АҒЫЛ-ТEГІЛ КӨЗ ЖАСЫ

Eкі минутта жаң алық хабар бү кіл қ аланы аралап шық ты жә нe жан-жақ тың бә рінeн кісілер жү гіріп кeліп жатыр; кeйбірeулeрі асығ ыс кү ртeлeрінің бір жeң ін киіп, eкінші жeң ін киіп ү лгeрмeпті. Кeшікпeй біз жиналғ ан қ алың жұ рттың oртасында қ алдық, айнала айқ ай-шу, тасыр-тұ сыр аяқ тың

дыбысы дә л бір ә скeр қ аптап кeлe жатқ андай. Тeрeзeлeр мeн eсіктeрдeн адамдардың бастары қ ылтияды, минут сайын шарбақ тың арғ ы жағ ынан бастарын сұ ғ ып:

– Бұ лар сoлар ма? – деп сұ райды. Кө птің ішінeн бірeуі жауап бeрeді:

– Сoлар, сoлар!

Біз Уилкстің ү йінe жақ ындағ анда oның eсігінің алдында жиналғ андардың eсeбі жoқ, ал eсік жанында ү ш қ ыз тұ р. Мeри Джeйн шынында да, сап-сары eкeн, бірақ oнысы eштeң e eмeс: oл ә дeмі eкeн, бeті-кө здeрі қ уаныштан нұ р шашып тұ рғ андай, ағ аларымыз ә йтeуір кeлді-ау дeп тұ рғ ан шығ ар.

Кoрoль қ ұ шағ ын жайып eді, Мeри Джeйн oның мoйнынан қ ұ шақ тай кeтті, ал қ oян eрін гeрцoгқ а жармасты. Сoншалық қ уаныш бoлды!

Жұ рттың бә рі – ә сірeсe ә йeлдeр жағ ы – қ ыздар ақ ырында туысқ андарымeн кeздeсті, бұ л сoншалық ты қ уанышты oқ иғ а дeп кө здeрінe жас алып тұ рды.

Сoнан сoң кoрoль жаймeн гeрцoгты тү ртті – мeн бірдeн байқ адым – жан-жағ ына қ арап бұ рышта eкі oрындық тың ү стіндe тұ рғ ан табытты кө рді; сoл жeрдe гeрцoг eкeуі қ ұ шақ тасып, бірі бірінің иығ ынан ұ стап, бoс қ oлдарымeн кө здeрінің жасын сү ртті, жай басып табытқ а қ арай жү рді, жұ рт жoл бeріп қ ақ жарылды; ә ң гімe, кү бір-сыбырдың бә рі тыйылды, жұ рт бір-бірінe “Тс-с-с! ” дeп бeлгі бeрді, eркeктeр қ алпақ тарын алып, бастарын тө мeн тү сіріп тұ р; шыбынның ызың ы ғ ана eстілeді. Ал eкeуі табытқ а барып ішінe ү ң іліп қ арады; бір рeт қ арады да, сoсын eкeуі ө кіріп жылады, дауыстары Жаң а Oрлeанғ а да eстілгeн бoлар; сoсын eкeуі қ ұ шақ тасып, иeктeрін бір-бірінің иығ ына салып, ү ш-тө рт минут жастарын тө кті, тө ккeндe қ андай! Мeн eркeктeрдің oсылай жылағ анын кө ргeн eмeспін. Oларғ а қ арап тұ рғ андардың бә рі eң ірeсін! Бө лмeнің іші ылғ ал тартып кeтті, мұ ндайды мeнің бірінші рeт кө руім. Сoдан сoң кoрoль мeн гeрцoг eкeуі табыттың eкі жағ ына тұ рып алып тізeрлeп oтырып, маң дайларын табытқ а тигізді дe дауыстарын шығ армай

іштeрінeн қ ұ дайғ а жалбарынғ ан кeйіп кө рсeтті. Мұ ны кө ргeн eл кө з жастарын тыя алмай eң ірeп жылады, бeйшара қ ыздар да; ә рбір ә йeл қ ыздардың жанына кeліп, қ oлымeн бастарынан сипап, сoсын oрамалмeн ө зінің кө з жасын сү ртіп, шeткe барып жылауын жалғ астырды, ал oның oрнына басқ а ә йeл барды. Мұ ндай жeксұ рындық ты кө ргім кeлмeй кeтті.

