Моголстан мем 12 страница

Ұ лы Жібек жолы жолы туралы алғ мә ліметті будда діндары Сюань Цзяннің қ ол жазбаларынан білеміз (629-630ж). БЗД 3-2 ғ ас Жібек жолымен алғ ашқ ы сауда байланысы жасалғ ан. Ұ ЖЖ шығ ыс пен батысты байланыстырып, Жерорта тең зенен Қ ытайғ а дейін Еуразияның қ ақ жарып ө тетін керуен жтлынң жү йесі. Ұ зындығ ы 7000 шақ ырымнан астам. Бұ л жол Орта Азиямен Қ азақ сатн Терерториялары арө ылы ө тіп, бірнеше сауда жолдары қ алыптасып, дамыды: Лазурит жолы: Бадахшан тауы Иран Мисопотамия Мысыр Сирия Қ ытай. Нефрит: Жаркентдария Шығ Тү ркістан Қ ытай. Дала: Қ ара тең із жағ алауы Дон Оң т Орал Ертіс Алтай Зайсан кө лі. Қ азақ стан жеріндегі Ұ ЖЖ негізгі бағ ыттары Жетісу мен Оң т Қ азақ стан Арқ ылы ө тіп, тө рт тармақ қ а бө лінді. Батыстан шығ ысқ а бағ ытталғ ан, Іле бағ, Еуропа бағ, Орта жә не Шығ бағ ыты. Ұ ЖЖ 6-7ғ ғ ең гү лденген бағ ыты Қ ытайдан жетісу оң т Қ аз арө ылы батысқ а баратын жол. Тауар тасымалы: Саудадағ ы баты тауар Жібек. ОЛ алтынмен тең елетін и халқ аралық валютағ а айналғ ан. Батыс елдеріне жеткізіліп, кейіннен Ү ндістан, Иран, Византия, Араб халифаты, Еуропа, Ресей тауарлары тасылды. Ұ ЖЖ арқ ылы тасылатын тауарлар: жасмин суы, мускат жаң ғ ағ а, пілдер, арыстандар, арғ ымақ, тотық ұ с. Ортағ асырлық Азияда ә лемнің тқ рт патшалығ ы туралы тұ жырым болды: Пілдер патшалығ ы не Ү ндістан, Бағ алы тастар патшалығ ы не Иран мен Византия, Сә йгү ліктер паш не Тү рік п, адамдар пат не мемлекетті басқ ару жә не ө неркә сіп пат Қ ытай. Ұ ЖЖ арө ылы Қ ытайда кө п таралғ ан Шығ Тү ркістан мен қ азақ станның ә уендері болды. Сырдариядағ ы Кедер қ аласынан 9-10ғ ғ жататын.Саздан жасалғ ан маска табылды. Осы ғ ғ жерлеу дә стү ріне ө згеріс ең гізіліп, мұ сылмандық сипат пайда болд. Орта ғ асырлық ЖЖ маң ызы: Отыырық шы жә не кө шпелі мә дениеттің ө зара қ атынасы кү шейіп, бірін бірі байытты. Қ алалар кө бейді, сыртқ ы байланыс дамыды, сауда ө ркендеді. Ұ ЖЖ 2000ж бойы жұ мыс істеді. 15ғ су жолы пайда болғ ан соң кеуен жол тоқ татылды.

Ұ лы Жібек жолы ортағ асырлық дипломатия мен саясатының кү ре тамыры

VI-XII ғ асырда Орта Азия мен Қ азақ станда қ алалар тез ө сті. Олар сауда мен қ олө нердің, дін мен мә дениеттің тірегіне айналды. Батыс Тү ркістан жерінде Суяб, Қ ұ лан, Мерке, Тараз, Отырар, Испиджаб сияқ ты қ алалар бой кө терді. Олардың кө терілуі таптық қ оғ амның шығ уының айқ ын кө рінісі еді.

