оның қ ұ рылымы, мә ртебесі, қ ызмет тә ртібі 2000 ж. 25 желтоқ санда қ абылданғ ан “Қ Рндағ ы сот жү йесі жә не судьялардың мә ртебесі туралы” Конституциялық Заң мен белгіленген. Бұ л Конституциялық Заң Қ Р Президентінің “Қ Рндағ ы соттар мен судьялардың мә ртебесі туралы” Конституциялық Заң кү ші бар Жарлығ ында белгіленген реформаларды одан ә рі дамытты. Жоғ арғ ы Сот қ ұ рамындағ ы ә скери алқ а таратылып, оның жаң а қ ұ рылымы белгіленді. Қ Р-ның Жоғ арғ ы Соты сот қ адағ алауын ең алдымен тө менгі соттардың нақ ты істерді шешуде заң дылық пен негізділікті сақ тауын тексеру, олар жіберген қ ателерді тү зету жолымен жү зеге асырады. Сонымен бірге Жоғ арғ ы Сот республикадағ ы сот жү йесінің іс-тә жірибесін зерделеп, қ орытындылайды, сот статистикасына талдау жасайды, осы негізде сот істерін қ арау кезінде заң наманың қ олданылуы барысында туындайтын мә селелер бойыншатү сініктер береді, заң и бастамашылық қ ұ қ ығ ын пайдаланады.Нормативтік қ аулылар қ абылдайды, сот практикасы мә селелері бойынша тү сіндірме береді; Қ Р Жоғ арғ ы Сотының нормативтік қ аулысы Республиканың барлық соттары ү шін міндетті болып табылады. Қ Р Жоғ арғ ы Сотының нормативтік қ аулылары: Адамның ө мірі мен денсаулығ ына қ арсы кейбір қ ылмыстарды саралау туралы, Адамның ө мірі мен денсаулығ ына қ арсы кейбір қ ылмыстарды саралау туралы, Қ ажетті қ орғ ану жө ніндегі заң дарды қ олдану туралы, Қ ажетті қ орғ ану жө ніндегі заң дарды қ олдану туралы,.Конвенцияның жә не қ олданыстағ ы заң наманың негізгі қ ағ идаттарын соттарда қ олдану мә селелері Жоғ арғ ы Сотта бала асырап алуғ а қ атысты азаматтық істердің қ аралуы жө нінде жү ргізілген сот тә жірибесін қ орыту барысында зерделенді.2014 жылы аталғ ан санаттағ ы 3 020 іс ө ндіріспен, соның ішінде 2 868-і немесе 95%-ы шешім шығ арумен аяқ талғ аны анық талды. Бұ л ретте, істердің басым кө пшілігі ө тініштерді қ анағ аттандырумен аяқ талғ ан (2 852 немесе барлық шешімдер санының 99, 4%-ы).Сонымен бірге, бала асырап алуғ а қ атысты аяқ талғ ан істер саны республика бойынша қ аралғ ан барлық азаматтық істердің жалпы санына шақ қ анда небә рі 0, 4%-ды қ ұ райды.Талдау бала асырап алу жө ніндегі істер бойынша сот тө релігін жү зеге асырудың тиісті дең гейде екенін кө рсетті. Аталғ ан кезең де бірінші сатыдағ ы соттың тек 1 шешімі ғ ана жоғ арғ ы сатыларда немесе қ орытылғ ан санаттағ ы істер бойынша жалпы істер санының 0, 03%-ының кү ші жойылғ анын кө рсетті.Істерді қ арау кезіндегі жекелеген кемшіліктерден бө лек, қ орыту қ олданыстағ ы заң наманы жетілдіруге байланысты кейбір тү йіткілді мә селелерді анық тады.Талдау нә тижелері бойынша бала асырап алуғ а қ атысты істерді қ арау кезінде неке жә не отбасы туралы заң наманы соттарда қ олдану мә селелері бойынша жаң а нормативтік қ аулының жобасын ә зірлеу, сондай-ақ бала асырап алушы мен асырауғ а алынатындар арасындағ ы жас айырмашылығ ын ұ лғ айту мә селелері бойынша «Неке (ерлі-зайыптылық) жә не отбасы туралы» Кодексіне ө згерістер енгізу туралы уә кілетті мемлекеттік органғ а ұ сыныс жолдау жө ніндегі мә селені қ арастыру ұ сынылады.

