МӨЖ 5. Адамның эмоциялық-еріктік сферасының ерекшеліктері

1. Монотондылық жә не болдыру кү йлері

Ең бектің экстремалды жағ дайларына монотондылық, ұ йқ ы жә не сергектік ырғ ағ ының келіспеушілігі, кең істік қ ұ рылымын қ абылдаудағ ы ө згерістер, ақ параттың шектелуі, жалғ ыздық, топтық оқ шаулау, ө мірге қ атер тө ну. В. И. Лебедев экстремалды жағ дайдағ ы адам ә рекеттеріне толық сипаттама берді. Монотондылық. И. М. Сеченов идеяларын дамыта отырып И. П. Павлов мидың жарты шар бө лігіне тітіркендірудің аз суммасы қ ажет деп пайымдағ ан. Афферентацияның ө згеруіне ә сер етуші ішкі тітіркендіргіш ағ ымдары адамдарғ а ұ шудың биіктігі мен ұ шақ басқ ару кезінде ә сер етеді. Бомбалаушы ұ шақ тар мү шелері олардың ортақ ынтасызыдғ ы, кө з кө руінің тө мендеуі, немқ ұ райдылық, ашуланғ ыштық жә не ұ йқ ышылық кү йі болатынын айтқ ан. Ұ йқ ы мен сергегтік ырғ ағ ының келіспеушілігі. Адамның даму ү рдісі Жердің ө з осімен кү н жү йесін айналу ү рдісіне жазылумен анық талғ ан. Сансыз биологиялық тә жірибелердің нә тижесі барлық тірі ағ залардың клеткаларды бө лу ырғ ағ ы, белсенділік пен тыныштық кү йі, зат алмасу ү рдісі, тұ рақ ты жағ дайдағ ы жұ мысқ а қ абілеттілігі кү н бойына 24 сағ аттық қ айталанумен сипатталады. Қ азіргі таң да адам бойындағ ы 300 ү рдіс кү нделікті қ айталануғ а ұ шырайды. Кең істік қ ұ рылымын қ абылдаудағ ы ө згерістер. Кең істікті бағ ытталушылық деп адамның Жер бетінде ауырлық кү ші бағ ытына сә йкес жә не ә ртү рлі қ оршағ ан заттарғ а қ атысты ө з кү йін бағ алай алу ү рдісін айтады. Бұ ндай бағ ытталудың екі компоненті де бір – бірімен тығ ыз байланысты, бірақ олардың ө зара қ атынасы біркелкі емес. Ақ параттың шектелуі. Қ арапайым жағ дайларда адам кө п мө лшерде ақ паратты қ олданады, ө ң дейді жә не бө ліседі. Ол ақ параттың ү ш тү рі бар: туыстық немесе достық қ атынастағ ы аз адамдарғ а арналғ ан жеке ақ параттар; формалды ә леуметтік топ мү шелеріне арналғ ан арнайы ақ параттар; баспасө з ақ парат қ ұ ралдарымен берілетін ортақ ақ параттар. Ұ зақ жалғ ыздық адам психикасына ө згерістер ә келеді. Росса (Антарктида) мұ здығ ында ү ш ай жалғ ыз болғ ан Р. Бэрд ө з кү йін депрессивті деп санағ ан. Ол ө з отбасы мү шелері мен достарының жарқ ын бейнелерін елестеткен. Осы кезде жалғ ыздық сезімі жоғ алатын болғ ан. Осы кездері жағ дайды философиялық талдауғ а талаптану ә рекеті басым болғ ан. Топтық оқ шаулау. Арктикалық жә не антарктидалық экспедиция мү шелері жыл бойына топтық оқ шаулауда болуғ а мә жбү р болғ ан. Суасты қ айығ ының бө лімдерінің жекешеленуі аз топты адамдардың оқ шаулануына ә келіп соқ қ ан. Ғ аламшар аралық экспедиция командасы алты – жеті адамнан тұ ратын болғ ан. Марсқ а ұ шқ ан экипажда ү ш адам оқ шаулануда мә жбү рлі тү рде қ алғ ан. Осылай оқ шауланғ ан адамдар бір – біріне шынайы қ амқ орлық кө рсетуге ұ мтылып отырғ ан, досын қ тқ ару ү шін ө зін ө лімге байлағ ан. Ө мірге қ ауіп тө ндіру адамның психикалық кү йіне белгілі бір мө лшерде ә сер етеді. Осындай жағ дайда қ алғ ан адамдар стеникалық эмоцияларғ а беріліп ерлік кө рсетіп жатады. Бірақ аман қ алуғ а сенімсіздік нә тижесінде психикалық шиеленісу туындауы мү мкін.

