Прадмова

Беларуская і руская мовы роднасныя. Яны абедзве належаць да ўсходнеславянскай падгрупы. Напэўна, сярод усіх славянскіх моў няма такіх блізкіх, як беларуская і руская, у фанетыцы, лексіцы, марфалогіі, сінтаксісе. Аднак гэтае падабенства пры паралельным існаванні дзвюх моў негатыўна адбіваецца на пісьменнасці тых, хто карыстаецца гэтымі мовамі, адмоўна ўплывае на культуру і чысціню маўлення. Пры гэтым адбываецца ўзаемны ўплыў моў і ў маўленні ўзнікаюць памылкі такога тыпу: “Я ажаніўся на аднакласніцы”, “Паны здзекаваліся над людзьмі”, “Европа смеется с нас”, “Я издевался с друга” і г.д.

Як відаць з прыведзеных прыкладаў, не толькі руская мова ўплывае на беларускую, але і, наадварот, у рускім маўленні насельнікаў Беларусі адчуваецца ўплыў беларускіх моўных асаблівасцяў. Такую з’яву называюць моўнай інтэрферэнцыяй. У “Слоўніку іншамоўных слоў” яна мае наступнае азначэнне: “Інтэрферэнцыя – узаемапра-нікненне моўных элементаў у выніку кантактавання моў”¹.

У сувязі з гэтым узнікла неабходнасць стварэння дыдактычнага матэрыялу па беларускай мове, накіраванага на папярэджанне памылак, выкліканых уплывам рускай мовы.

Пры падрыхтоўцы дадзенага дапаможніка былі выкарыстаны матэрыялы для сярэдняй школы, тэхнікумаў і ВНУ, вопыт практычнай працы са школьнікамі і студэнтамі Назіранні і сістэматызацыя памылак школьнікаў і студэнтаў, аўтараў газетных і часопісных артыкулаў і, на вялікі жаль, дыктараў Беларускага радыё і тэлебачання, якія павінны з’яўляцца для нас узорам правільнага маўлення, паказалі, на якія моўныя з’явы трэба звяртаць больш увагі, каб пазбегнуць памылак руска-беларускай інтэрферэнцыі.

Сістэма практыкаванняў, змешчаная ў дапаможніку, ахоплівае фанетычны, лексічны, словаўтваральны, марфалагічны і сінтаксічны моўныя ўзроўні. Перад практыкаваннямі даюцца кароткія моўныя каментарыі, якія дапамогуць навучэнцам і студэнтам у выкананні заданняў.

Сістэма практыкаванняў пабудавана паводле прынцыпу су-пастаўлення тых ці іншых моўных з’яў, таму ў дапаможніку многа заданняў на пераклад з рускай мовы на беларускую.

Аўтары спадзяюцца, што дадзены дапаможнік будзе карысны для школьнікаў, навучэнцаў падрыхтоўчага аддзялення, студэнтаў, усіх тых, хто хоча папоўніць свой лексічны і граматычны запас, дабіцца высокай культуры маўлення на беларускай мове.

Матэрыялы дапаможніка могуць быць выкарыстаны на практычных занятках, пры падрыхтоўцы да цэнтралізаванага тэставання, для кантролю ведаў.

1. ФАНЕТЫЧНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ

1. У беларускай мове ёсць адметныя зычныя гукі [дж], [дз], якія абазначаюцца спалучэннямі дзвюх літар: гляджу, пасяджэнне, радзіма, дзесяць. Паасобку такое спалучэнне літар вымаўляецца толькі на стыку прыстаўкі і кораня: аджыць, паджылкі, падземны.

2. Адметнасць гукавай сістэмы беларускай мовы ў тым, што гукі [ж], [ш], [ч], [дж], [р], [ц] вымаўляюцца заўсёды цвёрда і з’яўляюцца зацвярдзелымі: жыта, шэпт, рад, царква, чорны.

3. Гукі [г], [г'] у беларускай мове не выбухныя, а фрыкатыўныя: горад, глухі, гойдацца, гістарычны. Словы з выбухным [г], тыповым для рускай мовы, выкарыстоўваюцца рэдка: ганак, гузік, гвалт, мазгі, гонта, нягеглы.

4. Беларускай мове ўласцівы гук [ ў], які чаргуецца з в, л, у: праўда, воўк, галоўка, пісаў – пісала, напісаў у газету – напісала ў газету.

5. У графічную сістэму беларускай мовы ўваходзіць апостраф (’), які не з’яўляецца літарай, а паказвае, што галосная літара, якая ідзе пасля яго, абазначае спалучэнне з двух гукаў: аб’ява – аб[йа]ва, надвор’е – надвор[йэ].

6. У беларускай мове ёсць прыстаўныя гукі в, г, а, і: восень, павук, аржаны, іржавы, гэты, гэтак.

7. Для беларускай мовы характэрна большая колькасць падоўжа-ных зычных, чым для рускай: ддз, жж, зз, лл, нн, нн, сс, цц, шш, чч (у рускай мове жж, сс): стагоддзе, збожжа, галлё, насенне, жыццё, ноччу.

8. У беларускай мове ўсе галосныя гукі пад націскам вымаўляюцца выразна: мора, думка, верны, свята.

Не пад націскам галосныя [о], [э] у беларускай мове пры вымаўленні і напісанні змяняюцца на [а]: возера – азёры, мова – маўленне, рэкі – рака. Гэта з’ява адзначаецца ва ўсіх пераднаціскных і паслянаціскных складах у спрадвечна беларускіх словах.

У невялікай групе слоў ненаціскны галосны [о] у спалучэннях ро, ло змяняецца на [ы]: гром – грымець, дровы – дрывасек, кроў – крывавы, глотка – глытаць.

Назначную колькасць запазычаных слоў аканне не распаўсюдж-ваецца: атэстат, тэлеграма, дэмакратыя.

9. Адметнай рысай беларускага вымаўлення і правапісу з’яўляецца дзеканне (змена зычнага [д] пры яго памякчэнні на [дз']) і цеканне (змена зычнага [т] на [ц']). Дзеканне і цеканне адбываюцца перад галоснымі і перад мяккім [в']: дзюба, дзядзька, дзіва, дзверы, абедзве. Перад [в'] не мяняюцца [д] прыставачны і [т] суфіксальны: адвесці, адвёртка, у клятве.

У большасці слоў іншамоўнага паходжання дзеканне і цеканне не назіраюцца: тэзіс, тэма, тэатр, дэкан, дэвіз. Толькі некаторыя словы вымаўляюцца з [дз'] і [ц']: эцюд, цітр, камандзір.

Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Напішыце тэкст пад дыктоўку, затым зверце напі-санае з надрукаваным. Знайдзіце ў тэксце фанетычныя асаблівасці беларускай мовы.

Яны спусціліся па схіле ад верхняй мяжы лугу да яго сярэдзіны. Тут мак трохі пачаў расступацца, даючы месца настырнаму багаццю іншых кветак. Сям-там сінелі лапікі буйных духмяных незабудак, калыхаліся на ветры званочкі, ад густога водару жоўтай азаліі п’янела ў галаве. Мясцінамі ў кветкавых чашчобах трапляліся жарсцвяныя плешыны, тырчалі з травы камяні, каля іх заўжды было многа калючага шчэбеню; ён шкодзіць ступням. Іван таму пачаў асцярожненька выбіраць шлях, углядаючыся ў дол. Аднойчы перад яго тварам у траве бліснула чырвоная кропелька. Ён сагнуўся. Між зубчастых лісточкаў ірдзела некалькі налітых сокам буйных сунічын. Толькі ён сарваў іх, як перад вачамі замільгалі яшчэ чырвоныя зорачкі. Тады ён паклаў скуранку, прысеў. Джулія таксама з радасным воклічам кінулася ў дол.

Ягад было шмат – буйных, сакаўных, амаль скрозь спелых. Іван і Джулія пачалі поўзаць і есці іх прагна, прыгаршчамі, забыўшыся на час і асцярогу. Мінула, напэўна, шмат часу: сонца пасунулася на другі бок неба і моцна высвечвала даліну з пералескамі і парэзаны крывулякамі расселін Мядзведжы хрыбет.

Абліваючыся потам, Іван усё поўзаў па траве на каленях, калі пачуў ззаду крокі Джуліі. Хлопец азірнуўся, павярнуўся і, выціраючы з ілба пот, сеў. Тоячы ў зыркастых вачах лагодную ўсмешку, дзяўчына хуценька падышла да яго, апусцілася на калені і разгарнула ражок свае курткі. На густа запэцканай сунічным сокам пале чырванела рассыпістая кучка ягад.