8. Қ азіргі заманғ ы қ ұ қ ық тық жү йелер: ұ лттық заң намаларды унификациялау мен интеграциялаудың қ азіргі заманғ ы ү рдістері. Ә лемде тү рлі қ ұ қ ық тық жү йелер бар. Қ ұ қ ық тық жү йлер ұ лттық жә не ұ лтаралық (жанұ ялардың не жү йелердің жекелеген топтары) деп ажыратылады. Ұ лттық қ ұ қ ық тық жү йе – нақ ты бір қ оғ амның, оның тарихы, салт-дә стү рлері, ә леуметтік тә ртібі жә не географиялық жағ дайының органикалық элементі. Қ ұ қ ық тық жанұ я – бірқ атар елеулі белгілері(қ алыптасу жә не даму жолы, қ ұ қ ық тық қ айнар кө здерінің ортақ тығ ы, реттеу қ ағ идалары, салалық қ ұ рылымы) бойынша ұ қ сас болып келетін бірнеше біртектес ұ лттық қ ұ қ ық тық жү йелердің жиынтығ ы. Ә лемдегі негізгі қ ұ қ ық тық жү йелер: романо-германдық (континенталдық қ ұ қ ық жанұ ясы), англо-саксондық (жалпы қ ұ қ ық жанұ ясы), діни(мұ сылмандық жә не ү нді қ ұ қ ық тары жанұ ясы) дә ртү рлі (ә дет қ ұ қ ығ ы жанұ ясы). Романо-германдық жанұ яғ а Италия, Франция, испания, Португалия, Германия, Австрия, Швейцария жә не басқ а да елдердің қ ұ қ ық тық жү йелері жатады.ТМД елдерінің қ ұ қ ық тық жү йелері романо-германдық қ ұ қ ық тық жанұ яғ а жақ ын болып келеді.Романо-германдық қ ұ қ ық тық жү йенің белгілері: жазбаша қ ұ қ ық тың қ айнар кө здерінің бірың ғ ай иерархиялық жү йесі.Бұ л жү йеде басты орынды нормативтік актілер иеленеді.Қ ұ қ ық ты қ алыптастыруда басты орын заң шығ арушығ а тиесілі болады, ол жү ріс-тұ рыстың жалпы ережелерін қ алыптастырады; ал қ ұ қ ық қ олданушы осы жалпы нормаларды нақ ты қ ұ қ ық қ олдану актілерінде дә л жү зеге асыруғ а міндетті.Жоғ ары заң кү шіне ие жазбаша конституциялар; нормативтік жалпылаудың жоғ ары дең гейіне кодификацияланғ ан норм.к актілердің кө мегімен қ ол жеткізіледі.Заң ғ а сә йкес норм.к актілер ерекше орынды иеленеді. Қ ұ қ ық жү йесінің жария жә не жеке қ ұ қ ық қ а, сонымен қ атар қ ұ қ ық салаларына бө лінуі. Қ ұ қ ық тық ә дет пен заң ды прецедент кө мекші, қ осымша қ айнар кө здер болып табылады. Басты орында міндеттер емес, адам мен азаматтардың қ ұ қ ық тары тұ рады. Аталғ ан қ ұ қ ық тық жанұ яның негізгі қ ағ идаларын қ алыптастыратын қ ұ қ ық тық доктрина ерекше мә нге ие. Романо-германдық қ ұ қ ық тық жанұ яның пайда болуына Рим қ ұ қ ығ ы негіз болды.Романо-германдық қ ұ қ ық тық жанұ я қ алыптасуы барысында ү ш басты кезең нен ө тті: Рим империясы кезең і – ХІІғ.