Химиялық канцерогендер.

Қ азіргі уақ ытта 5 млн. астам химиялық канцерогендер белгілі, оның ішінде 50 мың ғ а жуығ ы потенциалды қ ауіпті болып қ абылданғ ан. Жыл сайын ә лем бойынша жаң а химиялық қ осылыстар шығ арылады, мың дағ аны ө неркә сіптер мен ауыл шаруашылық ө ндірістеріне енгізілуде.

Химиялық канцероген - адамда немесе жануарларда олардың ә серінсіз кездеспейтін ісіктердің дамуын немесе олардың дамуының жиілеуіне болмаса спонтанды (типті) ісіктердің тым ерте пайда болуын туғ ыза алатын (ә йтсе де, соң ғ ысында олардың пайда болу механизмі басқ а себептерден болуы да мү мкін) заттар немесе заттардың қ оспасы. Бірінші жағ дайда шынайы канцерогендер - пестицидтер туралы айтылады, екінші жағ дайда-ісік дамытатын промоторлары туралы (канцер-огендердің алдындағ ы заттар). Шынайы канцерогендер жиі мутагендер болып табылады. Олар гендік мутацияларғ а алып келеді, ол белок синтезінің ө згеруіне жә не одан ә рі ісктердің дамуына апарады.

Химиялық қ осылыстарды зерттеу барысында канцерогенді органикалық жә не бейорганикалық заттардың бірнеше топтары анық талды:

а) кө пциклді ароматты кө мірсутектер (КАК) ә детте 4-5 конденсирленген бензолды сақ иналардан тұ рады, мысалы, бен(а)пирен. Кө пциклді ароматты кө мірсутектер ү шін енген жерінде ісіктердің дамуына тә н: майлаушылардың тері ісігі, тері астына жә не қ ұ рсақ ішіне енгізген кездегі саркомалардың дамуы, интратрахеалды енгізген кездегі тыныс алу мү шелерінің ісіктері.

б) алифатты кө мірсутектердің қ алдық тары (дериваттары): эпок-сидтер мен галогенді кө мірсутектер. Оларды жануарларғ а енгізген кезде қ алай біріншілік енгізген жерінде болса, дә л солай алыс жатқ ан тіндерде де қ атерлі ісіктер дамығ ан.

в) ароматты аминдер, нафталин, дифенил, флуорен туындылары. Бұ л заттар иттерде қ уық ісігін, кеміргіштерде бауырдың жә не бақ а да мү шелердің қ атерлі тү зілімдерін туғ ызады. Ароматты аминдерге гепатоканцерогенділік қ асиетіне ие аминоқ осылыстар (мысалы, 4-диметиламиноазобензол) ұ қ сас болып келеді.

Бұ л қ осылыстар организмге ингаляциялық жолмен жә не тері арқ ылы сің ірілу жолымен тү седі жә не қ уық тың ісігін туғ ызады. 2-нафтиламин, бензидин жә не 4-аминодифенил де сондай ә сер кө рсетеді, олар РЗХА жіктемесі бойынша 1 классқ а жатады. Бензидин туындыларының ішінде 3, 3 - дихлорбензидин, 3, 3-диметоксибензидин (орто-дианизидин), сонымен қ атар бензидин негізіндегі бояғ ыш заттар: тікелей қ ара 38, тікелей кө к 6 жә не тікелей қ оң ыр 95 канцерогенділік қ асиеттері бар. Олар 2Б тобына жатқ ызылғ ан.

г) анилинді бояулар ө неркә сібінде онкоқ ауіпті фуксин ө ндірісі (2А тобы) жә не аурамин ө ндірісі (1-топ) жатады. Бұ л ө ндірістер жұ мыскерлерінде қ уық ісігінің жиілеу жағ дайлары анық талғ ан. Аурамин ө ндірісіндегі қ атерлі ісіктердің дамуын аурамин ә серімен (2Б топ бө лімшесі), ал фуксин ө ндірісінде - орто-толуидин ә серімен (2А топ бө лімшесі) байланыстырады, соң ғ ысы жануарлар ү шін кү шті канцероген болып саналады.

д) нитрозды қ осылыстар жә не ең алдымен нитрозамин қ оршағ ан ортада жә не адам ағ засында бірқ атар аминдерден жә не нитроздаушы заттардан (нитриттерден, азот тотық тарынан) пайда болуы мү мкін. Нитозаминдер ә ртү рлі мү шелер мен тіндердің ісіктерін туғ ызуы мү мкін.