З а д а н н е 2. Прачытайце тэксты на рускай і беларускай мовах. Назавіце словы, агульныя для абедзвюх моў. Знайдзіце ў беларускім тэксце асаблівасці беларускай мовы.

На стале гарэла лямпа пад На столе горела лампа под

светлым абажурам і ляжала светлым абажуром и лежа-

разгорнутая кніга, якую чытаў ла раскрытая книга, кото-

настаўнік. На гэты раз чытан- рую читал учитель. На этот

не штось не ладзілася, і Лаба- раз чтение что-то не лади-

новіч часта адрываўся ад кні- лось, и Лобанович часто от-

гі, пахаджваў па пакоі і думаў. рывался от книги, ходил по

Новае месца, новыя людзі і комнате и думал. Новое ме-

тая работа ў школе, якую трэ- сто, новые.люди и та рабо-

ба было распачынаць на гэтых та в школе, которую нужно

днях і да якой ён так доўга было начинать на этих днях

рыхтаваўся, – усё гэта займа- и к которой он так долго

ла яго думкі, і яму было лёг- готовился, – все это зани-

ка і добра, бо так многа нова- мало, и ему было легко и

га і цікавага спадзяваўся ён хорошо, ведь так много но-

спаткаць на першай сваёй да- вого и интересного надеял-

розе незалежнай грамадскай ся он встретить на открыв-

працы. (К-с) шейся перед ним дороге са-

мостоятельногообщественного

труда.

З а д а н н е 3. Прачытайце тэкст «Першыя беларускія календа-ры». Растлумачце правапіс е, я, э ў словах іншамоўнага пахо-джання. Назавіце, якія не падпадаюць пад аканне і яканне.

Першыя беларускія календары

Да рэвалюцыі першыя календары з рознымі патрэбнымі звесткамі друкаваліся ў Варшаве, Кракаве, Маскве, Петраградзе, Брэсце, Вільні, Гомелі, Гродне, Магілёве, Мінску, Полацку, Супраслі і інш. Аднак сталую традыцыю іх выпуску, па сутнасці, сфарміравалі выдаўцы “Нашай нівы”. Першы выйшаў на 1910 год у друкарні Марціна Кухты ў Вільні. Аўтары імкнуліся, каб гэтыя невялікія кніжачкі сталіся ка-рыснымі і неабходнымі асноўнаму чытачу – селяніну. Каляндар выдаваўся па месяцах у трох раздзелах: праваслаўным, рымска-каталіцкім, грэка-каталіцкім – і адпаведна на трох мовах – царкоўнаславянскай, польскай і беларускай. Ва уніяцкай частцы назвы свят і прысвяткаў трапляліся прастамоўныя, у канцы змяшчаліся некаторыя прыказкі. Хаця і коратка, але быў прадстаўлены яўрэйскі каляндар, што сведчыла аб дэмакратычнасці і верацярпімасці ўкладальнікаў.

У календары змяшчаліся розныя цікавыя і карысныя матэрыялы – змены фаз месяца, надвор’е, даты кірмашоў на Беларусі, парады накшталт: як на торфе зрабіць сенажаць, якая карысць ад пасеву траў, як пазнаць, якое штучнае ўгнаенне патрэбна для нашай зямлі, як выбіраць добрага рабочага каня, як выбіраць карову, як адкрываць сельскагаспадарчую суполку, як варыць верашчаку, калі секчы дрэва на будоўлю, як даіць неспакойных кароў, як пазнаць, колькі гусаку гадоў, як звесці мох і лішаі на садовых дрэвах, як тушыць пажар у коміне, якім зернем сеяць – і шмат іншых парад, што не страцілі сваю вартасць і сёння. Акрамя таго, друкаваліся творы пісьменнікаў, фальклорныя матэрыялы, асвятляліся палітычныя і эканамічныя пытанні.

З а д а н н е 4. Напішыце словы па-беларуску, абазначце націск.

Арест, ближе, бобр, босой, валенок, ввести, везти, верба, восьмеро, вплести, вчера, гипсованный, далее, закованный, еще, дочь, зерно, имя, изредка, коклюш, кроить, наверху, осока, мизинец, некоторые, оба, щавель, ласковый, развитие, ремень, решето, долото, испеченный, каменный, донести, доска, задаром, иной, конопля, замести, коршун, нажитой, скомпонованный, ножницы, поровну, апостроф, ольха, зайцы, растрясти, кремень, окруженный, рожденный, принесенный.

З а д а н н е 5. Напішыце словы па-беларуску, абазначце націск.

Обруч, окунь, волосы, лопух, горячо, обломанный, бородавка, коромысло, кухонный, завозить, приносить, кроить, после, потом, печёный, роскошь, тополевый, топлёный, плащевой, ротовой, суповой, боязнь, атакованный, войсковой, дочиста, видно, пойдём, нарост, возраст, заячий, трястись, уровень, вприсядку, крещёный, восковой, икнуть, дочитанный, мышление, крупа, отомстить, обух, кашеми-ровый, снежки, звонят, места, брюшко, выбоина, заслонка, морозы.

З а д а н н е 6. Напішыце словы, абазначце націск.

Гліняны, імя, адзінаццаць, чатырнаццаць, каменны, фартух, малы, крапіва, знахар, латаць, кішка, пасланец, худзенькі, спіна, вусы, удалы, каштарыс, цэхавы, упрысядкі, тэкставы, трубчасты, цэмент, таварышы, існуе, шчаслівы, абрыс, абутнік, абцугі, губчаты, адпраўны, засцежка, грамадзянін, хрысціянін, супавы.

З а д а н н е 7. Перакладзіце словы на беларускую мову такім чынам, каб у іх былі падоўжаныя зычныя.

Судья, литьё, ружьё, ладья, свинья, окрестность, свадьба, сучья, заречье, многовластие, жизнь, мягкий, безземелье, оперенье, возвы-шенность, ночью, колосья, рысью, полозья, свидание, мышью, вопрос, молодежью, сватья, бездорожье, немочью, грязью, питьё, пятью, десятью, управление, Наталья, келья, наводнение, мытье, семена.

З а д а н н е 8. Устаўце прапушчаныя літары, растлумачце напі-санне спалучэнняў зычных.

Аксі…ма, рады…ла, патры…тызм, перы...д, рацы...налізатар, ста-ды...н, гені...льны, сацы...льны, ды...лог, ды...пазон, алімпі...да, ды...гназ, міліцы...нер, ра...ніраванне, фа..., ра...н, ма...р, трыль...н, гі-гі...на, нацы...нальны, ажы…таж, абітуры...нт, фе...рверк, акі...н, ды...метр, бі…лаг, пацы…нт, біблі…тэка, бі…граф, гене…логія.

З а д а н н е 9. Напішыце словы па-беларуску.

Шмидт, контрастно, устный, капустный, отдаленный, несчастный, немилосердно, проездной, Кронштадт, аванпостный, бессердечный, расщеплённый, бессмертный, балластный, форштадт, счастливый, поздно, солнце, шестнадцатый, Брандт, расследовать, беззаконие, рассадить, областной, безвыездно, скоростной, рассекретить, расслоиться, свистнуть, разостланный, радостный, крепостной.

З а д а н н е 10. Напішыце па-беларуску геаграфічныя назвы, па-стаўце іх у творным склоне.

Мстиславль, Нарочь, Птичь, Заславль, Сибирь, Лукомль, Славгород, Свирь, Несвиж, Обь, Переяславль, Новороссийск, Дрогичин, Припять, Случь, Гомель, Борисов.

З а д а н н е 11. Зрабіце пераклад слоў на беларускую мову.

Голубь, составь, семья, любовь, добавьте, познакомься, накипь, семьдесят, сыпь, семь, кровь, восемьдесят, бьются, восемь, пьёт, верфь, степь, пью, бью, дробь, поставьте, прорыв, избавьте, глубь, степь.

З а д а н н е 12. Перакладзіце словы на беларускую мову. Назаві-це асаблівасці беларускай мовы ў гэтых словах.

Медаль, земной, село, пехота, бесстрашный, певец, педаль, памятка, передний, серединка, легенда, Пантелеймон, печатка, песок, пенал, пейзаж, операция, генерал, сержант, телефон, местный, местком, Алексей Александровнч, Белинский, Серпилин, Сервантес, Менделеев, Васнецов, Валентина, селекция, секунда, немецкий, землянка, котелок, энергичный, спектакль, березка, смертельный, несёте, ведёте, связь, жизнерадостный, третьеклассник, деепричастие, легендарный, Белград, беллетристика, бензин, берлога.