Орта ғ асырда Қ азақ стан ө зінің қ алалары арқ ылы ә лемдік қ арым-қ атынастан тысқ ары қ алмай, Еуропа жә не Азия елдерімен Жібек жолы арқ ылы сауда жасасып, байланысын ү зген жоқ. Бұ л кезде Қ азақ станның оң тү стігінде басты жә не ірі қ алалардың бірі-Испиджаб(қ азіргі Сайрам) болды. Оның толық сипаттамсын Ә л-Макдиси берген. «Испиджаб ірі қ ала, -деп жазды ол.Оның рабады(кү зеті) мен тұ ратын мединасы бар. Онда тө бесі жоқ базарлар, мата базары мен ү лкен мешіт бар. Оның 4 қ ақ пасы: Нуджакет қ ақ пасы, Фархан қ ақ пасы, Шахраны қ ақ пасы, Бұ қ ара қ ақ пасы ә р қ ақ паның жанында рабады бар».

VI-XII ғ асырларда тікелей орталығ ы ретінде мә лім болғ ан Испиджабта тауарлардың кө птеген тү рлері ө ндіріліп, осы жерден басқ а жақ тарғ а мата, қ ару-жарақ, мыс пен темір ә кетіліп тұ рды. Ағ ын суы мол, ағ ашы кө п жә не тамаша бақ шалары бар ең гү лденіп, кө ркейген кенттердің бірі болғ ан Испиджаб қ аласының қ азылып, зерттеліп осы уақ ытқ а дейін сыры ашылғ ан жоқ. Бірақ оның қ андай рө лі болғ аны туралы жазба деректер аз емес.

Қ азақ станның Сырдарияның орта бойына орналасқ ан ірі қ алаларының бірі-Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар қ аласы Фараб, одан бұ рын Тарбан деп те аталғ ан. ІХ ғ асырдың бас кезінде арабтар Фадл-Ибн Сахлдың басқ аруымен Отырар аймағ ын басып алуғ а тырысты. Ол шекаралық ә скерінің бастығ ын ө лтірді жә не Қ арлұ қ жағ буының ұ лдарын қ олғ а тү сірді деп хабарлайды деректемелер.VII-VIII ғ асырларда Отырар шахристаны мұ наралары бар дуалдармен қ оршалғ ан. Бұ л дуалдар қ айта салынғ ан тү рінде IX-X ғ асырларғ а дейін сақ талғ ан.

Архиология жә не архивтік материалдар бойынша

VII-VIII ғ асырларда Отырардың билеушісі ө зін тең десі жоқ «Отырарбенді патшасы» деп атағ ан. Қ ала аймағ ында болғ ан бірнеше ұ сақ қ оныстар мен қ алалардың бірі –Кедер IX-X ғ асырларда оазистің астаналық орталық дә режесіне дейін кө терілген, мұ ның ө зі саяси жағ дайдың ө згеруіне жә не осы ауданның оғ ыздарғ а бағ ынуына байланысты еді. Отырар ө мірі Х-ХІІ ғ асырлардан кейін де жалғ асып, оның орта Сырдария ө ң ірінің экономикасы мен мә дениетіне ық палы кү шті болғ ан. Отырар кө лемі жағ ынан ең ө скен қ ала екен.

Қ азақ станғ а белгілі болғ ан орта ғ асырлық қ алалардың бірі - Тараз. Ол жазба деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры Юстианның елшісі Земарх Килликискийдің Батыс тү рік қ ағ анаты Дизабулғ а берген есебінде Тараздың да аты аталғ ан. Шамамен 680 жылы Қ ытай саяхатшысы Сюань Цзан Таразды (Далассы) шең бері 8-9 лиге жеткен маң ызды сауда орталығ ы деп сипаттайды.

VII ғ асырда Тараз «Ұ лы Жібек жолындағ ы» ірі мекенге айналды. Оны шапқ ыншылық тан қ орғ ау кезінде тү рік, қ арлұ қ, оғ ыз тайпалары, араб жә не иран жауынгерлерінің басын алып, талай рет ойранын шығ арғ аны жө нінде тарихи мағ лұ маттар бар.