2. Іс-ә рекеттің экстремалды, стрестік жағ дайларындағ ы психикалық кү йлер

Кейбір экстремалды жағ дайларғ а тө селуге болады. Олардың бірнеше тү рін бө ліп кө рсетеді: тұ рақ ты тө селу, қ айта тө селу, дезадаптация жә не реадаптация. Тұ рақ ты психикалық тө селу. Бұ л экологиялық жә не ә леуметтік онтогенез ү рдісі кезінде пайда болатын психикалық шиеленісуді талап етпейтін психикалық ә рекеттер байланысы. П. С. Граве мен М. Р. Шнейдман адамның тө селуі оның ішкі кү йлер қ орының болып жатқ ан жағ дайларғ а жетуімен байланысты деп тү сіндірген. Психикалық тө селу оның патологиялық кү йіне ұ қ самайды ол жеке ерекшеліктер мен жұ мыс істеу диапазонының кең ауқ ымымен сипатталады. Адамның қ айта тө селуіне қ абілетсіздігі оның психикалық – жү йкелік ө згеруіне ә сер етеді. Психикалық дезадаптация. Адамның жан кү йзелісі оның ү йренген қ атынастарының ү зілуімен, алғ а қ ойғ ан мақ сатына жетеалмаушылығ ы мен, жақ ын адамды жоғ алтуымен сипатталады. Бұ ның бә рі уайымдаушылық пен, жағ дайды бағ алай алмаушылық пен жә не одан шығ ар жолды таба алмауымен сипатталады. Экстремалды жағ дайдағ ы психикалық дезадаптация уақ ыт пен кең істікті қ абылдай алмаушылық пен, ерекше психикалық жағ дайдың туындауымен сипатталады. Кө птеген адамдар ішкі кү йлерінің ә рекеттері арқ ылы қ иын ө мірлік жағ дайлардан шығ ады, жә не жоғ алтқ ан жандү ние тепе – тең дігін сақ тайды. Бір сө збен айтқ анда қ айта тө селеді. Бірақ бұ л барлық адамдарғ а тә н қ асиет емес. Психикалық дағ дарыстан шығ а алмағ ан адамдар ө зін ө зі ө лтіруге дейін барады. Психологиялық реадаптация. Қ айта қ ұ рылғ ан динамикалық жү йе, адамның реттелген қ атынастары, ерекше жағ дайда адамның ө мір сү ру уақ ыты оның тұ рақ ты стеоротипті ө мір сү ру жү йесіне айналады. Ә деттегі ө мір сү ру механизмдары жоғ алып, ұ мытылады. Адамның экстремалды жағ дайдан ә деттегі ө міріне қ айта оралуы оның динамикалық стеоротипін бұ зып, бұ рынғ ы ө мір сү ру дағ дыларына қ айта ү йренуге ә келіп соғ ады, яғ ни реадаптацияланады. Ө мір сү рудің ерекше жағ дайларынан тыс экстремалды жағ дайдағ ы психикалық қ айта тө селу, дезадаптация, жә не реадаптация адам ө міріндегі келесі кезең дірдің кезектесуімен сипатталады: 1. дайындық 2. психикалық шиеленістің басты кезең і 3. кірудегі ө ткір психикалық ә рекет 4. қ айта тө селу 5. аяқ таушы психикалық шиеленіс 6. шығ удағ ы ө ткір психикалық ә рекет 7. реадаптация Қ айта тө селу кезең і белгілі бір жағ дайларғ а байланысты терең психикалық ө згерістер кезең імен ауыстырылуы мү мкін. Осы екі кезең арасында аралық – психикалық тұ рақ сыздық ә рекетімен сипатталады.

