МОӨЖ 5. Адамның эмоциялық-еріктік сферасының ерекшеліктері

1. Тұ лғ аның психикалық кү йлерінің анық тамалық сипаттамасын қ ұ рың ыз, психикалық кү йлердің туындауының мү мкін болатын себептері мен салдарын баяндаң ыз.

Осы кү нгі физиология ғ ылымының ө зекті мә селелерінің бірі - адамның психикалық (психо—жан), іс - ә рекетінің негіздерін анық тау. Қ азіргі кезде ү лкен мидың он, жә не сол жарты шарларының Ә рекеттік айырмашылыгы, сезім жү йелерінің, таным, тү йсік, тіл, сана процестерінің, ұ йқ ы, сезініс, мотивация іспетті психикалық ә серленістердің физиологиялық механизмдері кең інен зерттеліп, айтарлық тай нә тиже алынды

Адамның психикалық ә серленісінің физиологиялық негіздері мен заң дылық тары И. M. Сеченов пен И. П., Павловтың ұ ғ ыну ілімі арқ ылы айқ ындалады. Психикалық ә серленістер физиологиялык қ ұ былыстармен тығ ыз байланысты дербестігі бар процестер.

Психикалық жә не физиологиялық кұ былыстардың ара салмағ ы

(психо - физиология сауалы) бейнелеу теориясының маң ызды саласы. Ол материя мен санағ а байланысты философияның негізгі мә селесі.

Психикалық ә рекеттің қ алыптасу заң дылық тарын психология ғ ылымы зерттейді. Ол психиканы мидың ақ иқ ат болмысты бейнелеу ретінде қ арайды.

Психикалық ә рекет жалпы психикалық қ ұ былыстардан, кү йлерден жә не кісілік қ асиеттерден тұ рады. Психикалық ә рекеттерге ық ылас тү йсік, зерде, эмоция (сезініс), ойлау, тіл, сана жатады. Эволюциялық даму кезінде адам мен жануарлардың психикасы биологиялық мұ қ таждығ ынан, қ оршағ ан ортаның жағ дайларына икемделуі арқ асында қ алыптасты. Ол мінездің қ арапайым тү рінен кү рделі кө ріністеріне алмасып дамыды. Адам бейімделудің жә не ө згергіштіктің ө те ерекше дә режесіне жетті. Ө йткені оның миы ө згеше жетіліп бү кіл адамзаттың тарихи-қ оғ амдық тә жірибесін иеленді.

Адамның психикалық қ асиеттері: қ абілеті, типтік ерекшеліктері, мінезі, темпераменті, ә леуметтік бағ дары, талаптары, оның санасы арқ ылы ұ йымдастырылады.

Психикалық ә рекеттің негізі — қ оршағ ан ортамен организмнің объективті ара қ атынасын сипаттайтын жеке физиологиялық кө ріністер. Олар біртұ тас бірлестірілген субъективтік бейне қ ұ райды (А. А. Ухтомский). П. К. Анохиннің ә рекеттік жү йе туралы ілімі физиология мен психология арасындағ ы тұ жырымды байланысты ашты.

Психикалық аурулардың шығ у себептері ә ртү рлі. Медициналық жә не психикалық ғ ылыми зерттеулердің қ орытындысы бойынша стресс адамның психикасына ә р тү рлі ә сер етіп, ә ртү рлі психикалық ө згерістерге ә келеді. Психикалық аурулар тұ қ ымқ уалайтын жә не жү ре пайда болатын екі топқ а бө лінеді. Тұ қ ымқ уалайтын ауруларғ а: олигофрения, шизофрения, эпилепсия, маникальды-депрессивті психоз жә не т.б. Жү ре пайда болатын психикалық аурулар кө птеген себептерге байланысты: дұ рыс тамақ танбау, интоксикациялық жағ дайлардың ық палы, заталмасу процестерінің бұ зылуы, экологиялық жағ ымсыз жағ дайлар, қ анның резус факторы жә не т.б.

