Просты сказ

На ўзроўні закончаных сінтаксічных адзінак у беларускай і рускай мовах таксама больш падабенства, чым адрозненняў, аднак ёсць спецыфіка ў будове сказаў.

1. Двухсастаўныя і аднасастаўныя сказы ў беларускай мове адрозніваюцца рознай ступенню актыўнасці: ужываюцца больш тыя з варыянтаў, у якіх дзейнік выступае як актыўны суб’ект дзеяння: Іхняй роце загадалі прыкрыць адыход. – Их роте было приказано прикрыть отход; Тут дарогі пратоптваюць толькі капыты верхавых коней. – Здесь дороги утаптываются лишь копытами верховых лошадей.

2. У рускай мове для абазначэння дзеяння, якое адбылося або адбываецца, выкарыстоўваецца просты дзеяслоўны выказнік. Значэнне незакончанасці надае часціца было: Тут он было вышел, но остановнлся в дверях. У беларускай мове дзеянне, якое адбывалася ў мінулым, можа абазначацца двума способамі – пры дапамозе простай і аналітычнай формаў выказніка: пайшоў – быў пайшоў; азірнулася – была азірнулася; сустрэліся – былі сустрэліся; хацеў падняцца – хацеў быў падняцца.

Паралельна з формамі быў, была, былі можа ўжывацца і форма было: Сабраўся было ўжо гаварыць, як пачуўся шум з вуліцы.

3. У беларускіх гаворках захаваліся рэшткі складанага будучага часу: рабіцьму, хадзіцьмеш, прасіцьмуць, жыціму, ехацімеце.

4. У якасці звязкі ў беларускіх сказах ужываюцца мадальныя дзеясловы мець і мецца: Яны маюць атрымаць новую кватэру. Я меўся пагаварыць са сваім сябрам вечарам. Дзень меўся быць цудоўным,

У будучым часе можа ўжывацца канструкцыя “ мець+інфінітыў”: Гэтая рэч там і мае ляжаць.

5. У беларускай мове значэнне звязкі стаць перадаюць дзве формы – стаць і стацца: Мы сталі неразлучнымі сябрамі. Гэтыя словы і сталіся асновай яго жыцця.

6. У іменнай частцы актыўна выкарыстоўваецца форма назоўнага склону назоўніка, прыметніка і дзеепрыметніка: Яны былі аднагодкі. Ён здаецца злосны і абыякавы да ўсяго.

7. У беларускай мове часцей выкарыстоўваецца поўная форма прыметнікаў, у тым ліку і ў складаным выказніку: Ты заўсёды мне дарагая і любая. Ён можа быць вам карысны.

8. У складзе іменнага выказніка больш шырока выкарыстоўваецца творны склон назоўнікаў: Там у мяне брат загадчыкам магазіна. Ён выкладчыкам у акадэміі.

9. У беларускай мове шырока распаўсюджаны безасабовыя сказы, утвораныя на аснове дзеясловаў чуваць, відаць: Людзей не было відаць. Чуваць здалёк песню.

10. У мастацкіх тэкстах у якасці дзейніка сустракаюцца колькасна-іменныя словазлучэнні з формай роднага склону абодвух кампанентаў – назоўніка і лічэбніка: Іх сёння выйшла на працу пяцярых. Ноччу ў дом уварваліся ўчатырох з вінтоўкамі.

Практычныя заданні да тэмы

З а д а н н е 1. Перакладзіце пытальныя сказы на беларускую мову.

1. О чем речь?

2. Вы к кому?

3. Чего желаете?

4. Есть ли кто-нибудь здесь?

5. Вам понятно?

6. Нельзя ли погромче?

7. Не хотите ли вы посмотреть это место?

8. Я ль не говорил?

9. Нужно ли это делать?

10. Который час?

11. Скоро ли прибудет поезд?

З а д а н н е 2. Перакладзіце на рускую мову, захоўваючы сэнс.

1. Адтуль пачалася была страляніна.

2. Дзядзька ратаваў яго жыццё і быў за бацьку.

3. Сталы былі непрыбраныя.

4. Ты стаў проста двурушнік.

5. Яна сядзела скамянелая ад жудасці.

6. Стрэлачнік памкнуўся быў даць лататы.

7. Ніякіх асаблівых навінаў не чуваць было.

8. Сам начальнік меўся прыехаць.

9. Ён быў прыкінуўся хворым.

10. Мая сястра загадчыцай аптэкі.

З а д а н н е 3. Перакладзіце сказы на беларускую мову.

1. Всё уж было съедено.

2. Бурей повалило то самое заморское дерево во дворе.

3. Бухта занята противником.

4. Чины людьми даются.

5. Аркадий Павлович считается одним из образованнейших дворян и завиднейших женихов нашей губернии.

6. Волнистая равнина вся исхлёстана сырыми дорогами.

7. Окна были заколочены на зиму.

8. Она директор магазина.

9. Внучка приехала в гости, но не застала бабушку дома.

10. С небольшого холма хорошо видна деревня.

З а д а н н е 4. Падбярыце беларускія варыянты сказаў.

1. День уже клонился к вечеру.

2. Начинало светать.

3. Уже смеркалось в сизых просторах холодного предзимнего моря.

4. Пока еще не развиднелось.

5. Завечерело. Начал покрапывать редкий теплый дождь.

6. Зари еще нет. Едва-едва начинает брезжить.

7. Его кистью двигало горячее желание подарить миру новые картины о величественной борьбе человека со стихией.

8. Сын собирался на днях навестить своего отца.

9. Севшая на ветку птичка была удивительно красива.

10. Все было таинственно шуршащим и пахучим: и деревья, и листва под ногами, мягкая, с весенним запахом лесной земли.

З а д а н н е 5. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Падкрэс-ліце адасобленыя члены сказа і параўнайце іх выражэнне ў рускай і беларускай мовах.

Еще с весны, пришедшей на смену затянувшейся зиме, с той поры, когда даже на северной стороне около плетней стал оседать, истекая прозрачной влагой, последний снег, пара диких голубей прилюбила разметновское подворье. Они долго кружились над хатой, с каждым кругом снижаясь все больше и больше, а потом опустились возле погреба, находящегося невдалеке, до самой земли, легко взмыв, сели на крышу хаты. Долго сидели, настороженные, осматриваясь, привыкая к новому месту. Потом голубь, высоко поднимая малинового цвета лапки, прошелся по грязному мелу, насыпанному вокруг трубы, вобрал и слегка откинул назад голову и, блистая тусклой радугой оперения на вздувшемся зобу, неуверенно заворковал. А голубка скокнула вниз, на лету два раза звучно хлопнула крыльями и, описав полукруг, села рядом с ним.