3. Аффект жә не оның ө ту дең гейлері

АФФЕКТ (лат. affectus— переживание, душевное волнение, страсть)—термин философии и психологии, означающий относительно кратковременное, сильно и бурно протекающее эмоциональное переживание(страх, ярость, ужас, отчаяние и т. п.); обычно сопровождается резкими выразительными движениями, криком, плачем. Аффект может нарушать нормальное течение высших психических процессов восприятияи мышления, вызывать сужение, а иногда и помрачение сознания. При определенных условияхотрицательные аффекты фиксируются в памяти в виде т. и. аффективных комплексов. Эти следы пережитыхаффективных состояний способны актуализироваться под влиянием раздражителей, ассоциативносвязанных с той обстановкой, которая вызвала аффект. Другая важная особенность аффекта состоит в том, что по мере повторения отрицательных аффектов, вызванных одними и теми же или сходными факторами, их проявление может усиливаться (явление “аккумуляции” аффекта), создавая иногда картинупатологического поведения.

4. Стресстік кү йлердің ерекшеліктері

Ғ ылымғ а ең алғ аш осы ұ ғ ымды енгізген канадалық физиолог Ганс Селье. Оның анық тамасы бойынша, стресс - ө те жағ ымсыз ә серлерге жауап ретінде туғ ан организмнің қ алыпсыз бейімделу ә рекеттерінің жинағ ы. Адамның жеке ерекшеліктеріне, мінезіне, жоғ арғ ы жү йке ә рекетінің типтеріне орай стрестің бірнеше тү рлері байқ алады.

Стресс ү ш кезең нен тұ рады:

1. ү рейлену - жағ ымсыз тітіркендіргіш ә сер еткен сә тте туатын жауаптың алғ ашқ ы кезең і. Таң ырқ ау іспетті сезім пайда болады;

2. тө зімділік – жағ ымсыз тітіркендіргіш ә серіне беріліп кетпей, оғ ан тө зу реакциясы туады. Бұ л кезде гипоталамус-гипофиз жү йесінің ық палымен бү йрек ү сті безінің гормондарының мө лшері қ анда тез мө лшерде кө бейіп кетеді. Симпатикалық жү йке жү йесінің ә серімен жү ректің соғ у ырғ ағ ы жылдамданады, тыныс алу ырғ ағ ы да жиілене тү седі. Бұ лшық еттердің жиырылу қ абілеті кү шейеді;

3. ә лсіреу – бейімделу қ орының мү мкіндігі азайып, таусылады, сондық тан психологияда дезадаптация (бейімделудің нашарлап жойылуы) пайда болады.

Стрестің кө пке созылғ ан ауыр тү рі адамды жү детіп, қ айғ ығ а батырады.

Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда, заманында Ә бу Ә ли Ибн Синаның қ ойларғ а қ ойғ ан тә жірибесі ө те қ ызық. Ол бір қ ойды қ орағ а, басқ а қ ойларды кө ретіндей етіп, жалғ ыз ө зін қ амағ ан. Ал екінші қ ойды басқ а қ орағ а қ асқ ырдың ү йшігінің жанына орналастырғ ан. Бірінші табынғ а қ осылғ ысы келіп, маң ырай берген, бірақ алдындағ ы жем-шө пті жеп тұ рғ ан. Ал екінші қ ой қ асқ ырды кө рген сайын ү ркіп, қ ашпақ болғ ан. Ол алдындағ ы жемді аузына да алмай, жү деп-жадап ә лсіреген. Адам да сол сияқ ты жақ сыны кө рсе жақ ындағ ысы келіп, жағ ымды стресс туады. Ал жаманды кездестіргенде одан жанын аулақ салып, қ ұ ты қ ашады, жағ ымсыз стресс туады. Міне, осы екі мысал стрестің жағ ымды жә не жағ ымсыз тү рлерін біршама сипаттайды. Стресті тудыратын ә серлерге қ арай физиологиялық жә не психологиялық стресс деп екіге бө леді. Психологиялық стресті мә ліметтік жә не эмоциялық стресс деп атайды. Тосыннан жағ ымсыз хабар естігенде мә ліметтік стресс пайда болады. Адам дұ рыс жауап таба алмай, қ атты қ иналады, не істерін білмей, абыржып қ алады. Ал эмоциялық стресс қ ауып туғ анда немесе оқ ыс қ орық қ анда, не біреуден қ атты кө ң ілі қ алғ анда байқ алады. Мұ ндайда жоғ арғ ы жү йке ә рекетінде тежеулі серпілісі қ анат жаяды. Соның нә тижесінде іс-қ имыл ә рекеті немесе сө йлеген сө зі бұ зылады. Стрестің физиологиялық тетігі гипоталамус-гипофиз бү йрек ү сті безі жү йесінің рефлекторлық қ ызметіне негізделген. Стресс кезінде қ анда глюкокортикоидтар мен катехоламиндердің, серотониннің мө лшері оқ ыс кө бейеді. Ғ ылымның жаң а деректері бойынша оғ ан қ осымша самототропин жә не самотомединдер де стрестің, ә сіресе оның ү рейлену кезең інің ө рлеуіне себеп болады. Самототропин иммундық жү йенің қ ызметін белсендіріп, организмнің стреске қ арсы тұ ру тө зімділігін арттырады.

5. Фрустрация, депрессия, апатия

Фрустрация - [ лат. frustratio – алдау, сә тсіздік, ақ талмағ ан ү міт ] - алғ а қ ойғ ан мақ саттарына жете алмағ ан, жоспарлары кү л-талқ ан болып кү йреген адам басынан ө ткеретін уайым, ү рей билеген психологиялық жай-кү й. Дегеніне жете алмағ ан, діттеген мақ сатын орындай алмағ ан саясат субъектілері фрустрация жағ дайын кешуі мү мкін.Мақ сатқ а жету жолында жең у мү мкін емес (немесе субъективті қ абылданатын) қ иыншылық тардан объективті негізде туындайтын жү ріс-тұ рыс пен уайым ретінде танылатын адамның психикалық қ алпы.

Фрустрация мен агрессияның ө зара байланысты екеніне ешқ андай шек жоқ, алайда бұ л байланыс бір жақ ты емес жә не міндетті емес. Агрессия жайлы фрустрация – агрессия теориясында, фрустрация агрессияғ а деген мотивті немесе ішкі ниеттенулерді жасайды деген тү сініктерді кө рсетеді жә не тек агрессивті мінез-қ ұ лық реакциясы ғ ана емес, альтернативті реакциялар да болады деп санайды. Агрессияның ә леуметтік ү йрену теориясы фрустрацияны қ ажетті, бірақ жеткіліксіз шарт ретінде агрессияның кө рінуін жең ілдетеді деген ойды дамытады. “Фрустрация жағ дайында агресситі мінез-қ ұ лық пайда болу ү шін индивидте “диспозиция” болу керек немесе осығ ан ұ қ сас жағ дайларда ө зін агрессиялы ұ стайтын мінез-қ ұ лық қ а бейім болу керек. Мұ ндай “диспозициялар ә леуметтік ү йренулер: бақ ылау, қ оршағ андардың мінез-қ ұ лқ ы, агрессияны қ олданудағ ы меншікті сә тті тә жірибелер” арқ ылы қ алыптасады жә не бекиді.

Депрессия (лат. depressio — кө ң ілсіздак, жабыраң қ ылық) – жабығ у, торығ у, кү йзелу секілді ұ ғ ымдарына балама ұ ғ ым. Депрессия - кө пке созылмайтын, бірақ созылып кетсе невроз немесе психоздың бастауына айналатын тү нілу мен пессимизм арқ ылы бейнеленетін кө ніл-кү и жағ дайы.