З а д а н н е 13. Замест кропак пастаўце неабходныя літары.

1. Да самай позняй ночы гр…мелі на вуліцах гармонікі і бубны.

2. А там, удалечыні за лесам, зачыналася гр…мотная лясная бойка.

3. Водбл…скі зары адбіваліся на паверхні мора і трапяталі, расцякаючыся жывым агнём.

4. Хітраватыя Лёшкавы вочы на круглявым бр…вастым твары няўцям міргаюць, як гэта бывае ў чалавека, які зрабіў нейкае глупства.

5. Шумяць лясы, маўчаць даліны, гарыць агнём кр…вавым рань.

6. Раптам ліпа ўздр…ганула, ствол яе заламаўся ўверсе.

7. Адусюль веяла др…мотным пакоем.

8. На др…вотні бацька сек др…вы, а сын дапамагаў яму.

9. Маці стаяла каля стала і кр…шыла капусту.

10. Па дарозе ехалі фурманкі з ябл…камі ў драбінах.

З а д а н н е 14. Спішыце, устаўце, дзе трэба, прыстаўныя галос-ныя або зычныя.

1. Валодзька, рыючы …лбом пульхную зямлю, выў і роў ад болю, ад крыўды, ад злосці, але не гаварыў нічога.

2. Хаты былі на …остраве, …остраў гэты, праўда, не кожны прызнаў бы за …остраў – аб яго не плёскаліся ні марскія, ні нават …азёрныя хвалі.

3. На...оддалек у лазе пачаў збірацца туман.

4. Я пад родным бацькаўскім …акном белую бярозу пасадзіў.

5. Праз …мшары, лясы і паляны на засаду ішлі партызаны.

6. Я не магу адарваць …ачэй ад снежнай гладзі …озера.

7. Ідучы …уліцаю, Васіль бачыў: людзі стаялі каля варот, ліплі да …акон.

8. Па дарозе на вялікай хуткасці …мчалася машына.

9. Аршанскі …льнокамбінат выпускае разнастайную прадукцыю.

10. Над лесасекай, зарослай густымі кустамі алешніку, плыло па…уцінне.

2. ЛЕКСІЧНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ

Лексіка любой мовы з‘яўляецца найбольш рухомай часткай мовы, а таму і найбольш пранікальнай для інтэрферэнцыі, бо рэдкія словы ў дзвюх мовах цалкам супадаюць па значэнні.

Беларуская і руская мовы маюць мноства агульных лексічных рысаў, аднак гэта не сведчыць пра тоеснасць лексічных сістэм гэтых моў. Кожная з іх мае спецыфічныя рысы на лексічным узроўні, ігнараванне якіх прыводзіць да інтэрферэнцыйных памылак – русізмаў або беларусізмаў.

Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Знайдзіце ў сказах русізмы, замяніце іх беларус-кімі словамі.

1. Вадзіцель скрыўся, не аказаўшы дапамогі.

2. Ад’езд Івана Фёдарава з Масквы не быў бегствам, тым больш тайным.

3. Усе гэты парадак добра ведаюць, ды не ўсе яму следуюць.

4. Не буду расказваць пра яго на дзіва плённае і шчодрае творчае наследдзе.

5. Далей стаялі срэбраныя кружкі з воцатам, алеем.

6. В.А. Сухамлінскі ў сваіх працах выкарыстоўваў народныя афарызмы, пасловіцы, легенды.

7. Гасцям прыйшліся даспадобы блюды беларускай кухні.

8. У другой міравой вайне ён ратаваў і лячыў суайчыннікаў.

9. Аляксей Грышын заняў дзесятае месца па прычыне падзення ў фінальным прыжку.

10. Аўтары сутыкнуліся з цяжкасцямі, перш за ўсё з адсутнасцю манаграфічных разработак.

З а д а н н е 2. Знайдзіце ў сказах русізмы, замяніце іх беларус-кімі словамі.

1. Мае знаёмыя атрымалі кватэру ў новым пяціэтажным доме.

2. Празрэнне прыйшло да мяне раптоўна.

3. У некаторых магазінах былі выяўлены абвесы і аблікі пакупнікоў.

4. Электрапоезд узвізгнуў тармазамі і нечакана застыў.

5. Толькі зрэдку выгляне між хмар патускнелае сонейка.

6. Маладая дзяўчына з чолачкай пад бялюткім каўпаком доўга слухала Лявона Лявонавіча.

7. Іх прэтэнзіі былі неабаснаванымі.

8. Усіх прысутных паразіла, як цудоўна ён выканаў трайное сальта.

9. З каляровых зонцікаў над людскімі галовамі тонкімі струмень-чыкамі сцякаў дождж.

10. Рукі ў белых манжэтах спакойна ляжалі на пярылах крэсла.

З а д а н н е 3. Знайдзіце ў сказах няправільна ўжытыя словы. Выпраўце памылкі.

1. Гэта вопытны ўзор пяцідзесяцітоннага самазвала.

2. Яны зманілі да сябе і майстра з гарадскога Дома быту.

3. На ўроку фізікі мы праводзілі цікавы вопыт.

4. Трывожны сігнал пабудзіў аператыўнікаў да дзеяння.

5. Мастак паступова ўдасканальваў тэхніку, пачаў пісаць маслам, пераважна пейзажы.

6. Племзавод павінен дзяржаве мільярды рублёў.

7. Бацька добра адчуваў сябе ў кругу сям’і.

8. Ён робіць благія справы: дапамагае людзям маральна і матэрыяльна, ахоўвае прыроду.

9. Кіраўніцтва гаспадаркі ніколі не адказвае ў сваёй дапамозе падшэфнай школе.

10. Мы павінны эканоміць электраэнергію і заўсёды выключаць непатрэбны свет.

З а д а н н е 4. Замяніце русізмы беларускімі словамі.

Скамейка, нёба, зберкніжка, іржаўчына, шкаф, пашня, ад, спасенне, драгметалы, сарайчык, этаж, шчадроты, салодкасці, баддзя, сасулька, укрупненне, сундук, буронка, пявуння, пявічка, касічка, царапіна, шчука, зжымацца, шарф, заработаны, паболей, тона ільносямян, ачыстка сямян, кролік, сачыняць, паследствы, стэклограф, некалькі часоў, палісаднік, з любой стараны, спасіцель, куўшын, незаўрадны чалавек, громка гаварыць, зносна чытаць, пад началам старшыні, кружка вады, зацейніца, разрушэнне, скотны двор, перадрага, смірэнне, урон, сплашны, фанарык, шляпа, ушчэрбны, таўкацца, грабежнік, кролік, казнь.

З а д а н н е 5. Падбярыце да рускіх словазлучэнняў аднаслоў-ныя беларускія эквіваленты.

Растительное масло; дикий кабан; заливной луг; белый гриб; парное молоко; железная дорога; луна в первой четверти; работа сообща; в прошлом году; в позапрошлом году; доброй ночи; порастать травой; моховое болото; с обеих сторон; крупяной суп; анютины глазки; куча камней; затянутый мглою; тыквенная ботва; место, на котором рос картофель; картофельная ботва; земля, густо поросшая травой; лягушачья икра; с близкого расстояния; богатый гравием; то, чем можно наесться; третьего дня; слишком тесно; жестяная мастерская.

Словы для даведак: дзірван, жвірысты, жабурынне, заўчора, крушня, брá ткі, дзік, залетась, бульбоўнік, наедак, баравік, абапал, маладзік, талака, сырадой, дранік, зацесна, крупнік, асмужаны, алей, летась, бляхарня, бульбянішча, зблізку, гарбузнік, чыгунка, імшарына, дзірванець, дабранач.

З а д а н н е 6. Складзіце сказы з міжмоўнымі амонімамі.

Дыван – диван, маніць – манить, сварыцца – свариться, забараніць – заборонить, араць – орать, плот – плот, ужывацца – уживаться, убрацца – убраться, гарбуз –арбуз, качка – качка, рэч – речь, прасаваць – прессовать, час – час, чуць – чуть, пытаць – пытать, трус – трус, устаць – устать, адказ – отказ, траціць – тратить.

З а д а н н е 7. Складзіце сказы з міжмоўнымі амонімамі.

Пытацца – пытаться, свет – свет, адказаць – отказать, лік – лик, свята – свято, стрэльба – стрельба, лук – лук, склон – склон, благі – благой, гонар – гонор, нядзеля – неделя, газавы – газовый, пыл – пыл, згубіць – сгубить, уцякаць – утекать, гадзіна – година, вяселле – веселье, мех – мех, лаўка – лавка, ліст – лист.