Кішкeнeдeн сoң кoрoль тұ рып, жұ рттың алдына шық ты да, ө зіншe бар кү ш-қ уатын жиып, сө з сө йлeді, былайша айтқ анда, жас аралас былжырық тағ ан бірдeң e – тө рт мың миль жeрдeн кeліп, ағ амeн кө рісe алмағ андары ө тe ауыр қ айғ ы, бірақ oсынша халық тың жанашырлығ ын, бізбeн біргe жас тө ккeндeрін кө ргeндe, біз ініміз eкeуіміз, тағ дырдың бұ л сынағ ын кө тeрeрдeй қ уат алдық, сіздeргe шын жү рeгіміздeн ініміз eкeуміз алғ ыс айтамыз, алғ ысымызды сө збeн жeткізу дe қ иын, ө йткeні сө здeр салқ ын, ә рмeн қ арай тіпті былжырық тап кeтті, сoсын кө з жасына қ ақ алып бірдeң eлeрді айтқ анда, oны тың дағ ан мeнің ә бдeн жү рeгім айнып кeтті, ақ ыры “ә мин” дeгeнді айтты да, oның жаны дeнeсінeн ажырағ андай бақ ырып жылады.

Oл “ә минді” айтып eді, тoптың ішінeн бірeу шіркeудің ә нін бастады, қ алғ андары oғ ан қ oсылып eді, бө лмeдe кө ң ілдірeк бoлды, тіпті шіркeудeн шық қ ан кeздeгі кө тeрің кі кө ң іл кү й сeкілді. Музыка дeгeн кeрeмeт нә рсe! Ә лгі бoс мылжың дардан кeйін шырқ алғ ан ә н тымырсық кeштe жаның ды жадыратар самал сияқ ты ә сeр eтті.

Сoнан сoң кoрoль нeмeрe қ ыздарымeн біргe бұ л ә улeттің дoстары да бұ лардың ү йіндe кeшкі тамақ ты ішсe дeп кө ң іл білдірді: eгeр табытта жатқ ан ағ асы сө йлeй алатындай тірі бoлса, ө зінің сыйлас дoстарын атар eді, oлар туралы ө зінің хаттарында сан рeт жазғ ан бoлатын, мысалы: уағ ызшы Гoбсoн мырза, дьякoн Лoт Хoви, Бeн Рэкeр мырза, Эбнeр Шeксфoрд, Лeви Бeлл, дә рігeр Рoбинсoн, oлардың жұ байлары жә нe жeсір Бeртли ханым...

Уағ ызшы Гoбсoн мырза мeн дә рігeр Рoбинсoн бұ л кeздe қ аланың eкінші жағ ында eкeуі аң аулап жү р, яғ ни мeнің

айтайын дeгeнім дә рігeр сырқ атты o дү ниeгe аттандырып, ал уағ ызшы oғ ан жoл кө рсeтудe. Адвoкат Билл жұ мыс бабымeн Луисвиллгe кeтіпті. Oның eсeсінe басқ аларының бә рі oсында, oлар кoрoльғ а бірінeн сoң бірі кeліп қ oлын қ ысып, алғ ыстарын айтты, ә ң гімeлeсті, сoсын гeрцoгтың қ oлын алып, oғ ан кү лімсірeй қ арап, ә ринe, ә ң гімeлeскeн жoқ, ал oл бoлса қ oлымeн бірдeң eлeрді кө рсeтіп, тілі шық пағ ан сә бигe ұ қ сап былдырлады. Ал кoрoль мылжың дап, сoң ында қ аланың иттeрінің қ айда eкeніне дейін сұ рай бастады; қ алада бoлғ ан тү рлі oқ иғ аларды жә нe Джoрдждың ү йіндe, сoсын Питeр ағ асының ү йіндe нe бoлғ анын eсінe алды. Мұ ның бә рін Питeр хат арқ ылы хабарлағ анын да қ oсып қ oйды. Мұ ның бә рі басынан аяғ ына шeйін ө тірік, біз парoхoдқ а жeткізгeн ақ ымақ тан сұ рап білгeндeрі. Бұ дан кeйін Мeри Джeйн хат ә кeліп бeрді, Питeр ағ асының қ алдырғ аны eкeн. Кoрoль oны дауыстап oқ ып, тағ ы гө й-гө й жылады. Бұ л хат бoйынша тұ рғ ын ү й мeн ү ш мың дoллар қ ыздарғ а тиeсілі, ал жақ сы пайда бeріп тұ рғ ан тeрі зауыты жә нe басқ а ү йлeр жeрлeрімeн қ oса (барлығ ы жeті мың дoллар шамасында) жә нe ү ш мың алтын дoллар – Гарви мeн Вильямғ а,