Қ азіргі психогенетика ғ ылымының жетістіктеріне сү йене отырып, хромосомалық аурулардың шығ у себептерін хромосомалық факторлар негізінде анық тауғ а болады: хромосома жиынтығ ының артық не кем болуына байланысты кө птеген ауытқ улар. Клайнфельтер синдромы (ХХУ) жә не У-хромосомасы ық палдарына жү ргізілген зерттеулердің нә тижесінде қ ылмыскерлер мен агрессивті психопаттардың кө пшілігі мутациялық жағ дайғ а ұ шырағ ан, У-хромосомасы артық жағ дайды «хромосомы-убийцы», ал ХУУ – ХХУ хромосомалары бар балалардың ақ ыл-ой кемістігі, интеллект тө мендеуі, тө менгі ә леуметтік адаптациялануы (бейімделуі) жә не агрессивті мінез-қ ұ лық байқ алады.

Еркектерде болатын Кляйнфельтер ауруында, керісінше хромосома саны 47 (XXV) Клетка ядросында қ алыпты жағ дайда еркектерде кездеспейтін жыныстық хроматин болады. Мұ ндай еркектер ә йел пішіндес, екіншісі жыныстық белгісі нашар дамығ ан, бойлары биік болады. Оларда психиканың бұ зылуы кейде шизофрениядағ ыдан, не басқ а аурудан ажыратылмайды. Кейбір тұ қ ым қ уалайтын ауруларда фермент жү йелерінің биохимиялық ө згерулері болады. Бұ ғ ан фенилкетонурия жатады. Қ алыпты жағ дайда фенйлалалин амин қ ышқ ылының ыдырауы тө мендегідей болады\ Фенилаланин-> тирозин -> тироксин -> адреналин -> норареналин-> меланин. Бұ л тізбек фенилаланин-> тирозин кезең інде бұ зылады. Организмде фенилаланин жиналып, басқ а жолмен пирожү зім қ ышқ ылына дейін ыдырайды. Бұ л қ ышқ ыл жаң а туғ ан сә бидің зә рінде жиналады. Фенилкетонурияда ақ ыл кемістігі дамуының алдын алу ү шін бұ л кемістікті жоятын гидролизаттарды \берлафен\ береді. Кейде дені сау адамдарда фенилаланиннің ыдырауы бұ зылып, оның зердегі мө лшері жоғ ары болады.

Ал психикалық аурулардың жү ре пайда болатын тү рлерінің шығ у себептеріне стресстің -жан кү йзелісінің ық палы ерекше. Стрестің кү рделі формасы психикалық жарақ аттар немесе психогения -деп аталатын жағ ымсыз психикалқ ә серлер салдарынан пайда болатын ә р алуан аурулы кү йлерді туғ ызады. Психогения бір сә ттік кү шті жарақ аттық салдарынан немесе біршама ә лсіз, бірақ ұ зақ қ а созылғ ан психикалық жарақ аттық салдарынан пайда болады: Оның пайда болуына соматикалық кү йдің алдын ала ө згеруі, ағ заның бұ рынғ ы болғ ан аурулардан ә лсіреуі, ұ йық тамаушылық, қ ан жоғ алтпаушылық жә не басқ а жағ дайлардың ү лкен маң ызы бар. Психогения принципті тү рде толығ ынан кері қ айтатын аурулы кү й болып табылады. Сондық тан, егер басқ а бір қ осымша зияндылық болмаса, қ андай бір уақ ыт ө ткеннен соң жарақ атты жағ дай ө тіп кетісімен жойылып кетеді. Психогенияның бірың ғ ай жіктемесі ә лі кү нге дейін жоқ. Мү лың ө зі оның кү рделілігімен, аралас кө ріністерінің болуы, психогенияғ а деген бірың ғ ай кө рінісінің болмауымен ғ ана емес, сондай - ақ псйхогенияғ а принципті тү рде тә н кері қ айтатын дамудың кейде білінбеуінен, соғ ан орай аурудың белгілі дэрежеде ұ зақ дамуының орын алатындығ ымен тү сіндіріледі.