-Рим қ ұ қ ығ ының пайда болуы жә не оның Рим империясының қ ұ лауына байланысты қ ұ лдырауы, Еуропада дауларды шешудің кө не тә сілдерінің ү стем болуы жекпе-жеке шығ у, ордалиялар, іс жү зінде қ ұ қ ық тың болмауы.2) ХІІІ-ХVII-Рим қ ұ қ ығ ының қ айта ө ркендеуі, оның еуропада таралуы жә не жаң а жағ дайларғ а бейімделуі, қ ұ қ ық тың король билігінен тә уелсіз болуы.3)ХVII-ХХ-қ ұ қ ық тың кодификацииялануы, конституцияларды қ абылдау, салалық кодекстердің пайда болуы (Францияның 1804ж Азаматтық кодексі, Германияның 1896ж.Азаматтық заң дар жинағ ы), ұ лттық қ ұ қ ық тық жү йелердің қ алыптасуы. Англо-саксондық қ ұ қ ық тық жанұ яғ а Ұ лыбритания, АҚ Ш, Канада, Австралия, Жаң а Зеландия елдерінің ұ лттық қ ұ қ ық тық жү йелері жатады. Белгілері: сот прецеденті қ ұ қ ық тың басты қ айнар кө зі болып табылады(судьялардың нақ ты бір іске қ атысты шешімінде кө рініс табатын жә не соғ ан ұ қ сас істерге таралатын жү ріс-тұ рыс ережелері) қ ұ қ ық ты қ алыптастыруда(қ ұ қ ық шығ армашылық) жетекші рө л судьяғ а тиесілі болады, ол мемлекеттік органдар жү йесінде ерекше орынды иеленеді.басты орында міндеттер емес, адам мен азаматтың қ ұ қ ық тары тұ рады жә не олар ең алдымен сот тә ртібімен қ орғ алады; іс жү ргізушілік қ ұ қ ық материалдық қ ұ қ ық қ а қ арағ анда басымдылық қ а ие; қ ұ қ ық тың кодификацияланғ ан салалары болмайды; қ ұ қ ық ә деттегідей жария жә не жеке тү рлерге бө лінбейді.статутттық қ ұ қ ық (заң нама) кең інен дамиды, ал қ ұ қ ық тық ә дет-ғ ұ рыптар кө мекші, қ осымша қ айнар кө здер рө ліне ие болады; қ ұ қ ық тық доктриналар прагматикалық жә не қ олданбалы сипатқ а ие болады.Ө зінің қ алыптасуы барысында англо-саксондық қ ұ қ ық тық жанұ я 4 басты кезең нен ө тті: 1)1066ж дейін барлығ ы ү шін ортақ қ ұ қ ық тың болмауы; қ ұ қ ық тың басты қ айнар кө зі болып ә дет-ғ ұ рыптардың табылды жә не олар тү рлі аймақ тарда тү рлі сипатта болды.2)1066-1485- елдің орталық тандырылуы, жергілікті ә дет-ғ ұ рыптардың орнына бү кіл ел ү шін ортақ қ ұ қ ық тың қ алыптасуы жә не оны король соттарының жү зеге асыруы.3)1485-1832-жалпы қ ұ қ ық тың гү лдену жә не қ ұ лдырау кезең і 4)1832-біздің заман Англиядағ ы 1832ж сот реформасы, оның нә тижесінде судьялар істерді жалпы қ ұ қ ық қ а жә не ө зінің ішкі сеніміне сү йене отырып, ө з қ алауы бойынша шешу мү мкіндігін иеленді.