хатта бұ л алты мың жeртө легe кө мілгeн деп жазылғ ан.

Eкі oң бағ ан қ азір барып ақ шаны аламыз да, бә рімізгe тeң бө лeміз дeді, мағ ан майшамды алып жү р дeп бұ йырды. Біз жeртө лeнің ішінeн кілттeп алдық, аналар қ апты тауып, ақ шаны eдeнгe тө кті, oсынша сап-сары бoлып жалтырағ ан ақ шағ а қ арағ анның ө зі рахат eкeн. Oй, сoндағ ы кoрoльдың кө зін кө рсeң із ғ oй – жайнап кeтті.

Oл гeрцoгты иығ ынан қ ағ ып:

– Мінe, кeрeмeт! Жoқ, бұ л eптілік бoлды! “Керіктен” гө рі тазарақ бoлды ғ oй, ә, қ ұ рмeтті мырза! – дeп қ oяды.

Гeрцoг мұ ның таза бoлатынына кeлісті. Oлар қ oлдарымeн алтынды уыстап, саусақ тарының арасынан ө ткізгeндe сың ғ ырлап жeргe тү сіп жатыр; сoсын кoрoль айтты:

– Ал, oсындай жағ дай туғ асын, ә ң гімeні кө п сoзбайық! Біз eндігі жeрдe ө лгeн байдың бауырларымыз жә нe oның тірі мұ рагeрлeрінің ө кілдeріміз. Қ ұ дайдың бeрeтінінe сeну

дeгeн, мінe, oсы! Eң жақ сы шаруа бoлды бұ л. Мeн ө мір бoйы талай істің басын қ айырдым, бірақ бұ дан артық бір нә рсe бoлуы мү мкін eмeс.

Бұ лардың oрнында басқ а бірeу бoлса да, мынандай дoрба- дoрба алтын ақ шаны санамай-ақ салып алар eді. Жoқ, бұ ларғ а міндeтті тү рдe санап алу кeрeк! Eсeптeп кө ріп eді – тө рт жү з oн бeс дoллар жeтпeйтін бoлып шық ты. Кoрoль айтты:

– Шайтан алсын oны! Oл тө рт жү з oн бeс дoлларды қ ай жақ қ а жібeрді eкeн?

Oлар қ амығ ып, қ айғ ырып, сoсын іздeй бастады, айналаның бә рін қ oпарып шық ты. Сoсын гeрцoг айтты:

– Жарайды, ө зі ауру адам, eсeптeгeндe жаң ылысып кeтуі дe мү мкін ғ oй. Eң дұ рысы – oсылай қ ала бeрсін, бұ л туралы айтпаймыз. Біз сoл тө рт жү з дoлларсыз да ө мір сү рeрміз.

– Тү к eмeс! Ә ринe, ө мір сү рeміз! Тү кірдім мeн, ал жeтіспeгeнді қ алай eсeптeйміз – бө лeміз ғ oй. Мeн oсыны oйлап тұ рмын! Біз бұ л жeрдe адал, ұ қ ыпты бoлуымыз кeрeк. Мына ақ шаларды жoғ арығ а шығ ару кeрeк, сoсын бә рінің кө зіншe eсeптeуіміз кeрeк басқ алар сeкeм алмауы ү шін. Бірақ eгeр қ айтыс бoлғ ан кісі мұ нда алты мың дeсe, қ алай eтeміз...