X-XII ғ асырларда Тараз қ аласының су қ ұ бырлары, сонымен қ атар кү йген кірпіштен кө пшілік ү шін салынғ ан моншасы болғ ан. Оғ ан жақ ын жерде Айша-бибінің кү мбезі кө терілген. Ол жақ сы кү йдірілген кірпішпен қ аланып безендірілген, қ абырғ аларына ою-ө рнектер салынғ ан. Қ атты қ ирап тек батыс жақ қ абырғ асы мен бұ рышы сақ талып қ алғ ан бұ л кү мбез қ азір қ алпына келтірілді. Тараз жеріндегі ортағ асырлық сә улет ө нерінің тағ ы бір ескерткіші-Қ арахан кү мбезі. Ө кінішке орай, қ ирағ ан кү мбез XX ғ асырдың басында қ айта тұ рғ ызылып, сә нді ө рнектері ө шіп кеткен. Бізге дейін жеткені тек оның суреті ғ ана.

Тараз Жетісудың саяси, экономикалық жә не мә дени ө мірінің ірі орталығ ы болғ ан. Оның тө ң ірегіндегі Талас, Асса сияқ ты ө зендердің бойында тө менгі Барысхан, Хамукет, Жікіл, Адахкет, Ден, Нуджикет, Қ ұ лан, Мерке, Аспара, Жұ л, Баласағ ұ н, Барсхан қ алалары мен қ оныстары бір-біріне тізбектеліп жалғ асып жатты. Сондай-ақ Іле ө зенінің алқ абында Қ ойлық, Талхиз, Екі-оғ ыз сияқ ты басқ а да қ алалар орналасқ ан.

XI ғ асырда Ясы (Тү ркістан) қ аласы Шауғ ар округінің орталығ ы саналғ ан. Мұ нда XII ғ асырдың аяғ ында Ахмет Яссауи кү мбезі салынып, қ ала діни орталық қ а айналады.

Сырдариядағ ы ірі қ ала-Сығ анақ. Қ азақ станның солтү стігі мен солтү стік-шығ ысына баратын керуен жолдарының қ илысында орналасқ ан ол XII ғ асырда қ ыпшақ бірлестігінің орталығ ы болды. Қ азір Сығ анақ тың орнында Сунақ –ата жұ рты бар.

X-XII ғ. Орта Азия мен Қ азақ станда жоғ арыда айтылғ ан кенттерден басқ а жаң а бірқ атар қ алалар –Қ арашоқ ы, Қ арнақ, Ашынас, Баршылылық кент т.б. пайда болды. Олардың алып жатқ ан жер кө лемі ұ лғ айып, сауда шаруашылық орталығ ы-шахристаннан рабадқ а ауысқ ан.

Қ азақ стан жеріндегі халық тардың зкономикалық ө мірінде сауда орасан зор рө л атқ арды. Жазба деректемелер Оң тү стік Қ азақ стан мен Жетісу қ алаларының Визиантия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір, Шығ ыс Тү ркістанмен тығ ыз сауда қ атынасы болғ анын дә лелдейді. VI- X ғ. Халық аралық саудада «Ұ лы Жібек жолының» зор маң ызы болды. Бұ л жол Шаштан Газгирдке, одан Испиджабқ а жетті, одан ә рі керуендер Тараз қ аласына беттеген.Исфиджаб пен Тараз арасында бірнеше шағ ын қ алалар мен керуендер аялдайтын сарайлар «Жібек жолы»Тараздан терістікке қ имақ тарғ а қ арай Адахкет, Дех-Нуджикент қ алаларын басып ө тті.

Тараздан «Жібек жолымен»Тө менгі Барысханғ а, Қ ұ ланғ а, одан ә рі Меркеге жә не Аспарағ а қ арай шұ быра жолшыбай бірнеше қ алаларғ а соғ ып, Бедел мен Ақ судан асқ ан керуендер Шығ ыс Тү ркістанғ а барып жетеді екен.