Яғ ни судьялар істі қ арау кезінде осығ ан дейінгі сот шешімдері- сот прецеденттері де, судьялардың ә ділдікке қ атысты ө здерінің пікірі де негізге алыыһ натын болды.судьялар қ ұ қ ық шығ арады, қ ұ қ ық дегеніміз судьялардан шығ атын сө здер. Діни қ ұ қ ық тық жанұ яғ а Иран, Ирак, Пә кістан, судан сияқ ты елдердің қ ұ қ ық тық жү йелері, сонымен қ атар Ү ндістан, Сингапур, Бирма, Малайзия жә не т.б. елдер қ ауымдарының ү нді қ ұ қ ығ ы жатады. Белгілері: қ ұ қ ық ты жасаушы – қ оғ ам да, мемлекет те емес. Қ ұ дай, сондық тан, қ ұ қ ық тық нормалар бір жола жә не мә ң гілікке беріледі.Оларғ а сену жә не оларды қ атаң тү рде сақ тау қ ажет.Қ ұ қ ық тың қ айнар кө здері болып діни-адамгершілік нормалар мен қ ұ ндылық тар табылады, яғ ни мұ сылмандарғ а Қ ұ ран, Сү ннет, Иджмада бекітілген нормалар таралса, ү ндістерге Шастралар, Ведалар жә не Ману заң дарында кө рініс тапқ ан нормалар таралады; қ ұ қ ық тық ережелердің діни, философиялық жә не моральдық ережелермен, сонымен қ атар, жергілікті ә дет-ғ ұ рыптармен тығ ыз байланысының жиынтығ ы жү ріс-тұ рыстың ортақ ережелерін қ алыптастырады; қ ұ қ ық жария жә не жеке деп бө лінбейді; нормативтік қ ұ қ ық тық актілер жанама мә нге ие болады; сот тә жірибесі қ ұ қ ық тың қ айнар кө зі болып табылмайды; адам қ ұ қ ық тарына емес, кө п жағ дайда міндеттер идеясына негізделеді. Дә стү рлі қ ұ қ ық жанұ ясына Мадагаскардың қ ұ қ ық тық жү йесі, Африка жә не Қ иыр Шығ ыс елдерінің қ ұ қ ық тық жү йелері жатады. Белгілері: қ ұ қ ық тың қ айнар кө здерінің жү йесінде басты орынды ә дет-ғ ұ рыптар мен салт-дә стү рлер иеленеді, олар ә детте жазылмағ ан нысанда жә не ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а беріліп отырады; ә дет-ғ ұ рыптар мен салт-дә стү рлер табиғ и жолмен қ алыптасқ ан жә не мемлекеттермен танылғ ан қ ұ қ ық тық, моральдық, аң ыздық ережелердің жиынтығ ы болып табылады; нормативтік актілер (жазбаша заң дар) соң ғ ы кезде кө птеп қ абылданғ анымен, олар жанама мә нге ие; сот билігі бітімгершілік идеясын ұ стана отырып, қ ауымда татулық ты орнатып, оның бірлігін қ амтамасыз етеді; қ ұ қ ық тық доктрина қ оғ амның қ ұ қ ық тық ө мірінде елеулі рө л атқ армайды. Қ ұ қ ық тық жанұ ялардың барлығ ына ортақ белгі – олардың барлығ ы қ оғ амдық ө мірдің реттеушісі, қ оғ амды басқ ару қ ұ ралы болып табылады, қ орғ аушы, сақ таушы жә не мә жбү рлеуші рө л атқ арады, адам мен азаматтардың қ ұ қ ық тарын қ орғ айды.