3. ФРАЗЕАЛАГІЗМЫ, ПРЫКАЗКІ I ПРЫМАЎКІ

Фразеалагізмы – гэта ўстойлівыя спалучэнні слоў, якія ўжываюцца як гатовыя моўныя адзінкі з цэласным значэннем. Гэта згусткі народнай мудрасці, багацце нацыянальнай мовы. Яны ўпрыгожваюць мову, робяць яе больш выразнай, вобразнай. Фразеалагізмы назапаш-валіся на працягу многіх стагоддзяў.

Большасць беларускіх фразеалагізмаў мае ацэначнае значэнне. Напрыклад, дубовая галава – неразумны, някемлівы чалавек; з мухамі ў носе – капрызны, узбаламучаны; гнуць спіну – вельмі многа і цяжка працаваць; бібікі біць – гультаяваць.

У беларускай мове сустракаюцца фразеалагізмы рознага пахо-джання: спрадвечна беларускія і запазычаныя.

Адны фразеалагізмы сустракаюцца ў рускай і беларускай мовах, а другія ўласцівыя толькі беларускай мове. Напрыклад, прыкусіць язык – прнкуснть язык, кроў з малаком – кровь с молоком, пад гарачую руку – под горячую руку. Але: свет адчыніўся – свободно вздохнул, душою загавець – отдать богу душу і г.д.

Пераклад фразеалагізмаў уяўляе пэўную складанасць. Многія фразеалагізмы нельга перакладаць метадам калькавання, а неабходна адшукаць у беларускай мове фразеалагізм адпаведнай семантыкі: до свадьбы заживёт – пакуль жаніцца – загаіцца.

Менталітэт беларускага народа выяўляецца ў прыказках і прымаўках – трапных народных выслоўях з іншасказальным сэнсам, якія змяшчаюць глыбокую філасофскую думку. Іх называюць крылатай мудрасцю народа. Напрыклад: Пугай абуха не пераб’еш. Чужое дабро не грэе. Мякка сцеле, ды мулка спаць.

Мова прыказак і прымавак лаканічная, вобразная. Тыповасць з’яў, адлюстраваных у іх, дае магчымасць ужываць іх па аналогіі ў розных жыццёвых сітуацыях. Прыказкі і прымаўкі адлюстроўваюць шмат-вяковы вопыт народа, яго духоўную культуру, найлепшыя маральныя якасці беларусаў: працавітасць, разважлівасць, мудрасць, патрыятызм.

Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Прачытайце прыказкі і вызначце, як у іх выяўляецца менталітэт беларускага народа.

1.Летні дзень год корміць.

2. Дзесяць раз мер і то не вер.

3. Пад ляжачы камень вада не цячэ.

4. Хто дбае, той і мае.

5. Не той перамагае, хто ў бядзе са сваёй зямелькі ўцякае.

6. Як мы да людзей, так і людзі да нас.

7. Навука не мучыць, а жыць навучыць.

8. Лепей дадзенае, чым крадзенае.

9. Рубель з гроша паходзіць.

10. Не плюй у вадзіцу: згадзіцца напіцца.

З а д а н н е 2. Апішыце, у якой жыццёвай сітуацыі ўжы-ваюцца наступныя прыказкі і прымаўкі.

1. Чым багаты, тым і рады.

2. Не ў службу, а ў дружбу.

3. Памагай бог.

4. Рабі пільна, то і дома будзе Вільня.

5. Кінь перад сабой – знойдзеш за сабой.

6. Слова – срэбра, маўчанне – золата.

7. Языком бервяна не ачэшаш.

8. Хто пытае, той не блудзіць.

9. На языку мядок, а на сэрцы лядок.

10. Жыццё пражыць – не поле перайсці.

З а д а н н е 3. Растлумачце сэнс наступных прыказак і пры-мавак.

1. Хто парасё ўкраў, таму ўвушшу пішчыць.

2. Золата і ў попеле свеціцца.

3. Стары вол баразны не псуе.

4. Чалавек думае, а Бог робіць.

5. Слоў – на мех, а работы – на смех.

6. Сцеражонага Бог сцеражэ.

7. У каровы малако на языку.

8. У ціхім балоце чэрці водзяцца.

9. З незабітага ліса футра не шыюць.

10. Пераначуем – болей пачуем.

З а д а н н е 4. Назваць прыказкі, якія перадаюць змест прыве-дзеных па-беларуску.

1. У сталяра дзверы паламаны (араб.).

2. У баязліўца ад цені дрыжаць калені (малд.).

3. Без працы пернікаў не купіш (укр.).

4. Калі грому многа – дажджу мала (казах.).

5. Што ў людзях жыве, тое і нас не міне (рус).

6. Голаму сарочка сніцца (франц.).

7. Ціхая вада берагі рве (польск.).

8. 3 аднаго каменя мур не паставіш (балг.).

9. Халат лепшы новы, а сябар лепшы стары (турк.).

10. Лепш адзін рах убачыць, чым тысячу разоў пачуць (кіт.).

З а д а н н е 5. Узнавіце прыказкі.

1. Каб рыбу есці...

2. Узяўшыся за гуж...

3…. – людзям на смех.

4. Цікаўная Тэкля пойдзе...

5. Лепш з разумным згубіць, чым...

6. Не наеўся, то...

7. Не будзь ласы на...

8. Бяда хоць мучыць, але...

9. Конь на чатырох нагах...

10. Да пары збан...

З а д а н н е 6. Падбярыце да рускіх фразеалагізмаў, прыказак і прымавак беларускія адпаведнікі.

Бить баклуши; утро вечера мудренее; сойти с ума; попал как кур в ощип; ясное дело; отложить в долгий ящик; мать честная; до свадьбы заживёт; в кои веки; мое дело сторона; не чета; с какой стати; ума не приложу; держать в ежовых рукавицах; как следует; и был таков; очертя голову; без задних ног; кричать благим матом; ни бельмеса; мал мала меньше; дело табак; взять в толк; милости просим; под стать.

З а д а н н е 7. Падбярыце да беларускіх фразеалагізмаў адпавед-нікі з рускай мовы.

1. Не святыя гаршкі лепяць.

2. Скруціць сабе галаву.

3. Згубіць з вачэй.

4. 3 выпадку.

5. Бог бацька.

6. Гады ў рады.

7. Душою загавець.

8. Як мае быць.

9. Свет адкрыўся.

10. Абое рабое.

11. Асёл маляваны (варона загуменная).

12. Блізка што.

13. Вярзці грушу на вярбе.

14. Хоць гаць гаці.

15. Як пугаю па вадзе.

16. За дзедам шведам.

17. Даць пытлю.

З а д а н н е 8. Знайдзіце ў сказах фразеалагізмы, растлумачце іх значэнні.

1. Бач, які герой знайшоўся! Сам кату па пяту, а распараджаецца.

2. Міхал яшчэ раз кінуў вокам: э, хата – глупства: лес пад бокам.

3. Ох, і дзеўку ўзяў! Як жыць з такою, з мухамі ў носе?

4. Навошта ён прэцца адзін на ражон?

5. Руплівы гаспадар ніколі не спіць у шапку.

6. Ён адчуваў сябе так, быццам гара з плячэй звалілася.

7. Слушна кажуць: трэба слова ўзважыць, перш чым ім каго з размаху спляжыць.

8. З гэтага ўзгорка было ўсё відаць як на далоні.

9. Тыя мясціны ў лесе мой сябар ведаў як свае пяць пальцаў.

10. Хлопчык быў яшчэ не вельмі вялікі, але ўмеў трымаць язык за зубамі.

З а д а н н е 9. Устаўце ў фразеалагізмы прапушчаныя словы-кам-паненты.

Біцца... аб лёд, бачыць на тры сажні..., крукам... не дастаць, вярзці... на вярбе, з мухі... зрабіць, зімою... пашкадуе, хапаць... з неба, малако... не абсохла, у... рог скруціць, зубы класці..., адчыніць... у іншы свет, за словам... не лезе, мароз... па скуры, іскры... з воч, альфа і..., хоць ваўкоў..., як гром з... неба, чорт нагу..., зуб на зуб..., хоць кол... чашы, як гара... звалілася.

З а д а н н е 10. Растлумачце значэнні фразеалагізмаў, складзіце з імі сказы.

Следам за дзедам, даць рады, падпілаваць рогі, хоць вока выкалі, без году тыдзень, гаціць як у прорву, у свіныя галасы, душа ў душу, ні кала, ні двара, падліваць масла ў агонь, брацца ў сілу, абламаць зубы.