Исфиджаб қ аласынан солтү стікке қ арай шық қ ан керуен жолы Қ аратаудың терістік бауырындағ ы Қ ұ мкент, Баба-ата, Созақ қ алаларын, одан кейін Орталық Қ азақ стан далаларын басып ө тіп, Кең гір, Жезді, Нұ ра, сондай-ақ Ырғ ыз бен Ертіс аң ғ арларына, қ имақ -қ ыпшақ тайпалары мекендеген аудандарғ а қ арай беттейтін болғ ан. Маң ызды сауда жолдарында керуен сарайлар, жолда қ ұ дық тар мен су қ оймалары орналасқ ан.Ө зендерге кө пірлер салынғ ан.Қ алаларда сауда орны, ірі базарлар болғ ан. Орта Азиядан шыны, асыл заттар, кө п қ олданылатын ө нер бұ йымдары, жылқ ы малы т.б шығ арылып, Қ ытайдан жібек, фарфор, керамика ә келінетін. Шеттен ә келінетін бұ йымдар-меруерттен, лазуриттен, маржаннан жасалғ ан немесе солармен ә шекейленген заттар.

Қ алалардың ө сіп ө ркендеуі, сауданың дамуы, ауыл шаруашылығ ы ө німдеріне сұ ранымды арттырғ ан.Мұ ның ө зі егіншілік пен мал шаруашылығ ының дамуына себепкер болды.Жауын-шашынның аз болуына байланысты Қ азақ станда егіншілік кө бінесе суармалы негізде дамыды.

Егін шаруашылығ ы елдің Оң тү стігінде, Сырдария, Арыс, Бадам ө зендері алқ абында, Жетісуда, Іле ө зені бойында біршама жақ сы дамыды.Орталық Қ азақ стан егіншілікпен судың тапшылығ ына байланысты тек ө зен алқ аптары мен тау бауырындағ ы жерлерде ғ ана шұ ғ ылданды.Елдің барлық жерлерінде егіншілік кә сіптері мал шаруашылығ ымен ұ штасып жатты.

IX-XII ғ асырларда Отырар ө ң ірі суармалы егіншіліктің орталығ ы болды.Мұ нда егістік кө п тармақ ты суландырмалы жү йемен жабдық талды.Су жолы Арыс ө зеніндегі су қ оймасы арқ ылы жү ргізіліп, оның бір саласы Отырар қ аласына келді, екінші саласы Қ ұ йрық тө бе, Алтын тө бе, Жалпақ тө бе, Марданкү йік қ алаларына барды.Отырарғ а баратын су жолы тө ң іректегі рабадтарды сумен қ амтамасыз етіп, сонымен бірге қ аланың солтү стігіндегі алқ апты суландырғ ан. Ал Сырдариядағ ы су жолы Сауран мен Сығ анақ ты жә не сол жағ алаудағ ы Сү ткентті, Аркө кті, Ақ қ орғ ан жә не Ү зкентті сумен қ амтамасыз еткен. Талас жотасының тау бауырларындағ ы жерді суландыру ү шін Бадам, Сайрамсу, Арыс, Ақ су ө зендерінің суы пайдаланылғ ан.

Жер кетпен тә різді темір шоттар жә не темір, не шойын ұ штары бар, жер жыртатын қ ұ ралдармен ө ң деліп, егін ору темір орақ пен жү ргізілген.Дә нді ұ нтақ тау ү шін тас дирмендер қ олданылғ ан. Қ олдан суару негізінде Жетісу тұ рғ ындары астық ө сіріп, жү зім шаруашылығ ымен жә не шарап жасаумен айналысты, бақ ша жә не бау дақ ылдарын екті. Таудың тө менгі етектерінде Талғ ар, Есік, Қ аскелең, Ү лкен жә не Кіші Алматы, Бақ анас, Кө ксу, Лепсі ө зендерінің орта жә не тө менгі ағ ыстарының бойында да суландыру қ ұ рылыстары болғ ан. Талас ө зенінен Тараз қ аласына тартылғ ан су жолы арқ ылы қ аланың айналасындағ ы бау-бақ шалар суғ арылып, гү лдеп тұ рғ ан.Қ азақ стан жерінде халық тар ө здерінің даму дә режесіне қ арай қ олө нер кә сібімен де шұ ғ ылданды.