Бұ л ө зі нарық тық қ оғ ам орнағ ан соң ең кө п қ олданылатын ә рі ең бір «сә нді» сө зге айналды. «Депрессияда жү р едім», «депрессияның салдарынан жұ мыстан кеттім» болмаса «депрессиядан айық қ ан соң бә рін жаң адан бастаймын» деген тіркестер бір ауыздан шығ ып, екінші біреулердің қ ұ лағ ына ілініп жатады. Қ ұ лағ ына ілінетін себебі – тың даушының ө зі депрессияда жү р…

Кө бінесе кү йзеліс, жабығ у ең алдымен мегаполис тұ рғ ындарына тә н. Ө йткені кө птеген психологтар депрессияның қ алалы жерлерде ү лес салмағ ы басым екенін жазады. Сосын оны ү лкен қ аладағ ы ө мір ырғ ағ ының жоғ арылығ ымен тү сіндіреді. Мегаполис тұ рғ ындары ү лкен қ аланың жақ сылығ ы мен жамандығ ына қ атар тө зіп, басқ аша айтқ анда екеуінің дә мін тең татып кү нелтуге мә жбү р. Техника мен технология алысты жақ ын етіп, қ ол ең бегін жең ілдеткенімен, мобильді телефонмен кү ніне бірнеше рет сө йлесу, радио, теледидардан керекті-керексіз ақ параттар алу, негізінен батыстық менталитетті бейнелейтін агрессиялық фильмдер кө ру, нарық тың басты қ ұ ндылығ ы ақ ша болғ андық тан, ақ ша табу ү шін жанталаса ө мір сү ру, сө йтіп ә ке-шеше, туғ ан-туыс, қ атар қ ұ рбыдан алыстау арқ ылы ө з-ө зіне тұ йық талу адамның жү йкесін шаршатып, депрессияғ а ұ шыратады. Биік-биік ғ имараттар да жү йкесі ә лсіз адамның мысын басуы мү мкін. Оның бер жағ ында «жұ мыстан шығ ып кетпес пе екенмін?», «бастығ ым ұ натпай жү р», «пә терақ ының уақ ыты жақ ындады», т.б кү дік-кү йзелістер де мегаполис адамының ең сесін кө тертпей, нарық тың кү ресініне лақ тыруғ а бейіл… Нарық тық экономикадағ ы халық тың кешкі тоғ ыз-онғ а дейін жұ мыс істеп, дқ рыс дем алмауы да ә сер етеді. Кейде жексенбі кү ндері де шаруа бітірулері тиіс. Уақ ыттары есептеулі. Шаршап жү реді. Ашуланшақ. Ө йткені нарық тың ө з заң ы, ө з моралі бар. Нарық қ ылтың -сылтың еркелікті кө термейді

Апатия - кө не грек философиясында, стоиктер ұ станғ ан этикалық принцип бойынша адам белсенділіктернің тө мендеуі.

АПАТИЯ (гр. аnatheia–бетараптық) – немқ ұ райдылық кү й. Қ андайда бір іс-қ имылғ а деген қ ұ лшыныстың жоқ тығ ы. Енжарлық, селқ остық, сылбырлық, кө ң ілдің еш нә рсеге соқ пай, ұ нжырғ аның тү суі.

Апатия – это состояние безразличия и равнодушия ко всему вокруг происходящему. Давайте рассмотрим причины данного психологического недуга, способы лечения, а также советы психолога и методы профилактики апатии.

Апатия представляет собой состояние, при котором все вокруг становится безразличным, нет желания ни с кем разговаривать и что-либо делать. Существует множество причин апатит, от психологической и физической усталости и истощенности организма до нарушений в работе эндокринной системы и хронических заболеваний. Апатичное состояние знакомо каждому, но у один оно быстро проходит, а у других перерастает в серьезную депрессию.