З а д а н н е 11. Замяніце словы і словазлучэнні фразеалагізмамі.

Марнаваць час, позна, памерці, смяяцца, малы, плакаць, аднолькавыя, драмаць, рана, спалохацца.

З а д а н н е 12. Падбярыце да фразеалагізмаў беларускія адпа-веднікі.

Пятая спица в колеснице, отправиться к праотцам, наставить нос, рассыпаться бисером, как мертвому припарки, нести ахинею, как не бывало, на короткой ноге, ни бельмеса, расшибаться в лепешку, сесть в калошу, у черта на куличках, во время оно, попасть впросак, спустя рукава, с гулькин нос, потерять сознание.

З а д а н н е 13. Вызначце, якія са словазлучэнняў з’яўляюцца свабоднымі, а якія могуць ужывацца як свабодныя і фразеала-гічныя або толькі як фразеалагічныя.

1. Брацца за галаву, брацца за рукі, брацца занос.

2. Цяжкі хлеб, цяжкі год, цяжкі груз.

3. Узяць за каўнер, узяць слова, узяць кнігу.

4. Малоць языком, малоць пшаніцу, малоць пустое.

5. Рабіць круг, рабіць выгляд, рабіць плот.

6. Вастрыць зубы, вастрыць нож, вастрыць зброю.

7. На адной назе, на адзін зуб, на адну руку.

8. Як піць даць, трэба піць даць.

9. Павесіць паліто, павесіць нос.

10. Даць хлеба, даць пытлю, даць драла.

З а д а н н е 14. Падбярыце да наступных словазлучэнняў фразеа-лагізмы-антонімы.

Душу ў душу; як рукой падаць; нага за нагу; куры не клююць; пайсці на свой хлеб; з года ў год; не пакладаючы рук; дзень пры дні.

Словы для даведак: калі-нікалі; сядзець на карку; як кот наплакаў; з усіх ног; як кошка з сабакам; за трыдзевяць зямель; час ад часу; абы з рук.

З а д а н н е 15. Растлумачце значэнні фразеалагізмаў, падбярыце да рускіх фразеалагізмаў адпаведнікі з беларускай мовы.

Видно птицу по полету; нести ахинею; сбить с толку; беречь как зеницу ока; дать жару; в час по чайной ложке; из уст в уста; один лучше другого; язык проглотить; чтоб не сглазить; удариться в амбицию.

Словы для даведак: глядзець як вока; даць у хамут; відаць пана па халявах; на вярбе грушы; цыркаць па кропельцы; з вуха на вуха; няўрокам кажучы; даць дыхту; цяляты язык аджавалі; адзін другога варты; збіць з панталыку.

З а д а н н е 16. Выпраўце памылкі ва ўжыванні фразеалагізмаў.

Падаць у вобмарак, прыйсці ў сябе, па шчупаковым загадзе, як з гуся вада, што граха таіць, куды ні шло, з гулькін нос, прыводзіць у сябе, лятальны зыход, прыйшоўся к двару, у поце твару свайго, страціць рассудак, на сумленне, бачыць сваімі вачамі, чуць сваімі вушамі, хлопчык з пальчык, малы малога меншы, у вус не дуе, умываць рукі, цягнуць гуму, адыграць вяселле, два боты пара.

4. СЛОВАЎТВАРЭННЕ

Словаўтварэнне – адзін з найбольш важных спосабаў папаўнення лексічнага складу мовы. Утварэнне новых слоў і ўзнаўленне пры маўленні тых слоў, якія ўжо існуюць, рэгулююць словаўтваральныя нормы. У сучасны перыяд на пярэдні план выступае тэндэнцыя да нацыяналізацыі беларускага словаўтварэння. Аднак ва ўмовах беларус-ка-рускага двухмоўя адбываецца перанос з рускай мовы ў маўленне на беларускай мове словаўтваральных мадэляў – словаўтваральная інтэрферэнцыя, якая выяўляецца ў запазычванні непасрэдна з рускай мовы некаторых афіксаў, у калькаванні. Напрыклад, словы “заяві-цель”, “выхавацель” утвораны пры дапамозе рускага суфікса -цель. Беларускія варыянты – заяўнік, выхавальнік.

У беларускім маўленні сустракаюцца інтэрферэмы ва ўтварэнні прыметнікаў (дзядулін, кухаркін, адраджэнчаскі), адмоўных займен-нікаў і прыслоўяў (нечага есці, ім некалі), дзеясловаў (функцыя-ніраваць, прагназіраваць).

Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Утварыце беларускія назвы дзіцянят жывёл і пту-шак ад прыведзеных назоўнікаў.

Лошадь, корова, овца, коза, свинья, собака, кошка, курица, гусь, утка, индюк, воробей, аист, голубь, ворона, сорока, ласточка, сова, волк, лиса, заяц, медведь, мышь, крыса, лось, хорь, белка.

З а д а н н е 2. Зрабіце пераклад назоўнікаў і звярніце ўвагу на пераважнае ўтварэнне іх лексічных адпаведнікаў у беларускай мове.

Читатель, писатель, представитель, сеятель, учитель, вредитель, водитель, воспитатель, правитель, носитель, любитель, делитель, кормитель, копатель, покровитель, наниматель, собиратель, отправитель, учитель, зритель, выразитель, изобретатель, победитель, надзиратель, рыхлитель.

З а д а н н е 3. Выпраўце памылкі ва ўтварэнні назоўнікаў.

Двойня, майстрыца, выхавацельніца, бяглец, казляты, каму-нальшчык, тэлевізіёншчык, заявіцель, кіяскёрша, ручонка, зародыш, заморыш, дзялёжка, зуброжка, натхніцель, замужаства, княжаства, захворваемасць, значымасць, цаніцель, неканверсуемасць, блізасць, крэсліца, арлёнак

З а д а н н е 4.Выпраўце памылкі ва ўтварэнні прыметнікаў.

1. Я помню залатыя дзядуліны рукі, якія маглі зрабіць любую працу.

2. Ён з’яўляецца прафесіянальным літаратарам.

3. Творчай асобе ўласцівы паважлівыя, беражныя адносіны да мовы.

4. Хто ў гэтым віноўны?

5. Вучні рашалі прыклады на простыя і дзесяцічныя дробы.

6. Валя ўжо расказала сястры пра Колькінага сябрука.

7. Білеты мы купілі ў станцыённай касе.

8. Словы-паразіты непрыемна ўздзейнічаюць на слухачоў, дакуча-юць навязлівым бессэнсоўным паўторам.

9. Гэты магазін вабіць наведвальнікаў багаццем усемагчымых тавараў.

10. Маладая бібліятэкарка, круглатварая і вачастая, глядзела на некаторых наведвальнікаў пранікнёна і сур’ёзна.

З а д а н н е 5. Замяніце прыметнікі ў словазлучэннях беларус-кімі формамі.

Землямернае вучылішча, неблаганадзейныя сем’і, аружэйны завод, няўгодны чалавек, схожыя лёсы, хрупкая дзяўчынка, дабротныя кватэры, мнімы хворы, немачны стары, амбіцыёзнае інтэрв’ю, ачарніцельны артыкул, сумніцельная папулярнасць, дальнейшыя планы, скарынінскія першадрукі.

З а д а н н е 6. Утварыце дзеясловы ад наступных слоў.

План, каманда, меншы, вялікі, рэпетыцыя, транспарт, рамонт, загад, праўда, трое, ноч, функцыя, апеляцыя, афіша, гарантыя, даклад, госць, светлы, вясёлы, мадэль, рэпрэсія, кантроль, норма, надзея.

З а д а н н е 7. Выпраўце памылкі ва ўтварэнні дзеясловаў.

1. Педагогіка сінтэзіравала ідэі іншых навук аб чалавеку.

2.Адным словам, ёсць Габрава, дзе жывуць самыя сквапныя людзі, ёсць Аўцюкі, дзе любяць пасмяяцца і пашуткаваць адзін з аднаго.

3. Вызначэнне ролі журналістыкі дапаможа спрагназіраваць перспектыву развіцця грамадства і яго інфармацыйнай галіны.

4. У цэлым жа ў раёне функцыяніруюць 11 сярэдніх, 7 базавых, 2 пачатковыя школы.

5. Напярэдадні Новага года гарадскі гандаль прыпаднёс жыхарам прыемны сюрпрыз.

6. Амаль чатырыста чалавек з раёна былі ў час вайны ўгнаны ў рабства.

7. У першай частцы канцэрта дамініраваў хор “Голас душы”.

8. Пасля каляднай вячэры ў шэрагу месцаў Беларусі са стала нічога не ўбіралі да самай раніцы.