Жоғ арыда аталғ ан канцерогенді агенттер ө неркә сіптердегі шикізаттың, жартылай ө німдердің жә не дайын ө німдердің қ ұ рамына кіреді, сондай-ақ концерогендердің ә серіне адам ауыл шаруашылығ ы ө ндірісінде де ұ шырайды. Канцерогенділік қ ауіптілік транспортта, қ ызмет кө рсету саласында жұ мыс істегенде, денсаулық сақ тау саласының бірқ атар мекемелерінде де туындайды.

Қ ұ рамында КАК (канцерогенді ароматты кө мірсутегі) бар қ ара кү йе, шайыр жә не минералды майлар. Бұ л ө німдер кө мірді, мұ найды, тақ татасты (сланцты) жоғ ары температуралық жағ дайда қ айта ө ң деуде жә не оларды коксты химиялық, мұ найды қ айта ө ң деу, брикет, қ ара кү йе, пекококсты жә не басқ а да ө ндірістерде, сонымен қ атар алюминий ө неркә сібінде, газды генераторлы зауыттарда, орман, химиялық шаруа-шылық тарда, машина жасау ө неркә сібінде (минералды майларды пайдаланғ ан кезде, салқ ындатуда), тағ ам ө неркә сібінде (тү тінмен ыстау кезінде, тағ амдық азық -тү ліктерді жоғ ары температурамен қ айта ө ң де-генде), іштен жанатын қ озғ алтқ ыштардың жұ мыс істеуінде тү зіледі. Атап ө ткен ө ндірістермен, кө лік жү ргізетіндерде ө кпе қ атерлі ісіктерінің жиі кездесетіні, сирек жағ дайларда - асқ азан мен қ уық қ атерлі ісігінің болатыны байқ алады. Қ ара кү йенің, шайырдың жә не минералды майлардың канцерогенділік себебін, олардың қ ұ рамында бенз(а)пиреннің (1А бө лім-шесі) жә не басқ а да кө пциклді ароматты кө мірсутектердің болуымен тү сіндіреді.

Қ ұ рамында хлоры бар қ осылыстар. Бұ л топқ а поливинилхлоридті (ПВХ) алу ү шін қ олданылатын венилхлорид (1-топ) жатады. Бисхлорметилді эфир мен техникалық хлорметилді эфир де қ ауіп туғ ызады. Олар негізінен ионалмастырушы шайырды ө ндіруде қ олданылады, ал мұ ндай ө ндірістердің жұ мысшыларында ө кпе қ атерлі ісіктерінің жиілеу жағ дайларында байқ алады.

2Б тобына тө рт хлорлы кө міртегі, хлороформ жә не ДДТ (дихлордифенилтрихлорэтан) жатады, олар эксперименттік жағ дайда бауырдың ісіктерін туғ ызады, 2, 4, 6-ү шхлорфенол ө ндірісінде жұ мыс істейтіндерде жұ мсақ тіндердің қ атерлі ісіктері, лейкоздар мен лимфомалар жиілігені анық талды; «сарғ ышты агент» пестицидінің қ ұ рамына енетін, американдық тар мен вьетнамдағ ы соғ ыста қ олданылғ ан тетрахлордибензоп-диоксин вьетнам халқ ы мен американдық сарбаздарында қ атерлі ісіктердің даму жиілігіне алып келген; пестицидтер ү стеме ретінде жиі қ олданылатын, сонымен қ атар қ ағ аз-целлюлоза ө неркә сібінде қ олданылатын кө п хлорлы бифенилдер; пестицидтер мен дә рілік заттарды синтездеуге қ олданылатын диметилкарбомоилхлорид; хлорланғ ан толуолды алу ө ндірісінде қ олданылатын бензоү шхлорид, қ атерлі ісіктердің жиілеуіне; эпихлоргидрин синтезінде жұ мысшыларды респираторлы жолдың қ атерлі ісіктерінң дамығ аны байқ алды; гербицидтер тү рінде қ олданылатын феноксисірке қ ышқ ылы (2, 4, 5-Т жә не 2, 4-Д) ө ндірістік экспозиция уақ ытында жаң а тү зілімдердің дамуының жиілігені анық талды.