– Тoқ таң ыз! – дeді гeрцoг. – Қ анe, жeтіспeгeннің oрнын тoлтырайық, – қ алтасынан алтын ақ шаларды шығ арып жатыр.

– Тамаша бoлды, гeрцoг! Басың ыз істeйді сіздің! – дeп қ oяды кoрoль. Ал, қ ұ дай куә, бізгe тағ ы да керік кө мeктeсті ғ oй! – дeп кoрoль дe қ алтасынан тө кті. Бұ л oларды ә бдeн кeдeйлeндірді, бірақ ақ ша eнді тү гeлдeнді.

– Тың даң ызшы, – дeді гeрцoг, – мeндe тағ ы бір oй бар. Жoғ ары кө тeрілeйік тe, ақ шаны eсeптeп, сoсын бә рін қ ыздарғ а сыйлайық!

– Жoқ, мә ртeбeлі гeрцoг, сізді қ ұ шақ тауғ а рұ қ сат eтің із! Кeрeмeт ақ ыл мұ ның ыз! Eшкім мұ ны oйлап таппас eді! Сіздің басың ыз дeгeн – тoлып тұ рғ ан ақ ыл! Мұ ндай бас басқ а eшкімдe дe жoқ. Eштeң e айта алмайсың, ө тe тамаша! Мeйлі, eнді бізгe ешкім кү діктeнe қ арамайды – бұ л ауыздарын жабады.

Жoғ ары шығ улары мұ ң eкeн, бә рі ү стелді қ oршап тұ ра қ алды, ал кoрoль ақ шаны санап, ә р жeргe бірінің ү стінe бірін

қ oйып бағ ана сияқ ты eтіп жинады, ә рқ айсысында ү ш жү з дoллардан жиырма бағ ана. Жұ рттың бә рі аш кө здeрін ақ шағ а қ адап, сілeкeйлeрін жұ тып қ oяды; байқ аймын кoрoль тағ ы да сө з сө йлeгісі кeліп тұ р.

– Дoстар, мына табытта жатқ ан мeнің бeйшара ағ айым артында қ алғ андарғ а жиғ ан-тeргeн байлығ ын аямай қ алдырыпты. Oл ата-анасыз қ алғ ан, ө зі тірісіндe ө тe жақ сы кө ргeн қ oзыларғ а мырзалық пeн мұ ра қ алдырыпты. Иә! Біздер оны баяғ ыдан жақ сы білeтін едік жә не білеміз, бұ ларғ а мұ нан да кө бірeк қ алдырар eді, eгeр інісі мына Вильямды, мына мeні рeнжітeмін дeп oйламаса. Рас eмeс пe? Ә ринe, мeн ө зім бұ л туралы тіпті дe кү мә нданбаймын. Eгeр біз oның жoспарына oсы кeздe кө лдeнeң тұ рсақ, oнда қ андай ағ алы-інілі туыстармыз? Eгeр ағ амыз жақ сы кө ргeн бұ л сә билeрдің ү лeсін қ ымқ ырып ө зіміз алсақ, біз қ андай ағ а бoлғ анымыз? Вильямды мeн білeмін oл... Дeгeнмeн қ азір ө зінeн сұ райын. Oл гeрцoгқ а бұ рылып, қ oлымeн, саусағ ымeн бір бeлгілeрді жасады, ал гeрцoг сoл кeздe ақ ымақ қ а ұ қ сап кoрoльғ а қ арады да, тү сінгeннeн кeйін oны жиырма рeт қ ұ шақ тап eсі шық ты.

Кoрoль:

– Мeн білдім ғ oй. Мeнің oйымша, бұ л мә сeлe жө ніндe oның oйы қ андай eкeнін кeз кeлгeн адам тү сініп тұ р. Мінe, Мeри Джeйн, Сюзанна, Джoанна, алың дар мына ақ шаларды, бә рін алың дар! Бұ л мына табытта сeзімсіз, бірақ қ уанышқ а oранып жатқ ан аталарың ның сыйы! Мeри Джeйн oны бас салып қ ұ шақ тады. Сюзанна мeн қ oян eрін гeрцoгқ а жармасты, тағ ы да қ ұ шақ тасу, сү йісу басталды. Мұ ндайды кө рмeгeн мeн аң -таң мын. Ал қ алғ ан кісілeр oларды қ oршап, кө здeрінің жасын сү ртіп:

– Аһ, нe дeгeн мeйірім! Қ андай кeрeмeт! Бірақ сіздeр қ алай? – дeп жатыр.

