Лшеудің қателіктерін метрологиялық түрде топтау үлгісі.

Метрология ө лшеу қ ателіктерінің келесі топтау ү лгісін береді. Жалпы айтқ анда ө лшеудің қ ателігі – алғ ан ө лшемнің нә тижесінің дұ рыс болмауы. Ө лшеу қ ателігі физикалық шаманы ө лшегенде болатын қ ателіктердің барлық қ ұ рамын қ амтиды, сонан кейін алынғ ан нә тиженің шын не нақ ты мә ндерден аутқ уын кө рсетеді.\

Мысалы, физикалық шаманың ө лшенген мә ні Х десек, ал оның шындық мә нін Х_ш деп белгілесек, сонда ауытқ у (отклонение) мынағ ан тең.

Физикалық шаманың шындық мә ні дегеніміз, ө лшеу қ ателігі жоқ деген сө з. Бұ л сө з идеалдық тү рде айтылғ ан сө з. Тә жірибе жү зінде ФШ шындық мә нін алуғ а болмайды. Сондық тан практикада ФШ шын мә нінің Хш орнына оның нақ ты Хн мә нін қ олданады.

ФШ-ның нақ ты мә нін табу ү шін ерекше ә дістерді жә не ү лгілі ө лшеуіш қ ұ ралдарды қ олданады.Сонда былай жазуғ а болады.

Бұ л алгебралық айырмашылық таң басын ө згерту мү мкіндігінен мұ ны ө лшеудің абсолюттік қ ателігі деп атайды. Сондық тан ө лшеудің дұ рыс нә тижесі.

Кей кезде тү зелу коэффициентін қ олданады.

Сонда ө лшеудің дұ рыс мә ні былайша жазылады.

Белгілі ғ ылыми деректерге негізделе отырып ө лшеу қ ателіктерін ү ш топқ а бө луге болады:
тұ рпайы
жү йелілік
кездейсоқ тық қ ателіктер.

Тұ рпайы қ ателіктерге электрө лшеуіш аспаптың кө рсеткішін дұ рыс бағ аламау жатады. Оғ ан аспаптың шкаласының бө ліктерін қ ате бағ алау, немесе кө пшкалалы аспаптың еселеу коэффициенттерін дұ рыс қ олданбау жатады.

Немесе, кө рсеткішті қ арағ анда тіл мен шкаланың арасында болатын параллаксты елемеу. Сыртқ ы ортаның ө лшеуіш аспапқ а кү шті ә сері, оның бұ зылуымен жә не кездейсоқ кедергілер ө лшеудің тұ рпайы қ ателіктеріне ә келіп соғ ады.

Абсолюттік мә ні жә не таң басы белгілі қ ателіктерді жү йелі қ ателіктер деп атайды. Егер ө лшеу процесі тұ рақ ты жағ дайда ө ткізілсе, оларда тұ рақ ты мә нде болады.

Егер ө лшеу жағ дайы заң ды тү рде ө згерсе, жиелі қ ателіктер не ө згермейді, не ө згерсе заң ды тү рде ө згереді. Жү йелі қ ателіктерге қ андай ө лшеу қ ателіктері жатады?

Олар: электрө лшеуіш аспаптың қ ателігі, қ олданылғ ан ө лшеу ә дістемесінің қ ателігі, ө лшеуіш қ ұ ралдың қ ателігі, аз мә нді елемегендіктің қ атесі жә не сыртқ ы ортаның ә серінен қ ателік. Осы қ ателіктерді жеке-жеке қ арастырайық.

Электрө лшеуіш аспаптың жү йелі қ ателігіне ү ш топ қ ателіктер жатады: аддитивті, пропорционалды жә не шкаланы бө лу қ ателіктері. Егер ө лшеуіш аспаптың тілі бастапқ ы кезде шкаланың нолінде тұ рмаса аддитивтік қ ателік пайда болады.

Бұ л қ ателікті, егер аспаптың шкаласы бірқ алыпты болса, алгебралық қ осумен тү зетуге болады. Пропорционалдық қ ателіктер кө рсетуші аспаптарда қ олданатын қ осымша кедергілер мен шунттардың ө з мә нінен ауытқ уына байланысты.

Егер бұ л ауытқ улардың мә ндері белгілі болса, алынғ ан ө лшеудің нә тижесін тү зеу коэффициентіне кө бейтіп, пропорционалдық қ ателіктерді тү зеуге болады. Шкаланы бө лу қ ателіктерін ә р ө лшеуіш аспапқ а қ осымша тү зету таблицасын жасап жоюғ а болады.

Ол таблицаларды жасағ анда ө лшеуіш аспаптарғ а қ арағ анда ө лшеу дә лдігі жоғ ары ө лшеуіш қ ұ ралдар қ олданылуы қ ерек. Қ олданылғ ан ө лшеу ә дістемесі мен ө лшеуіш қ ұ ралдың қ ателіктері кернеу кө зінің электр қ озғ алыс кү шін (э.қ.к.-эдс) ө лшейтін вольтметрдің ішкі кедергісінің ә серінен пайда болады.

Аз мә нді елемегендіктің қ атесі ө лшеу ә дістемесі мен ө лшеуіш қ ұ ралдың қ ателіктеріне жақ ын. Ол қ атені ө лшеу кезінде де, ө лшегеннен кейінде табуғ а болмайды. Себебі, оның неден пайда болатын факторларды да табу не білу қ иын.

Егер сыртқ ы ортаның ә серіне келсек, ол температураның, атмосфералық қ ысымдық тың жә не ауаның ылғ алдылығ ына байланысты. Осы жағ дайлар ө лшеуіш аспаптың кө рсетуінің туралығ ына ә серін тигізеді. Жә не сыртқ ы электр не магнит ө рістерінің ө згеруі де ө лшеу нә тижесіне қ осымша қ ателік кіргізеді.

Практикалық ө лшеулерде жү йелі қ ателіктерді қ ұ рал-сайманмен жә не ә дістемелік қ ателіктердің алгебралық қ осындысы деп санайды

Ә р уақ ытта жү йелік қ ателікпен бірге кездейсоқ тық қ ателіктер болады. Сондық тан ө лшеудің абсолюттік қ ателігі мынағ ан тең

Мұ нда Δ _қ.с. – кездейсоқ тық қ ателік. Осы қ ателіктің екі қ ұ раушылардың ә серімен бір физикалық шама кө п рет қ айталап ө лшегенде, мысалы nрет, статистикалық қ атар пайда болады

Мұ ндай қ атарғ а орташа арифметикалық мә н (значение) аламыз
Ә р ө лшемнің орташа арифметикалық мә ннен ауытқ уы орташа квадраттық ауытқ умен (ОКА) табылады