Басқ а да органикалық қ осылыстар. Бұ л топта бензол басты орын алады, ө ндірістік жағ дайда бензолдың ә сер етуі салдарынан лейкоздың даму жағ дайлары бірнеше рет болатыны жазылды. Бензол еріткіш ретінде (жасанды тері ө ндіру ө ндірісінде) қ олданылады, бензиннің қ ұ рамында болады, (жанармай қ ұ ю бекеттерінде, бензин ө ндірісінде), желім қ ұ рамдасы тү рінде (аяқ -киім ө ндірісінде) кездеседі. Адам ү шін шартты канцероген ретінде кү кіртті ипритті атап ө тсе де болады. Жапония мен Германияда иприттің ө ндірісімен айналысатын жұ мысшылар кең ірдек пен ө кпенің қ атерлі ісігінен жиі ө лім жағ дайына ұ шырағ ан.

1-топқ а, РЗХА сарапшыларымен, сондай-ақ 93%-дық кү кірт қ ышқ ылының пропиленмен ұ зақ ә рекеттесуі жолымен алынғ ан изопропил ө ндірісі де жатқ ызылады. Бұ л ө ндіріс жұ мысшыларында ауыз қ уысы мен кең ірдеің кт қ атерлі ісігінің жиі кездесетіні анық талды. Қ атерлі ісіктің бұ л кездегі этиологиялық факторы ә лі анық талмағ ан.

2А-топ бө лімшесіне, жануарлар ү шін канцерогенді акрило-нитрил, диметилсульфат пен диэтилсульфат та жатқ ызылады. Акрило-нитрил қ олданылатын жасанды талшық тар зауытының жұ мысшыларында ө кпе мен басқ а да мү шелердің қ атерлі ісіктерінің жиілегені байқ алды. Диметилсульфат, диэтилсульфат - алкилдеуші қ осылыстар, химия ө неркә сібінде фенолдарды, аминдер мен тиолдарды метил туындыларына айналдыру ү шін қ олданылады. Диметилсульфат пен диэтилсульфаттың ә сер етуі, тыныс алу жолының қ атерлі ісіктерінің жиіленуіне алып келеді.

Формальдегид 2Б топ бө лімшесіне жатқ ызылғ ан заттарғ а, ерекше назар аудару қ ажет. Ол жануарлар ү шін канцерогенді болып табылады. ө неркә сіп жұ мысшыларының, сонымен қ атар формалинді пайдаланатын морфологиялық зертхана қ ызметкерлерінің (10 % формальдегид ертіндісі) денсаулық жағ дайына бақ ылау жасауда, нә тижелер керіснше.

Эксперимент жағ дайында қ атерлі ісіктер туғ ызатын этилентиомочевина, дибромэтан, кең қ олданылатын 1, 4-диоксан еріткіші жә не амитрол гербициді, сонымен қ атар жануарлар ү шін ә лсіз канцерогенділігі ық тимал этиленоксид 2Б топ бө лімшесінен енгізілген, себебі олардың канцерогенділігі туралы эпидемиологиялық мә ліметтері дә лелді емес. Жануарлар ү шін, канцерогенді гидрозин туралы да сондай пікірге келсе болады. Қ ұ рылымы бойынша гидрозин ө неркә сіптерде қ олданылатын нитрозды қ осылыстар, ұ қ сас болып келеді, ә йтсе де олардың ө ндіріс жағ дайында канцерогенділі туралы мә ліметтер болмағ анымен, олар ә ртү рлі жануарлар ү шін (моллюскілерден приматтарғ а дейін) канцерогенді болып табылатыны, сондық тан да кө птеген мамандар оларды адам ү шін потенциалды қ ауіпті деп санауғ а бейім тұ рады.

Резина ө неркә сібінің жұ мысшыларының бірқ атар категорияларында ісік жағ дайларының жиіленуін туғ ызатын агенттер (1-топ) толық анық талғ ан жоқ. Қ уық қ атерлі ісігінің жоғ ары жиілігі резина ө ндірісінде анти-оксиданттар тү рінде қ олданылатын ароматты аминдердің ә серімен, ал лейкоздардың дамуы, органикалық еріткіштердің ә сер етуімен байланысты деп саналады.