9. Шмат часу мінула, шмат вады ўцякло.

10. Усё далей у гісторыю ўходзяць падзеі самай страшнай вайны дваццатага стагоддзя.

З а д а н н е 8. Замяніце дзеясловы-русізмы ў словазлучэннях беларускімі формамі.

Лакаміцца цукеркамі, адкачваць ваду, трошкі замешкацца, праважаць гасцей, сказвацца на здароўі, ускрываць пасылку, растаяць на сонцы, хутка заплеснявець, уходзіць у склад, ядзіце павольна, справацыраваць сварку, дыягнасціраваць хваробу, рэаніміраваць хворага, меліярыраваць землі, зманіць чалавека да сябе.

3 а д а н н е 9. Утварыце магчымыя прыслоўі ад наступных слоў.

Малады, верх, добры, бег, салдацкі, свежы, зіма, чысты, вечар, дзень, пачатак, ціхі, згодны, тры, дом, ранні, год, твой, перад, гара, восень, чалавечы, першы, бок, ноч, ніз, роўны, калі, куды, восеньскі, дом, памяць, сярэдзіна, двое.

З а д а н н е 10. Замяніце выдзеленыя спалучэнні слоў блізкімі па значэнні прыслоўямі.

Свістаць, як салавей; смяяцца, як дзіця; змагацца, як герой; клапаціцца, як бацька; хай будзе, як вы сказалі; зрабіў, як ты параіў; гаварыць на беларускай мове; прыбрацца, як у свята; выць, як воўк; пісаць на лацінскай мове; паступаць, як людзі; апрануцца, як вясной; свяціць, як летам; дапамагаць, як брат; раіцца, як суседзі.

З а д а н н е 11. Падбярыце як мага больш аналагічных паводле ўтварэння прыслоўяў да кожнага са словаўтваральных тыпаў.

Знізу, спераду...

Наперад, навылет...

Раніцай, вясной...

Уверсе, уранку... •

Па-суседску...

Смачна, ціха...

Па-новаму...

З а д а н н е 12. Выпраўце памылкі ва ўтварэнні прыслоўяў.

Філасофскі глыбокі, афіцыяльна прызнаны, нам некалі спыніцца, яблыку недзе ўпасці, па-брацкі, па-моему, па-беларускі, волей-няволей, сур’ёзнее (працуе).

5. МАРФАЛАГІЧНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ

5.1. Назоўнік

1. У беларускай і рускай мовах не заўсёды супадае род назоўнікаў. Напрыклад, словы медаль, шынель, палын у беларускай мове належаць да мужчынскага роду, а ў рускай мове – да жаночага. і наадварот, словы гусь, жырафа, таполя ў беларускай мове жаночага роду, у рускай – мужчынскага.

2. Пры карыстанні беларускай і рускай мовамі неабходна памятаць, што назоўнікі чарніцы, брусніцы, крупы, дзверы, грудзі ў беларускай мове маюць форму множнага ліку, а ў рускай мове – адзіночнага: черника, брусника, крупа, дверь, грудь.

3. Назоўнікі мужчьшскага роду з нулявым канчаткам у родным склоне адзіночнага ліку маюць як канчаткі -а(-я), так і канчаткі -у(-ю): стала, стэпу, медаля, болю.

4. Назоўнікі I скланення ў давальным і месным склонах адзіночнага ліку маюць канчаткі -і, -ы, -э, -е. Пры гэтым зычныя асновы г, к, х мяняюцца на з, ц, с: дарозе, у папасе, у руцэ, на рэчцы, на гары, на зямлі.

Такія ж канчаткі маюць назоўнікі II скланення ў месным склоне: на кані, на пляжы, у віры, на дубе.

5. Назоўнікі I, II, III скланенняў маюць у назоўным склоне множнага ліку толькі канчаткі -ы, -і (у рускай мове, -ы, -и, -а, -я): дамы, лясы, азёры, гарады, князі, рэкі (у рускай мове: дома, города, озёра, князья, реки).

6. Назоўнікі мужчынскага роду I, II скланення ў давальным і месным склонах маюць канчаткі -е, -і, -у, -ю: Крапіве, аб старшыні, пры бацьку, Васю, герою, інжынеру (у рускай мове: о Васе, о герое, об отце).

7 Назоўнікі мужчынскага роду I скланення з націскам на аснове маюць канчаткі ў творным склоне -ам, -ем: Мішам, дзядзькам, Пецем, Васем (у рускай мове: Мишей, дядей, Петей, Васей).

Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Знайдзіце назоўнікі, ужытыя ў ненарматыўнай родавай форме. Выпраўце сказы.

1. Ідзем мы неяк з Бобікам. Ажно ляціць качка. Не, не качка – гусь дзікі.

2. Разам злучылася ўсё: і фізічная боль, і крыўда, і жаль.

3. Здалося, што нейкая цень мільганула за хатай.

4. Дзяўчына ж ужо не магла нічога сказаць: плач сціснуў ёй сэрца да болі.

5. Нібы воблак, хвалісты курган праплывае траўным задуменнем.

6. “Маю торбу-нару”, – хвалілася кенгуру. “Гэта не цуд, – заўва-жыў вярблюд. – Найлепшая з торб – горб”.

7. Тэхналогія гэта сапраўды прасцейшая за круглае яблыка.

8. Ёсць яшчэ цуда-культура – рэдзька алейная.

9. У нашага суседа вельмі злая сабака.

10. Засталася толькі адна пачка цукру.

З а д а н н е 2. Падбярыце прыметнікі або займеннікі да наступ-ных назоўнікаў.

Медаль, шынель, шаль, гусь, дроб, поступ, цень, палын, зыб, чарніла, лебедзь, накіп, сабака, ціш, безліч, верф, шыр, фальш, глуш, боль, мазоль, далонь, трэль, дробязь, кішэнь, кіцель, шпіталь.

З а д а н н е 3. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову.

Третья перепись, широкая степь, спелое яблоко, кислый щавель, стенная живопись, твердая поступь, неразборчивая подпись, старый комод, полная пачка, выгодная продажа, едкая гарь, маленький гусенок, просторный зал, голосистая гармонь, избирательный округ, дубовый шкаф, красивая ромашка, красный георгин, высокая насыпь, душистый табак, вкусный салат, высокая насыпь.

З а д а н н е 4. Перакладзіце назоўнікі на беларускую мову.

Бровь, одежда, обувь, туфля, яблоко, шиповник, цветок, табурет, тополь, какао, кофе, обязанность, объявление, кустарник, опенок, баранка, тяжесть, жатва, возвращение, зрение, имущество, мельница, пастбище, шов, полнолуние, годовщина, пыль, пион, гвоздика, щука, старание, уважение, стадо, животное, ботва, одиночество, отчаяние, жезл, заросль, воззвание, выражение, засов.

З а д а н н е 5. Перакладзіце назоўнікі на беларускую мову.

Источник, башня, коридор, крыльцо, ступеньки, калитка, кровать, стул, потолок, пол, крыша, стекло, зеркало, полка, ковер, одеяло, скатерть, тарелка, кувшин, блюдце, чашка, стакан, вилка, сковорода, салфетка, воротник, платок, карман, фата, чулки, носки, шляпа, шуба, юбка, платье, пуговица, бархат, воздух, молния, туча, гроза, жара, зной, радуга, вьюга, сугроб, изморось, изморозь, роща, ветка, опушка, лещина, клюква, голубика, крыжовник, смородина, земляника, фрукты, овощи, лук, фасоль, морковь, сорняк.

З а д а н н е 6. Запішыце беларускія адпаведнікі да наступных слоў, параўнайце формы ліку гэтых назоўнікаў у беларускай і рускай мовах.

Конопля, чернила, дверь, ежевика, конопля, двойня, тройня, сумерки, хлопоты, обстоятельство, брусника, грудь, хитрость, крупа, поведение, обручение, совесть, черника, зелье, гром, дрожь.

З а д а н н е 7. Выпраўце памылкі ва ўтварэнні формаў назоўні-каў.

1. Прасочым звенні гэтага ланцужка.

2. У карэннях гэтай расліны шмат біялагічна актыўных рэчываў.

3. Усе бярвенні вычасаў бацька.

4. Пад нагамі шапаціць дыван з жоўта-чырвоных апалых лісцяў.

5. Залатыя пер’я не заржавеюць.

6. Назбіралі кары, трэсак, бяросты наздзіралі з паленняў і сяк-так распалілі касцёр.

7. На стале стаялі чорныя чарнілы.