9. Қ ұ қ ық жү йесі: жү йені қ алыптастыратын негіздерді таң дау. Қ ұ қ ық жү ейсі ретінде оның ішкі қ ұ рылымы тү сініледі. Қ ұ қ ық жү йесі шынайы ө мір сү ретін жә не дамушы қ оғ амдық қ атынастардың объективті кө рінісі ретінде қ алыптасады.Қ ұ қ ық жү йесі бірлік, айырмашылық, ө зара ә рекеттестік, бө ліну қ абілеті, объективтілік, ө зара келісімдік, материалдық байланыс сияқ ты белгілерімен сипатталады. Объективтілік - қ ұ қ ық жү йесінің аса маң ызды қ асиеті. Ал қ ұ қ ық ты жү йелеуге негізінен суб.к сипат тә н, себ. Ол мемлкет еркіне тә уелді болады. Қ ұ қ ық бар жерде қ ашан да оның ө зіне тә н жү йесі болады, ал қ ұ қ ық ты жү йелеу ә рқ ашанда орын ала бермейді.Жү йелеу – қ ұ қ ық тық нормаларды іс жү зінде пайдалану тиімді болу ү шін саналы тү рде ретке келтіру процедурасы.Қ ұ қ ық жү йесінің қ ұ рылымдық элементтері болып: қ ұ қ ық тық норма, қ ұ қ ық саласы, қ ұ қ ық тың ішкі саласы, қ ұ қ ық тық институт, субинтитут. Қ ұ қ ық тық норма – қ ұ қ ық жү йесінің бастапқ ы элементі.Бұ л мемлекет бекіткен жалпығ а міндетті жә не биліктік сипаттағ ы жү ріс-тұ рыс ережелері. Қ ұ қ ық саласы-қ оғ амдық қ атынастардың белгілі бір саласын реттейтін, жү йе ішінде оқ шауланғ ан, біртектес қ ұ қ ық тық нормалардың жиынтығ ы.Қ ұ қ ық тың салаларғ а бө лінуі объективтік қ ажеттіліктен туындайды.Заң шығ арушы тек бұ л қ ажеттілікті тү сініп, рә сімдейді.Қ ұ қ ық салаларынан қ ұ қ ық тың ішкі салалары бө лініп шығ ады. Мыс. Азаматтық қ ұ қ ық та-авторлық қ ұ қ ық, патенттік, мұ рагерлік, тұ рғ ын ү й; конст.қ қ ұ қ ық та сайлау қ ұ қ ығ ы; ең бек қ ұ қ ығ ында зейнеткерлік қ ұ қ ық. Бұ л қ ұ қ ық тың ішкі салалары ө зінің ерекшелігі мен біртекті оқ шаулығ ымен сипатталатын дербес қ оғ амдық қ атынастар жиынтығ ын реттейді. Қ ұ қ ық тық институт – қ оғ амдық қ атынастардың белгілі бір тү рін реттейтін қ ұ қ ық тық нормалардың салыстырмалы тү рде шағ ын, тұ рақ ты тобы. Қ ұ қ ық тық институттарғ а мысал келтіретін болсақ, қ ылмыстық қ ұ қ ық та – қ ажетті қ орғ аныс институты, аса қ ажеттілік институты, есі дұ рыс еместік институты; азаматтық қ ұ қ ық та – ескіру мерзімі институты, сыйғ а беру мә мілесі.Қ ұ қ ық тық институттар материалдық жә не іс жү ргізушілік деп бө лінеді. Одан ә р институттар салалық жә не салааралық, жай жә не кү рделі, реттеуші, қ орғ аушы жә не бекітуші деп бө лінеді. Салалық институт бір қ ұ қ ық саласының, ал салааралық институт екі жә не одан кө п қ ұ қ ық салаларының нормаларынан тұ рады. Жай институт ә детте шағ ын болады жә не ө зінің қ ұ рамы бойынша қ ұ рылымдық элементтерді қ амтымайды. Кү рделі не кешенді институт салыстырмалы тү рде ірі болады, ө з кезегінде бірнеше дербес субинституттардан тұ рады. Мыс.азаматтық қ ұ қ ық тағ ы жеткізіп беру шарты инст. Айыппұ л, жауапкершілік субинст.нан тұ рады. Реттеуші инст.тар тиісті қ атынастарды реттеуге, қ орғ аушы инст. оларды қ орғ ауғ а(қ ылмыстық қ ұ қ ық қ а тә н), қ ұ рылтайшы инст. қ андай да бір органдар, ұ йымдар, лауазымды тұ лғ алар мен азаматтардың жағ дайын бекітуге, анық тауғ а бағ ытталғ ан(мемл.к жә не ә кімш. қ ұ қ ық қ а тә н) Қ ұ қ ық жү йесі кү рделі, кө пқ ырлы, даму ү стіндегі қ ұ рылым болып табылады, ол 4 сатыдан тұ рады: 1)жекелеген нормативтік ереженің қ ұ рылымы 2)қ ұ қ ық тық инст. Қ ұ рылымы 3)қ ұ қ ық саласының қ ұ рылымы 4)қ ұ қ ық тың қ ұ рылымы.Қ ұ қ ық жү йесін қ оғ амдық қ атынастардың ерекшелігіне қ арай ішкі бірлігі жә не айырмашылығ ымен сипатталатын, ө зара байланысты қ ұ қ ық тық нормалар, инст.тар мен салалардың жиынтығ ы деп атауғ а болады.