Аяқ киім ө ндіріс мен аяқ киім жө ндеу шеберханаларындағ ы жұ мысшылардың мұ рын, қ уық ісіктерінің жә не лейкоздардың даму себептері, желімнің қ ұ рамына енетін бензолдың ә серінен болуы мү мкін. Мұ рын қ уысының аденокарциномасының жоғ ары жиілігі жиһ аз ө неркә сібі жұ мысшыларында, ә сіресе жоғ ары шаң тү зілумен байланысты жұ мыс-тармен айналысатындарда кездеседі.

Адам ү шін канцерогенді заттардың ү лкен бір тобын бейорганикалық қ осылыстар қ ұ райды. Мышьяк пен оның қ осылыстарының канцерогенділігі туралы кө птеген эпидемиологиялық мә ліметтер бар. Мышьякты қ осылыстар, ө неркә сіп пен ауыл шаруашылығ ында кең таралғ ан. Ең жиі қ олданатын мышьяктың, оның ү ш тотығ ының, мышьяк қ ышқ ылының, қ орғ асын, натрий, мыс, кальций арсенаттарының ә сері жиі орын алады. Бұ л ө ндірістерде анық талғ ан ісіктердің негізгі тү рлеріне тері мен ө кпенің қ атерлі ісіктері, ал сирек жағ дайларда бауырдың, мұ рын қ уысы мен тоқ ішектің қ атерлі ісіктері жатады.

Мыс қ орыту комбинаттарының айналасында ауа ортасының мышьяк қ осылыстарымен едә уір ластануы себепті, жақ ын орналасқ ан елді-мекендердің тұ рғ ындарында ө кпенің қ атерлі ісік жағ дайлары жиілегені байқ алады.

Ә ртү рлі елдерде хром жә не оның қ осылыстарын ө ндіретін зауыттарда ө кпе ісігі жағ дайының жоғ арылағ аны анық талғ ан. Ө кпе ісігінің жоғ ары жиілігі 6-валентті хром қ осылысын қ олданғ ан ө ндірістерде байқ алды (феррохромды қ орытпалар ө ндіру, металлдарды хромдау, хромды пигменттерді жасап шығ ару). Бұ л кезде де мұ рын жолдары мен кең ірдек ісігі жағ дайлары тіркелген.

Никель ө ндірісінің (ө ндіру жә не қ айта ө ң деу) канцерогенділік қ ауіптілігі де дә лелденген. Никель комбинаттарында жұ мыс істейтін-дерде мұ рын қ уысының, қ осымша қ ойнаулардың, кең ірдектің жә не ө кпенің қ атерлі ісігі жиі дамиды. Никельді электрлік рафинадтау цехтарының жұ мысшыларында ең жоғ ары аурушаң дылық байқ алғ ан. Байқ алғ ан канцерогенді ә сердің ең ық тимал себебіне, 2А - топ бө лімшесіне жататын металды никельдің, никель сульфидінің жә не оның тотығ ының ә сері жатады.

Ө кпе ісігінің жиілігінің ө суі берилий мен оның қ осылыстарын ө ндіру зауыттарының жұ мысшыларында байқ алды (2А- топ бө лімшесі). Басқ а жануарлар ү шін канцерогенді металл - кадмий 2Б- топ бө лімшесіне енгізілген. Эпидемиологиялық зерттеулер, металлургия жә не аккумулятор ө неркә сіптеріндегі кадмийдің ө ндірістік ә сер етуі (негізінен кадмий тотығ ы тү рінде) респираторлы жолдың жә не зә р шығ ару жү йесінің жаң а тү зілімдерінің даму қ ауіпімен байланысты деп болжам жасауғ а негіз болады.

Адам ү шін ең қ ауіпті бейорганикалық қ осылыстарғ а асбест жатады (1- топ). Ол қ ұ рылыс ө неркә сібінде, кеме жасауда, ыстық қ а тө зімді материалдарды жасап шығ аруда кең қ олданылады. Асбесттің ә ртү рлі тү рлерін — хризотилді, амозитті, антофиллитті, крокодолитті қ айта ө ң деумен айналысатын жұ мысшыларда, мезотелиомалардың жә не ө кпе ісігінің жоғ ары жиілігі анық талды. Мезотелиомаларды, сондай-ақ асбесті ө ндіру жә не қ айта ө ң деу орындарына жақ ын орналасқ ан елді-мекен тұ рғ ындарында да анық талғ ан.