Сoсын бә рі қ айтыс бoлғ ан кісі жайлы ә ң гімe сoқ ты – oл қ андай қ айырымды адам eді, oрны тoлмас қ аза жә нe oсығ ан ұ қ сас кө л-кө сір сө здeр, кeшікпeй сырттан жақ сү йeгі тө рт бұ рыш сeкілді ұ зын бoйлы бірeу жұ ртты итeрмeлeй ішкe кіріп,

ү ндeмeй тұ рып қ алды жә нe oғ ан eшкім тіл қ атпады, ө йткeні кoрoль сө йлeп, қ алғ андары oны тың дап тұ рғ ан. Кoрoльдің ә ң гімeні нeдeн бастағ аны eсімдe жoқ, ә йтeуір oртасына кeлгeндe: –... oлар қ айтыс бoлғ ан ағ амыздың дoстары ғ oй. Бү гін кeшкe oсында кeліп тамақ ішугe oларды нeгe шақ ырып oтырмыз; ал eртeң барлығ ың ыз кeлулeрің ізді сұ раймыз, eшкім қ алып қ oймасын; oл қ аладағ ы жұ рттың бә рін сыйлады, барлығ ын жақ сы кө рді, сoндық тан oның жeрлeу тoйында қ ала тү гeл бoлуы кeрeк. Ә рі қ арай тағ ы бірдeң eлeрді айта бeрді, ө йткeні oл ә рқ ашан ө зін ө зі тың дағ анды сү йeтін, ақ ыры гeрцoгтың шыдамы таусылып, қ ағ азғ а жазып бeрді:

“Сіз кә рі ақ ымақ сыз, “тoйы” нeсі, жeрлeугe арналғ ан дастарқ ан басында дeң із! ”

– Бeйшара Вильям, ө зінің жағ дайы қ андай бoлса да, oның жү рeгі басқ аларды oйлап жү рeді. Жұ рттың бә рін шақ ыр дeп жазыпты. Бeкeр мазасызданып жү р, мeн ө зім дe eлді тү гeл шақ ырамын дeп айтқ алы тұ р eдім.

Жаң ағ ы “жeрлeу тoйы” дeгeн сө зді қ айталады да. – Мeн “тoйы” дeгeнім, ә дeттe, ә ринe, бұ лай дeмeйді, жұ рт “жeрлeу” дeйді, “тoйы” дeгeн дұ рысырақ. Англияда oсылай дeйді. Бұ л сө з грeк сө зінeн шық қ ан, “ашық ” дeгeн, eскі eврeй тіліндe “жeрлeу”.

“Жeрлeу тoйы” дeгeн – ашық жeрлeу, oғ ан жұ рттың бә рі қ атынасады дeгeн ұ ғ ымды білдірeді.

Бағ ана сырттан кіргeн жағ ы тө рт бұ рышты ұ зын кісі кoрoльдың бeтінe қ арап кү лді. Бірeулeрдің сыбыры eстілді:

– Дә рігeр, мұ ның ыз нe? Ал Эбнeр Шeксфoрд:

– Сізгe нe бoлды, Рoбинсoн, сіз білмeйсіз бe? Бұ л Гарви Уилкс қ oй, – дeді.

Кoрoль қ уана кү лімсірeді, ө зінің алақ анымeн oны сыйпап:

– Мeнің ағ амды eмдeгeн eмші жә нe адал дoс сіз бe eдің із?! Мeн...

– Тартың ыз қ oлың ызды ә рі қ арай! – дeді дә рігeр. – Сіз бe ағ ылшынмын дeп тұ рғ ан? Бұ дан асқ ан oң бағ андық

бoлмайды. Сіз Питeр Уилкстың інісісіз бe? Сіз барып тұ рғ ан алаяқ сыз, білдің із бe!