10. Қ ұ қ ық нормасы жә не қ ұ қ ық тық қ атынас: ортақ белгілер жә не ерекшеліктер. Қ ұ қ ық тық норма- мемлекетпен бекітілетін, мә жбү рлі кү шке ие жә не қ оғ амдық қ атынастарды реттеуге бағ ытталатын, жалпығ а міндеттеі, формальды тү рде анық талғ ан жү ріс-тұ рыс ережелері.Қ ұ қ ық тық норма белгілері: жалпығ а міндетті сипаты-алуан тү рлі ө мірлік жағ дайларғ а жә не тұ лғ алардың ауқ ымды шең беріне таралатын жалпығ а міндетті жү ріс-тұ рыс ережелерінен кө рініс табады; мемлекет қ ұ қ ық тық нормаларды нақ ты бір жеке тұ лғ аларғ а емес, барлық суб.ге жеке жә не заң ды тұ лғ аларғ а бағ ыттайды. Формальды тү рде анық талуы – жазбаша тү рде ресми қ ұ жаттарда бекітіледі.сол арқ ылы ол суб.р жү ріс-тұ рыстарының шегін нақ ты жә не қ атаң белгілейді. Мемлекетпен байланысы – мемлекеттік органдармен не қ оғ амдық ұ йымдармен бекітіледі жә не мемлекеттік ық пал ету шараларымен(мә жбү рлеу, жазалау, кө термелеу)қ амтамасыз етіледі.Ұ сынушы-міндеттеуші сипаты – адамдардың мү мкін жә не міндетті жү ріс-тұ рысына қ атысты мемлекеттің биліктік нұ сқ ауы болып табылады. Микрожү йелілігі – қ ұ қ ық тық норма гипотеза, диспозиция жә не санкция сияқ ты ө зара байланысты, ө зара реттелген элементтерден тұ ратын ерекше микрожү йе болып табылады.Қ ұ қ ық тық қ атынастарды қ ұ қ ық пен реттелген қ оғ амдық қ атынастар ретінде анық тауғ а болады. Қ ұ қ ық тық қ атынастар – қ ұ қ ық тың ә леуметтік жә не мемлекеттік институт ретінде ық пал етудің салдары.Қ оғ амдық қ атынастардың ерекше тү рі ретіндегі қ ұ қ ық тық қ атынастардың ө зіне тә н белгілері: Олар тек қ ұ қ ық тық нормалардың негізінде пайда болады, ө згереді не тоқ татылады. Қ ұ қ ық тық нормалар қ ұ қ ық тық қ атынастарды тікелей туындатады жә не солар арқ.жү зеге асырылады.Қ ұ қ ық тық норма жоқ жерде қ ұ қ ық тық қ атынас та болмайды. Қ ұ қ ық тық қ атынастардың суб.рі заң ды қ ұ қ ық тар мен міндеттер арқ.ө зара байланыста болады. Бұ л заң ғ ылымында суб.к қ ұ қ ық тар мен міндеттер д.а. Қ ұ қ ық тық қ атынастар ерікті сипатқ а ие. Себ.1-ден қ ұ қ ық тық қ атынастардан қ ұ қ ық тық нормалар арқ.мемлекеттің ерік кө рініс табады; 2-ден тіпті қ ұ қ ық тық норманфң болғ анына қ арамастан, қ ұ қ ық тық қ атынас ө з қ атысушыларының еркінен тыс пайда болып, қ алыптаса алмайды. Қ ұ қ ық тық қ атынастар қ ұ қ ық сияқ ты мемлекетпен қ орғ алады. Қ ұ қ ық тық қ атынастар суб.