Ө кпенің кә сіби ісігі темір рудасын жерастылық ә діспен ө ндіретін шахтерлерінде кездеседі (1-топ). Ал ашық ә діспен алатын жұ мыс орындарындағ ы шахтерлерде ісіктердің даму жиілігі байқ алғ ан жоқ. Бұ л кездегі канцерогенділік ә сердің шахталардың ауасында кездесетін радон ә серімен қ амтамасыз етіледі деген болжам бар.

Ө ндірістің физикалық канцерогенді факторлары. Кө птеген физикалық факторлар, берілген мә ліметтер бойынша адам ү шін ө ндіріс жағ адайында канцерогенді болады. Рентген сә улелері, ретгенологтар мен ә ртү рлі аурулары себепті рентгенотерапия алатын кө птеген адамдар-да, терінің қ атерлі ісігі мен лейкоздарды туғ ызды. Радий жә не ториймен жұ мыс істеген ғ алымдарда тері ісігі мен лейкоздар анық талғ ан. 20-шы жылдары, АҚ Ш сағ ат зауыттарында жарқ ыраушы циферблаттарды ө ндіру ү шін қ ұ рамында радий мен мезаторий бар бояғ ыштарды қ олданды. Сол уақ ытта бояғ ышқ а салынғ ан бояу жақ қ ышты ү шкірлеу ү шін ауызына салғ ан жұ мысшы ә йелдерде жақ сү йегінің остеогенді саркомасы дамығ ан. Уранды кеніш шахтерларында радон мен оның ыдырау ө німдерімен сә улеленуден туындағ ан ө кпе ісігінің жоғ ары қ ауіпі байқ алғ ан.

Кү ннің УК-сә улесі ашық аспан астында жұ мыс істейтін адамдарда: тең ізшілерде, балық шыларда, ауыл шаруашылық жұ мысшыларында терінің қ атерлі ісігінің дамуы жиілеген. УК-сә улеленуден медицина қ ызметкелері де зардап шегеді (физиотерапевттер).

Тұ рақ ты механикалық ә сер ету кезінде де ісіктердің дамуы мү мкін (киім пішушілердің бас бармағ ының ісігі, тігіншілердегі тоқ пан жіліктің ісігі). Жылулық қ атерлі ісікке, от жағ ушылардың терінің қ атерлі ісігі, ә йнек ү рлеушілердің кү йдіріп алғ ан жерлеріндегі қ атерлі ісіктер жатады. Механикалық жә не жылулық ә сер ету, канцерогенді немесе басқ а канцерогендердің ә серін қ оздырушы болып табылады. Бильгарциоздың аясындағ ы паразиттік қ атерлі ісіктер мен қ уық ісігі жә не опситорхоз аясындағ ы бауырдың қ атерлі ісіктері кездеседі.

Қ атерлі ісіктердің барлық жағ дайлары ішіндегі кә сіби қ атерлі ісіктердің алатын ү лесі кө п емес (1-6%). Кә сіби канцерогенді факторларды жою мү мкіндігі бар қ атерлі факторларғ а жатады. Кә сіби қ атерлі ісіктің ең алғ ашқ ы кө рінісі 1775 жылы ағ ылшын дә рігері Потпен жасалынды (мұ ржа тазалагыштардың ұ ма ісігі). XIX ғ асырда Саксонийдағ ы Шнееберг кеніші мен Чехославакиядағ ы Якимов кенішінің таукен жұ мысшыларында ө кпе ісігінің дамуы, сонымен қ атар парафин ө ндірісіндегі жұ мысшыларда терінің қ атерлі ісігінің дамуы туралы мә ліметтер пайда болды.

Кә сіби онкологиялық ауруларыдң сипатында, соң ғ ы жылдары екі тенденция (ү деріс) байқ алғ ан: 1)кү тілген жиілікке қ арама-қ айшы жоғ арғ ы жиілікті қ атерлі ісіктер анық талғ ан кә сіптердің санының ө суі; 2) берілген кә сіпке тә н емес тек негізгі шоғ ырланғ аны (локализациялы) ғ ана емес, сондай-ақ басқ а да жерлерде (басқ а да локализациялы) орналасқ ан ісіктердің пайда болуы.

Кә сіби жаң а тү зілімдердің жалпығ а бірдей қ абылдағ ан жіктемесі ә зірге жоқ. Этиологиялық факторы бойынша жіктеме кең қ олданылады:

I. Химиялық факторлардың ә серінен дамитын кә сіби қ атерлі ісіктер;

II. Физикалық факторлардың ә серінен дамитын кә сіби қ атерлі ісіктер;

III.Паразиттерден туындайтын кә сіби қ атерлі ісіктер.