8. Праменні сонца зазірнулі ў люстэрка плуга, і вось плыве па полі плуг.

9. Ты не забудзешся? Табе запомніцца на лісцях яблынь срэбнае сяйво?

10. У сутонні абрыва, пад масткамі, што суха рыпяць, белапенныя грывы над ілбамі каменняў ляцяць.

З а д а н н е 8. Пастаўце назоўнікі ў творным склоне адзіночнага ліку.

Стыль, алей, далонь, сувязь, дэталь, боль, баль, жаль, звычай, гусь, гаць, даль, кроў, тыгр, госць, шпіталь, шчолач, алюміній, моль, глыб, лапаць, строй, аўтамабіль, папараць, педаль, бандэроль, плынь, вадзіцель, моладзь, запаведзь, радасць.

З а д а н н е 9. Пастаўце назоўнікі ў месным склоне адзіночнага ліку.

Бой, шалаш, Гамбург, правадыр, пух, чытач, стог, млын, мост, сем’янін, цар, Рыгор, рэвізор, арэх, начлег, продаж, Арэнбург, Кастусь, Брыль, Цімох, бераг, кажух, айсберг, Цюрых, дождж, цень, маналог, ланцуг, пасаг, Букрэй, сцяг, шлях, паверх.

З а д а н н е 10. Пастаўце назоўнікі ў месным склоне адзіночнага ліку.

Высушыць на (сонца), працаваць на (двор), сядзець на (бераг), хадзіць па (лес), знаходзіцца ў (адпачынак), крочыць па (праспект), спяваць у (гай), гаварыць па (тэлефон), сядзець на самым (верх), быць у (гушчар), ехаць на (алень), расказваць аб (здарэнне), выступаць на (кангрэс), убачыць на (здымак), жыць у (Мінск), сустрэцца на тым (тыдзень), прынесці ў (вядро), знаходзіцца ў (выгнанне), убачыць па (тэлевізар), стаяць на (узгорак), писаць у (сшытак), быць на (гара).

З а д а н н е 11. Перакладзіце спалучэнні на беларускую мову.

Защита мира, насыпать песка, капли дождя, шум мотора, порывы ветра, сугроб снега, уборка урожая, копия документа, посев ячменя, яма для силоса, в конце мая, килограмм крахмала, сила удара, цистерна бензина, колесо комбайна, черты лица, участники похода, плитка шоколада, край леса, дни недели.

З а д а н н е 12. Дапішыце канчаткі назоўнікаў, адзначце асаблі-васці беларускай мовы.

Раскаты гром …, вецер з поўдн …, збан квас …, лісце клён …, верхавіна дуб …, зараснікі лазняк …, пах бэз …, кілаграм цукр …, даход калгас …, матор трактар …, вуліцы горад …, рогі ален …, гордасць народ …, тоны хлеб …, шмат час..., першае лістапад..., да першага пад’езд..., пачуццё сум …, стол з дуб....

З а д а н н е 13. Выпраўце памылкі ў склонавых канчатках назоўнікаў.

1. Самую каштоўную частку груза складалі прадукты харчавання.

2. Жанчына расказвала пра сваё жыццё з боллю ў вачах.

3. Новая доменная печ выплаўляе да 20 тон чыгуна ў суткі.

4. У газетах з’явіліся дадзеныя перапісі насельніцтва.

5. І што ж такога незвычайнага ў гэтым Сяргеі?

6. Яны сустрэліся на дне нараджэння ў агульнай знаёмай.

7. А неўзабаве цудоўны бацька і дзядуля стане і прадзядуляй.

8. Падзяляю трывогу ўсіх, хто заклапочаны лёсам найкаштоў-нейшага скарба.

9. Яна прагна лавіла кожную вестку аб Фёдары.

10. Спаборніцтвы пройдуць пры любым надвор’е.

З а д а н н е 14. Выпраўце памылкі ў склонавых формах назоўнікаў, растлумачце их прычыны.

Грудок яблык і груш, некалькі соцен, падняцца з кален, уручэнне медалі, неабходны для бізнеса, накрыцца шынеллю, шмат кальцыя, станаўленне характара, утварэнне пігмента, ва ўтульнай гасцёўне, аб вядомым архітэктары, каманда канвоя, узнагародзіць медаллю, аб грамадскім дзеячы, знаходзіцца каля абоза, карта тэхнічнага ўзроўня, стварэнне іміджа, закрыцца ценню, пісаць чарніламі, выканаўцы ролей, захапіцца роллю, каля леса, вяртацца з пахода, у прыгожай хустке, знаходзіцца пры дырэктары, на вяршыне гары, з ціхоняй Пятровым, старонкі тэкста, жыць каля парка, пісаць у газеце аб героі, быць заўсёды пры мужы, выкананне песен, укладка асфальта, набраць гароха, шклянка кампота, пісаць на дошке,.з сябрам Мішай.

5.2. Прыметнік

1. Прыметнікі ў форме мужчынскага роду ў назоўным склоне маюць канчаткі -ы, -і: чорны, летні; у родным склоне не пад націскам – -ага (-яга): чорнага, летняга; прыметнікі ў форме жаночага роду –

- ай (-яй): чорнай, летняй.

2. Прыметнікі ў назоўным склоне множнага ліку маюць канчаткі -ыя (-ія): прыгожыя, летнія, гаваркія.

3. Простая форма найвышэйшай ступені параўнання прыметнікаў утвараецца ад вышэйшай ступені пры дапамозе прыстаўкі най-: найлепшы, наймацнейшы, найпрыгажэйшы.

4. У словазлучэннях з формамі ступеняў параўнання залежнае слова ставіцца ў вінавальным склоне з прыназоўнікам за (або ад): здароўе мілейшае за грошы, брат старэйшы за сястру.

Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Знайдзіце памылкі ва ўтварэнні і ужыванні формаў ступеняў параўнання прыметнікаў. Выпраўце сказы і запішыце іх.

1. Студэнцкія будаўнічыя атрады працуюць на важнейшых аб’ектах горада.

2. Пасля таго як вызначылася восем мацнейшых каманд, яны былі разбіты на дзве групы.

3. Гул-гром, страшней ад кананады, пачулі мы за трыццаць вёрст.

4. Для яго даражэй за ўсё на свеце родны бацькоўскі кут.

5. Што можа быць вышэй і даражэй за гэтыя шчырыя словы ўдзячнасці?

6. У фондах музея сабраны лепшыя ўзоры жывапісу, скульптуры, керамікі.

7. Служэнне Радзіме – вышэйшая мэта чалавека.

8. У Гродне знаходзіцца буйнейшы ў Еўропе хімкамбінат.

9. Што можа быць прыгажэй за лета?

10. Чым менш працы, тым даўжэй свята.

З а д а н н е 2. Вызначце, у якіх сказах неабходна ўжыць вышэй-шую ступень прыметнікаў.

1. Я (вышэй, вышэйшы) за арла падымуся ў прастор, (званчэй, званчэйшы) песню спяе мой матор.

2. Другі, яго таварыш, быў (маладзей, маладзейшы), (вышэй, вышэйшы) ад яго ростам.

3. Адзенне на ім было крыху (зграбны, зграбнейшы).

4. Я (мацней, мацнейшы) за ўсё люблю зямлю.

5. Не тое (лепш, лепшы), што (навей, навейшы), а тое (лепш, лепшы), што (радней, раднейшы).

6. На станцыі пажар разгараўся ўсё (мацней, мацнейшы).

7. У дзіцяці інстынкт (вастрэй, вастрэйшы).

8. У засені маладых сасонак сунічнік быў больш рослы і куды (зеляней, зелянейшы), а ягады (буйней, буйнейшы) за звычайныя.

9. Агульнанародныя інтарэсы (вышэй, вышэйшы) за ўсё.

10. Што (даражэй, даражэйшы) ад кастра, дзе варыцца юшка ці паспявае ў прыску бульба.

3 а д а н н е 3. Перакладзіце сказы на беларускую мову.

1. Земляника вкуснее клубники.

2. Мёд слаще сахара.

3. Бритва острее ножа.

4. Железо легче золота.

5. Летние дни длиннее зимних.

6. Припять шире и длиннее Щары.

7. Озеро Нарочь больше и глубже Свитязи.

8. Эта книга интереснее той.

9. Клюква крупнее брусники.

10. Сестра старше брата на восемь лет.

З а д а н н е 4. Выпраўце памылкі ва ўжыванні ступеняў параўнан-ня прыметнікаў.

1. Жнівеньскія росы ярчэй серабра.

2. Яго журналісцкі стаж больш як трыццаць гадоў.

3. Жыццё даражэй золата.