ң жеке сипатты иеленуімен, олардың ө зара жү ріс-тұ рысының ғ қ ұ қ ық тары мен міндеттерінің қ атаң анық талуымен ерекшеленеді.Қ ұ қ ық тық қ атынастарды қ ұ қ ық тық нормаларды сияқ ты салалық белігіс бойынша мем.к, ә кімшілік, азаматтық, ең бек ө зге де қ атынастар деп жіктеуге болады.Реттеуші жә не қ орғ аушы қ ұ қ ық тық қ атынастар ажыратылады.Біріншісі суб.ң қ ұ қ ық қ а сай ә рекеттерінен, екң ншілері мемлекеттік мә жбү рлеу шараларын қ олданумен бай/ты қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекеттерінен туындайды. Нақ тылау дә режесі мен суб.к қ ұ рамы бойынша қ.қ -қ қ атынастар абсолюттік, салыстырмалы жә не жалпы реттеуші болып бө лінеді. Абсолюттік қ атынастарда тек бір тарап белгілі болады. Мыс.заттың меншік иесі. Кез келген қ ұ қ ық тық қ атынас іс жү зіндегі, заң ды жә не ерікті мазмұ нғ а ие. Қ ұ қ ық тық қ атынастардың іс жү зіндегі мазмұ ны қ ұ қ ық тың шынайы, яғ ни іс жү зіндегі қ атынасты реттеуіне байланысты ө згермейді. Қ.қ -қ қ ат-ң заң ды мазмұ ны ретінде қ атысушыларының суб.к қ ұ қ ық тары мен міндеттері тү сініледі. Қ.қ -қ қ атынастардың ерікті мазмұ ны мемлекет еркі мен субъектілер еркінен тұ рады. Кез келген қ ұ қ ық тық қ атынас мазмұ н мен нысанның біртұ тастығ ы ретінде кө рініс табады. Қ ұ қ ық қ атынастарының қ ұ рылымы: субъект, объект, суб.к қ ұ қ ық, заң ды міндет. Қ ұ қ ық тық қ атынастар – қ атысушылары ө зара байланысты заң ды қ ұ қ ық тар мен міндеттерге ие, қ ұ қ ық пен реттелген ж/е мемлекетпен қ орғ алатын қ оғ амдық қ атынастар.Қ ұ қ ық тық норма мен қ ұ қ ық тық қ атынас қ ұ қ ық тық реттеудің біртұ тас механизмінің қ ұ рамдас бө ліктері болып табылады.Қ ұ қ ық тық норманың гипотезасында қ ұ қ ық тық қ атынастың пайда болу шарттары; диспозициясында оның суб.ң қ ұ қ ық тары мен міндеттері; санкциясында аталғ ан норма жә не оның негізінде пайда болғ ан қ ұ қ ық тық қ атынас бұ зылғ ан жағ дайда орын алуы мү мкін жағ ымсыз салдар кө рсетіледі. Қ ұ қ ық тық нормада шынайы қ оғ амдық қ атынастың ү лгісі, оның мазмұ нын қ ұ райтын қ ұ қ ық тық қ атынастың да ү лгісі кө рініс табады.Қ ұ қ ық тық қ атынас – қ оғ амдық норманың қ оғ амдық қ атынасқ а ық пал етуінің нә тижесі.

11. Қ ұ қ ық тағ ы субъективтік жә не объективтік бастамалар. Қ ұ қ ық тың екі мағ ына білдіруінің мә ні қ арапайым сипатқ а ие: бірінші жағ дайда, мемлекеттің тиісті актілерінде(конст.заң дар, кодекстер, жарлық тар т.б.) кө рініс тапқ ан қ ұ қ ық нормаларының жиынтығ ы ретіндегі объективті