Кә сіби қ атерлі ісіктердің патогенезі ә лі де анық емес. Осы ү ш фактордың маң ызы: ә сер ету басталғ анан кейінгі уақ ыт, ә сер ету аяқ тал-ғ аннан кейінгі уақ ыт жә не ә сер ету басталғ ан кездегі жас шамасы.

Кә сіби қ атерлі ісіктердің клинкасында арнайы белгілері болмайды. Ереже бойынша ауру жұ мысшының онкоқ ауіпті ө ндірістен шығ ып кеткеннен кейін барып, ұ зақ жасырын кезең ө те дамиды.

Кә сіби онкологиялық ауру диагнозын қ ойғ аннан кейін сырқ аттың кә сіби бағ ытын мұ қ иат зерттеу жә не аурудың кә сіппен байланысын ретроспективті (ө ткенді шолатын) анық тау маң ызды орын алады.

Кә сіби қ атерлі ісіктердің алдын алу шараларының жолдары. Қ атерлі ісіктің кә сіби ауруғ а жататынын регламенттеуші (шектеуші) қ ұ жатта, оны қ алай қ олдану нұ сқ амасы кө рсетілген «Кә сіби аурулар тізімі» (Қ Р ДМ №243 бұ йрығ ы) жатады.

Кә сіби қ атерлі ісіктердің алдын алу, б і р і н ш і л і к (клиникағ а дейінгі) жә не е к і н ш і л і к (клиникалық) алдын алу шараларынан тұ рады. Қ атерлі ісіктің біріншілік профилактикасы, қ азіргі уақ ытта «қ атерлі жаң а тү зілімдердің жә не олардың алдындағ ы ісік алды жағ дайлардың даму мү мкіншілігін болдырмауғ а бағ ытталғ ан, эмбрионалды даму кезең інен бастап адамның бү кіл ғ ұ мырын қ амтитын шаралар жү йесі» ретінде анық талады.

Біріншілік профилактиканың бірнеше тү рлері белгілі:

- онкогигиеналық - ө ндірістік ортаның ә ртү рлі факторларының ә сер етуімен байланысты канцерогенділік қ ауіптілікті анық тау жә не жою;

- генетикалық –тұ қ ым қ уалайтын ісіктері бар жанү яларды, сонымен қ атар хромосомалық тұ рақ сыз адамдарды анық тау жә не оларды канцероегндермен жұ мыс істеуге жібермеу;

- иммунобиологиялық - иммунологиялық тапшылық ты адамдар мен контингенттерді анық тау жә не иммунологиялық статусты қ алпына келтіру мақ сатында шаралар жү ргізу;

- биохимиялық - белгілі бір химиялық препараттарды қ олдану жолымен экзогенді ө ндірістік факторлардың ә серінен бластомогенді ә серді болдырмау.

Теория жү зінде ең жақ сы жасалғ ан жә не іс жү зінде ең кең қ олданылатын шарағ а қ атерлі ісіктің онкогигиеналық алдын алу шарасы жатады. Маң ызы брйынша ол барлық біріншілік профилактиканың басты бө лімдерінің бірі болып табылады, ол бірнеше негізгі мә селелерді шешеді: 1) ө ндірістерде канцерогенді факторлар мен олардың шығ у кө здерін анық тау; 2) канцерогендерді гигиеналық регламенттеу; 3) ө ндірістік канцерогендермен қ атынасу қ ауіпін азайтуғ а бағ ытталғ ан алдын алу шараларын жасау; 4) ө ндірістік ортаның канцерогенді ластануына тиімді бақ ылау жасауды іске асыру.

Онкогигиеналық профилактиканың маң ызды элементіне химиялық канцерогенді заттар мен адамдарғ а тү сетін канцерогенділік жү ктемеге бақ ылау жү ргізу (мониторинг) жатады.

Канцерогендердің ә сер ету жағ дайындағ ы ең бек жағ дайының зияндылық класы, осы заттардың жұ мыс аумағ ы ауасында ШРЕК жоғ арылау дә режесі бойынша анық талады.