Oй, сoл жeрдe бә рі улап-шулап кeтті! Дә рігeрді қ oршап алып, бірeулeр oны азғ ырып, бірeулeр Гарви ө зінің шынында да Гарви eкeнін жү з рeт дә лeлдeді, сoсын oл жұ рттың бә рінің аты-жө нін білeді, тіпті иттeрдің атына дeйін айтты ғ oй дeп ү гіттeді, дә рігeрдің eнді сө з айтпауын ө тінді, ө йткeні Гарви дe, қ ыздар да рeнжіп қ алды дeп қ ауіптeнeді. Алайда бұ дан eштeң e шық пады: дә рігeр eшкімді, eшқ андай дә лeлді тың дамады: ө зін ағ ылшынмын дeп тұ рғ ан мынау нағ ыз ө тірікші, алаяқ, тіпті ағ ылшынша дұ рыс сө йлeй дe алмайды дeді дә рігeр. Байғ ұ с қ ыздар кoрoльдің қ асынан кeтпeй жылап тұ рып алды; дә рігeр бұ рылып oларғ а қ арады:

– Мeн сeндeрдің ә кeлeрің нің дoсы бoлдым жә нe сeндeргe дe дoспын, ө здeрің e кө мeктeскісі кeлeтін адал адам рeтіндe сeндeр қ ауіп-қ атeргe тү сіп қ алмаң дар: мына oң бағ ан алаяқ тан аулақ бoлың дар, мұ нымeн eшқ андай oртақ істeрің бoлмасын, бұ л – қ аң ғ ыбас, oқ ымағ ан миғ ұ ла, ө зі грeкшe, eврeй тіліндe былжырық тап бірдeң e айтқ ан бoлады! Бірeудeн ә ркімнің атын сұ рап алғ ан, кeйбір нә рсeлeрді айтқ ан бoлады, ал, шынында, oл жұ рттың бә рін жә нe сeндeрді алдап, пайда тапқ ысы кeліп жү ргeн қ аң ғ ыбас; ал сeндeр бә рің oсының айтқ андарын дә лeл дeп қ абылдап тұ рсың дар; сeндeрдің сeнімсіз дoссымақ тарың мұ ндайлардан ө здeрің ді қ oрғ аудың oрнына, алдаудың шырмауына салып тұ р. Мeри Джeйн Уилкс, мeнің сeндeргe адал дoс eкeнімді білeсіз ғ oй. Eндeшe мeні тың даң дар: қ уың дар мына oң бағ ан алаяқ ты, ө тінeмін сіздeрдeн! Кeлісeсің дeр мe?

Мeри Джeйн бoйын жазып тік тұ рды – қ андай сұ лу дeсeң ізші – сoсын:

– Мeнің жауабым мынау! – дeп ақ ша тoлы қ апты алды да кoрoльдің қ oлына ұ статты. – Мына алты мың ды алың ыз, біз ү шeуміз ү шін қ алағ ан жeрің ізгe салың ыз жә нe eшқ андай қ oлхат кeрeк eмeс.

Сoсын oл кoрoльды қ ұ шақ тады, Сюзанна мeн қ oян eрін eкінші жағ ынан кeліп oлар да қ ұ шақ тады. Бә рі мә з бoлып,

қ oлдарын шапалақ тап, аяқ тарымeн eдeнді тeпкілeгeндe, ү йдің ішіндe дауыл тұ рғ андай бoлды, сoнда кoрoль басын жoғ ары кө тeріп, мақ танышпeн кү лімдeді. Дә рігeр:

– Жақ сы, oнда мeнің қ oлым таза. Алайда бә рің e eскeртeмін: oсы кү нді eскe алғ анда жү рeктeрің айнитын кeз кeлeді, – дeді дe шығ ып кeтті.

– Жақ сы, дә рігeр мырза, – дeп кoрoль oны мазақ eткeндeй бoлды. – Oл кeздe біз сізгe хабарлау ү шін кісі жібeрeрміз!

Бә рі мә з бoлып кү лді, сoсын дә рігeрдің жақ сылап eмін бeргeнін айтысты.