Феодалдық қ атынастардың дамуы селолық қ ауымдардың натуральды шаруашылығ ының біртіндеп ыдырауына ә кеп соқ ты.

34. Ұ лы Қ азақ стандағ ы ортағ асырлық қ алалар жә не олардың экономикалық - ә леуметтік ө міріндегі ролі.

Қ ұ рылымы: Қ алалар ірі су алқ аптарының бойында, сауда керуен бойында, феодалдардың ордалары мен бекіністер бойында пайда б. 10-12ғ орта қ қ қ ала мә дениетінің гү лденген кезі. 9-12ғ халық кө п қ оныстан қ ала ИСПИДЖАБ. 10-12 Қ азақ станынң ірі қ аласы ИСпиджаб. Ә р қ ала тә уелсә з ө мә р сү рген жә не ө з билеушісі болғ ан: КЕрменкент билеушісі кү лтегін табан, Барысхан билеушісі барысхан тебіні, Науакент билеушісі Ялан шах, Семекна билеушісі инал тегін, олардың ө з ә скері қ з билеушілірі болғ ан. Қ ала халқ ы негізінен егіншілік, қ олө нер саудамен айналысыьт. Тараз саудагерлер қ аласы, Суяб ә р елдің і аудагерлері кездесетін ел халқ ының жартысы саудамен айналысатын қ ала атанды, Испиджаб ә лем саудагерлердің қ азба байлығ ының қ айнар кө зі атанды. Қ ала ауданлдары: цитадель қ ала билеушісі тұ ратын ә кімшілік аудан, шахристан бай шонжарлар, дін қ ызметкерлері ә скери басшылар тұ ратын аудан, рабад қ ол ө нершілдер, саугерлер, егіншілер тұ ратын аудан. Қ амал орталық орын. Қ азхақ станның оң т 25қ ала тьабылыд, Жетісу оң т бпатысында 27 қ ала болғ ан. Отырар ә кімшілк, сауда, қ олө нер, мә дениет орт. 20ғ 70-80 ж Отырардың орны қ азалып, аспан астындағ ы мұ ражай атанды. Оның моншасы еден астмен жү ргізілген су қ ұ бырларымен жфылытады. Ә л Фараби туғ ан қ ала. Баласағ ұ н Шу ө зен бойындағ ы мә дениетпен ө нердің жамығ ан жері, ө су кезең дерін 5-7, 8-9, 10-12ғ ғ бастан кешкен кө п қ абатты қ ала. Қ ала қ ұ рылысындағ ы ө згерістер: 10-12 ғ ғ қ алаларда ислам дінінінң енуіне байл мешіттер пайда б, жаң а қ ұ рылыс тү рінің бірі шығ моншасы. 10-12, ғ ғ тұ рғ ын ү йлер бір бірімен байланысты қ атар салынғ ан ү ш бө лимеден тұ рды. Олар қ оржын ү йлер д.а

64.Ұ лы жү зді жаулап алу. Қ азақ станның Ресейге қ осылу процесінің аяқ талуы.