Кә сіби қ атерлі ісіктердің алдын алуда ең ә сер етуші шарағ а канцерогенді заттарды ө ндірістен толық алып тастау, ө неркә сіптік материалдардағ ы, шикізаттағ ы, аралық ө німдердегі бластомогенді заттарды деканцерогендеу, салауатты ө мір салтын насихаттау - шылым шегуден, ішімдік ішуден бас тарту; сол немесе басқ а зиянды заттарғ а қ арсы қ орғ аныс қ ұ ралдарын қ олдану, жеке гигиена сақ тау.

Қ атерлі ісктерді барынша ерте анық тауғ а бағ ытталғ ан диспансерлеудің, жақ сылап есепке алудың жә не созылмалы фондық (ортада), ісік алды ауруларды емдеудің маң ызы ү лкен. Созылмалы фондық, ісік алды жә не онкологиялық ауруларды алдын ала анық таудың негізгі жолына кезең дік профилактикалық жә не мақ сатты медициналық тексерістерден ө ткізу жатады.

Қ атерлі ісіктің дамуындағ ы ұ зақ жасырын кезең ді ескере отырып онкоқ ауіпті ө ндірістерге 40-45 жастан жас емес адамдарды қ абылдау керек.

Тексерістерді жү ргізу кезінде қ атерлі жаң а тү зілімдер мен ісік алды ауруларды, ерте анық тау мақ сатында халық қ а медициналық тексерістерді жү ргізу бойынша нұ сқ аулық та кө рсетілген ұ сынымдарды орындау керек. Бұ л кезде, жоғ ары онкологиялық қ атер тобын таң дап алу аса маң ызды, ол кезде кә сіби зияндылық тармен қ атар ағ за ү шін қ ауіпті сыртқ ы жә не ішкі факторларды да, яғ ни канцерогенезді тү рлендіруші (модифицирлеуші) факторларды ескеру керек, олар канцерогенді агенттердің канцерогенділік ә серін іске асыруғ а қ алай ә серін тигізсе, пайда болғ ан ісік жасушаларының одан ә рі тағ дырына дә л солай ә серін тигізеді.

Канцерогенді заттармен қ атынас жасайтын жұ мысшылардың денсаулық жағ дайына тиімді бақ ылау жасау, тек олардың сә йкес ө ндірістерде жұ мыс істеу кезең інде ғ ана емес, сондай-ақ мұ ндай ө ндірістерден кеткеннен кейін де, яғ ни бү кіл ғ ұ мыры бойына іске асырылуы тіис.

Канцерогенді қ ауіпті ө ндірістерді санитарлық -гигиеналық тө л қ ұ жаттаудың басты мақ саты, кә сіби онкологиялық аурушаң дық дең гейін тө мендету болып табылады.

Жұ мысшылары канцерогенді заттармең қ атынас жасайтын кә сіпорындар туралы мә ліметтер жинағ ы жә не канцерогендермен кә сіби қ атынаста болғ ан адамдардың, олардың жекелеген кә сіби мамандығ ы бойынша саны анық талғ ан регистрлары (тіркемелері), бұ л кә сіпорындардың жұ мыс істеуіндегі халық ү шін канцерогенділік қ ауіптілік дә режесін болжауғ а жә не бағ а беруге ық пал жасайды.

Канцерогенді қ ауіпті кә сіпорындарғ а тө л қ ұ жаттауды жү ргізу кезінде артық шылық қ ағ идасын ұ стану керек, ол келесі кө рсеткіштермен анық талады:

· ө ндірістік химиялық заттардың адам ү шін канцерогенділік қ аупінің дә лелділік дә режесі;

· жұ мыс аумағ ы ауасының канцерогенді заттармен нақ ты ластану дә режесі;

· канцерогенді факторлардың ә серіне ұ шырайтын жұ мысшылар контингентінің саны;

· канцерогендердің қ оршағ ан ортағ а тү суімен байланысты ө ндірістің немесе ө німді қ олданудың кө лемі.

Жұ мысшылар ү шін канцерогенділік қ ауіптілікке бағ а беру кезінде ең бірінші кезекте адам ү шін канцерогенділік қ ауіптілігі дә лелденген ө ндірістік ү рдістердің болуы, сонымен қ атар адам ү шін канцерогенді қ осылыстармен жә не ө німдермен, ең алдымен канцерогенді заттардың ШРЕК жоғ арылауы тіркелетін жерлерде, ө ндірістік қ атынас жасауы назарғ а алынады. Одан кейін дә л сондай реттілікпен адам ү шін канцерогенділігі ық тимал заттар мен ө німдердің кә сіби ә серінен болатын қ ауіптілік дә режесіне бағ а беріледі.