4. Гэты дуб вышэй усіх астатніх.

5. Сёння надвор’е лепш, чым учора.

6. Старэйшая сястра прыгажэй малодшай.

7. Што мацней: цэгла ці салома?

8. Справядлівасць вышэй за ўсё.

9. І гэты шэпт быў гучней за апладысменты.

10. І сталі прадукты танней, як і лекі.

З а д а н н е 5. Выпраўце памылкі ва ўжыванні ступеняў параўнан-ня прыметнікаў у радках з вершаў беларускіх паэтаў. Як вы думаеце, чым выкліканы гэтыя памылкі?

1. А што пасля? Пасля за працу. Што больш прывабней за яе?

2. Іду. Куды пагляд ні кіну – высозны меднастволы бор. Здаецца мне – яго вяршыні вышэй за ўсё, і нават гор.

3. Няхай глядзіш ты пранікнёна, і хоць твор твар няма бялей, я б не сказаў, што ты, мадонна, за ўсіх сучасніц прыгажэй.

4. Піў з кацялка, і з розных кубкаў, і з крышталёвага піў шкла, але няма мацней крыніцы, што сілу першую дала.

5. Няма смачней ядунку, што сам ты спёк часінай той.

6. Ах, колькі словаў дзіўных чутна. Яны за жэмчугі ярчэй. Сабраўшы іх, імкну магутна, і берагі мае шырэй.

7. Я раскажу табе пра родны край, што мне свяцей усіх святынь у сэрцы.

8. Мне з кожным годам даражэй твае, вясна, дары-гасцінцы.

9. Вада з прыдарожнага ручая была саладзей за мёд нам.

10. І не было нічога ярчэй за сонца на родным небе, і не было нічога смачней матчынага хлеба.

5.3. Займеннік

1. Прыналежныя займеннікі яго, іх ужываюцца і ў формах ягоны, іхні: ягоны бацька, іхняя цётка. Займеннік ягоны – размоўны, іхні – міжстылявы.

2. У беларускай мове з адмоўным значэннем ужываюцца выразы няма чаго, няма каго: няма з кім пагаварыць, не было ў каго спытаць, не будзе чым займацца. У рускай мове для гэтых мэтаў выкарыстоўваюцца займеннікі некого, нечего, нехарактэрныя для беларускай мовы.

3. У беларускай мове да адмоўных займеннікаў можа далучацца ўзмацняльная часціца а, якая пішацца з імі разам: аніхто, анішто, аніякі, анічый, аніколькі.

4. Да няпэўных займеннікаў адносяцца не толькі тыя, што ўтвараюцца пры дапамозе афіксаў-часціц не-, -сьці, -небудзь, абы-, але і складаныя займеннікі: сякі-такі, сёй-той, хто-ніхто, што-нішто, які-ніякі, чый-нічый. У рускай мове ім адпавядаюць кое-что, кое-кто, кое-какой.

Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Замяніце ў прыкладах займеннікі на рускай мове адпаведнымі займеннікамі на беларускай мове ў патрэбнай граматычнай форме.

1. Аднойчы я зайшоў у іх зямлянку па (какая-то) патрэбе, ці, можа, проста захалелася паглядзець на дзіця ў хвіліну смутку.

2. Нібы загадзя вядома было, што (кто-то) на (это) добрым неяк выйграць мяркуе, (кто-то иной), а не (они).

3. (Чьи-то) нервы не вытрымалі: жанчына заплакала наўзрыд.

4. Як дзяўчаты нашы заспявалі песні, (сколько) зёран чыстых – (столько) ясных слоў.

5. Яна не ведала дароги, але запытаць тут (было не у кого).

6. З двара выязджала (какая-то) запозненая машына.

7. Сумна было хлапчуку: (не с кем) пагуляць, (не к кому) схадзіць у госці.

8. Царква стаяла пры (самой) дарозе.

9. Аказалася, што гэты чалавек жыве (в нашем) доме, а я яго ніколі не бачыў.

10. Пры (чем) стаіш, (того) і глядзі.

З а д а н н е 2. Перакладзіце сказы на беларускую мову, адзначце розніцу ва ўжыванні некаторых займеннікаў у рускай і беларускай мовах.

1. После гибели семьи ему не от кого было получать письма и некому было больше писать.

2. Мне не на кого пенять – сам виноват.

3. Больше ждать Ниловне было некого.

4. Не с кем было слово перемолвить, не то что душу отвести.

5. А ведь, пожалуй, кое в чем он был прав.

6. Кое-кто из дачников вышел за калитку.

7. Макар успел кое с кем поссориться.

8. Не о ком беспокоиться.

9. Не для кого было стараться.

10. Не для чего так суетиться.

З а д а н н е 3. Спішыце, апускаючы дужкі; пастаўце ў па-трэбным парадку часціцу ні, прыназоўнік і займеннік.

1. Я (чым, ні, у) і ніколі (не) хачу адставаць.

2. Хлопцы рушылі, (з, кім, ні) (не) развітаўшыся.

3. (Ні, кога, на) і (ні, што, на) (не) паказвай пальцам.

4. (Ні) хто не забыты, (ні) што не забыта.

5. (Не) згінайся (кім, ні, перад)!

6. Праца (ні) кога (не) ганьбіць.

7. Той (ні)чога (не) страціць, хто (ні)чога) (не) мае.

8. (Ні, кога, для) не сакрэт, што мне падабаецца гэтая дзяўчына.

9. Ён стомлена сядзеў на канапе, (ні, што, пра) (не) думаючы, (ні, пра, кога) (не) успамінаючы..

10. (Не) гледзячы (на, кога, ні), Сцяпан выйшаў з пакоя.

З а д а н н е 4. Перакладзіце на беларускую мову. Звярніце ўвагу на напісанне займеннікаў.

1. Валек повел меня по какому-то узкому сырому коридору.

2. Может быть, я тебе чем-нибудь смогу помочь.

3. Чьи-то шаги послышались из-за поворота.

4. Моего товарища зовут Николай, а твоего – Сергей.

5. Кто-то вошел в соседнюю комнату.

6. Вернуться домой не было никакой возможности, так как была сільная гроза.

7. К каждому камню в каждой стене, к каждому бревну каждого сруба прикасались чьи-то руки.

8. Они шли рано утром по этому чистенькому, выметенному кем-то тротуару.

9. Дети ходили по своему школьному музею и с интересом рассматривали экспонаты.

10. Я люблю гулять по улицам моего родного города, по его красивым паркам и скверам.

З а д а н н е 5. Растлумачце значэнне фразеалагізмаў і складзіце з імі сказы.

Нітое ні сёе; сам сабе; і нашым і вашым; мала што; ні з таго ні з сяго; усёй душой; на сваю галаву; нічога сабе; сам не свой; як нічога ніякага; з усіх ног.

З а д а н н е 6. Выпраўце памылкі ва ўжыванні займеннікаў.

1. Многа слаўных спраў наперадзе ў моладзі. Яны – будаўнікі новага грамадства.

2. За полем адразу пачынаўся луг. Над ім лятала шмат птушак.

3. Старшыня калгаса загадаў шафёру пад’ехаць да яго хаты.

4. Часам птушкі садзіліся на галінку хвоі, і тады зяе сыпаўся снег.

5. Каці прапанавалі працаваць на новай машыне, хоць яна нядаўна закончыла школу.

6. Цяпер у Васіля ёсць добры конь, ён будуе сабе новую хату.

7. Хто-небудзь забыў у аўдыторыі свае рэчы.

8. Нехта іншы не ўмее спяваць так, як Валянціна.

9. Бацька пайшоў да суседа калоць парсюка, з якім дамовіўся пра гэта раней.

10. Патрабуецца на пастаянную работу супрацоўнік для аддзела, які мае вышэйшую адукацыю.

З а д а н н е 7. Замяніце словы і выразы раўназначнымі ім фра-зеалагізмамі.

Жыць самастойна; самому ўбачыць; дарэмна, зусім без падстаў; гучна, моцна; абы-што, без разбору.

Словы для даведак: усякая ўсялячына; на ўвесь голас; есці свой хлеб; на свае вочы; ні за што ні пра што.

5.4. Лічэбнік

1. Лічэбнікі два, абодва ўжываюцца з назоўнікамі мужчынскага і ніякага роду, а дзве, абедзве – з назоўнікамі жаночага роду: дзве студэнткі, два студэнты. Гэтыя лічэбнікі маюць адрозненні ва ўсіх ускосных склонах: дзвюх студэнтак – двух студэнтаў, дзвюм студэнткам – двум студэнтам.