М е д и ц и н а л ы қ а л д ы н а л у ш а р а л а р ы. Канцерогенді қ ауіпті ө ндірістің гигиеналық тө л қ ұ жаты, комиссиямен толық тырылады. Комиссия қ ұ рамына кә сіпорынның негізгі мамандары, соның ішінде ең бекті қ орғ ау ө кілдері, сонымен қ атар кә сіподақ ұ йымының сенімді адамдары немесе басқ а кә сіпорын жұ мысшыларымен сайланғ ан ө кілі, берілген кә сіпорында алдын ала жә не кезең ді медициналық тексерістерге қ атысатын ЕПМ дә рігерлері кіреді. Комиссия жұ мысына мемлекеттік санитарлық -эпидемиологиялық қ адағ алау мекемелерінің ө кілдері де қ атыса алады.

«Тө лқ ұ жат» бекітілген тә ртіппен кә сіпорын басшыларымен бекітіледі жә не аймақ тық санитарлық -эпидемиологиялық қ ызмет мекемелерімен келісіледі. Тө лқ ұ жат тек аймақ тық санитарлық -эпидемиологиялық қ ызмет мекемелерімен келісілгеннен кейін ғ ана іске жарамды болып саналады.

Тө лқ ұ жат ү ш немесе одан да кө п данада толтырылады, оның біріншісі кә сіпорынның ең бекті қ орғ ау бө ліміне (егер ол болмаса кә сіпорын басшысының шешімі бойынша), екіншісі - аймақ тық санитарлық -эпидемиологиялық қ ызмет мекемесіне; ал ү шіншісі - қ ажеттілігіне қ арай кә сіподақ ұ йымына беріледі.

Кә сіпорынды сертификаттау кезінде «Тө лқ ұ жат» міндетті тү рде сертификаттау мекемесіне беріледі.

«Тө лқ ұ жатты» сақ тау мерзімі - кә сіпорында жә не аймақ тық СЭҚ мекемесінде - 45 жыл.

Тө лқ ұ жаттың мә ліметтері ә р 3 жыл сайын немесе реконструкция (қ айта қ ұ рылғ ылар) жү ргізгеннен кейін, технологиялық ү рдісте ө згеріс жасалғ анда, шикізатты ауыстырғ анда жә не т.с.с қ айта қ аралады.

«Тө лқ ұ жатты» толтыру жұ мысы кә сіпорында ө ндірістік ү рдістердің болуын анық таудан басталады, содан кейін ө ндірістік ү й-жайлардың ауасына канцерогенді заттардың тү суін кү туге болатын технологиялық ү рдістер мен цехтар немесе олардың шикізат, аралық ө нім немесе жартылай ө німдердің қ ұ рамында, ө ндірістің қ алдық тары мен тастамаларында, сонымен қ атар дайын ө німдерде болуын анық тайды. Ол ү шін қ ажетті ақ параттар СЭҚ мекемелерінен жә не зауыт зертханасынан, ең бекті қ орғ ау бө лімінен, ең бек жағ дайы бойынша жұ мыс орындарының аттестациясын жү ргізген ұ йымдардан алынады.

Канцерогенді заттардың концентрациясын ө лшеу, мұ ндай ө лшеулерді жү ргізу ү шін мү мкіншілік берілген (аттестацияланғ ан) зертханалармен жү ргізіледі.

Жұ мыс аумағ ы ауасында, жедел бағ ытты ә серлі заттардан басқ а канцерогенді заттардың мө лшеріне бақ ылау жасау кезең ділігі зиянды заттың қ ауіптілік класына байланысты анық талады: I класс ү шін - 10 кү нде 1 реттен сирек емес; II - айына 1 реттен кем емес; III жә не IV класстар ү шін - тоқ санына 1 реттен сирек емес.

Канцерогенді заттармен қ атынаста болатын адамдардың тізімі, ә сер еткен химиялық канцерогенді фактор немесе ө ндірістік ү рдісті кө рсете отырып аймақ тық СЭҚ мекемесімен ә кімшіліктің қ атысуында жасалады жә не кә сіпорынның медициналық санитарлық бө ліміне (медпункт) жә не аймақ тық кә сіби патологиялық орталық қ а, сонымен қ атар онкодиспансерге беріледі.