XVIII ғ асырда қ азақ тың Кiшi жә не Орта Жү з жерлерi Ресейдiң қ ол астына ө ткенiмен, негiзiнен Ұ лы Жү з ру-тайпалары мекендейтiн Жетiсу мен Оң тү стiк Қ азақ стан жерi Қ оқ ан хандығ ы ық палында қ алып қ ойды. Ресми тү рде бұ л аймақ тарды жаулап алмағ анымен Қ оқ ан билеушiлерi қ азақ тардан кү штеп алым-салық тар алып отырды. Осындай жағ дайда Ұ лы Жү з ө кiлдерi патша ү кiметiне ө здерiн Ресей бодандығ ына қ абылдау туралы ө тiнiш жасады. 1819 жылғ ы 18 қ аң тарда орыс ү кiметi Ұ лы Жү з қ азақ тарын ресми тү рде Ресейдiң бодандары деп жариялады. Сол жылы Абылай ханның ұ лы Сү йiк сұ лтан қ арамағ ындағ ы 55 мың адаммен бодандық қ а ант бердi. 1824 жылы 13 мамырда тағ ы да 14 сұ лтан қ арамағ ындағ ы 165 мың адаммен Ресейдiң қ ол астына ө ттi. Ресей ә кiмшiлiгi жаң а енген аймақ тардан салыстырмалы тү рде аз салық жинады. Жаң а қ осылғ ан жерлерде патша ү кiметi Ақ тау, Алатау, Қ апал, Сергиопол, Лепсi бекiнiстерiн салды. Бұ л бекiнiстер Жетiсу жерiн одан ә рi жаулап алуғ а кө мекшi кү ш ретiнде қ ызмет еттi. 1825 жылы Жетiсудың 50000 адамы бар Ү йсiндер тұ рғ ан аймақ ө з жерлерiнде сыртқ ы округтi ашуғ а рұ қ сат бердi. 1847 жылы Қ апал бекiнiсiнiң салынуы Лепсi мен Iле ө зендерi бойын мекендеген қ азақ тардың Ресей империясы билiгiне енуiн жылдамдатты. Ресей ү кiметi ү шiн Жетiсу мен Оң тү стiк Қ азақ стан аумағ ын ө зiне бағ ындырудың саяси жә не экономикалық маң ызы болды. Қ азақ тар ү шiн де дамуы жағ ынан артта тұ рғ ан Қ оқ ан хандығ ынан гө рi Ресейдiң қ ол астына ө туiнiң прогрессивтi жақ тары басым болдыҚ азақ станның Ресейге қ осылуының аяқ талуы XIX ғ асырдың 50-шi Ресей ү кiметi Қ азақ жерiне iшкерiлей енудi одан ә рi жалғ астырды. Осы жылдарда Ресей бекiнiстерi Сырдарияның орта ағ ысы мен Жетiсу жерiнде салына бастады. Патша ү кiметi Хиуа мен Қ оқ ан хандық тарымен келiссө здер жасауғ а ұ мтылды. Қ азақ тардың 1858 жылғ ы Қ оқ ан хандығ ына қ арсы кө терiлiсi нә тижесiз аяқ талды. Британ ү кiметiне арқ а сү йеген Қ оқ ан билеушiлерi Мерке, Ә улиеата жә не Шымкентте ө здерiнiң шептерiн кү шейттi. Осы жағ дайда Ресей ү кiметi Оң тү стiк Қ азақ станды жаулап алуғ а ұ мтылды. 1860 жылы орыс ә скерлерi соғ ыс қ имылдарын бастап, 26 тамызда Тоқ мақ, 4 қ ыркү йекте Пiшпек қ алаларын алды. Ал 24 қ азанда Ұ зынағ аш тү бiнде подполковник Колпаковский Қ оқ ан ә скерiн талқ андады. Қ азақ билеушiлерi қ алыптасқ ан жағ дайда екiге бө лiндi. Кенесарының баласы Садық сұ лтан, дулат руынан шық қ ан Андас, Сұ раншы билер қ оқ андық тар жағ ында орыс ә скерiне қ арсы кү рестi. Жекеленген қ азақ билеушiлерi орыс ә скерiне қ олдау жасады. Алайда қ азақ тарғ а қ арсы зорлық -зомбылық орыс ә скерилерi мен Қ оқ ан билеушiлерi тарапынан қ атар жү рiп отырды. 1864 жылы орыс ә скерiнiн бiр тобы Сауран, Шорнақ бекiнiстерi арқ ылы Тү ркiстан қ аласына келiп жеттi. Тү ркiстан қ аласын аларда орыс ә скерлерi Қ ожа Ахмет Иассауи кесенесiне зең бiректен 12 снаряд атып, қ азақ тарды ү рейлендiруге ә рекеттендi. Черняев бастағ ан орыс ә скерлерi шiлдеде Мерке бекiнiсiн ұ рыссыз алып, 6 шiлдеде Ә улиеата бекiнiсiн жаулап алды. Алайда Шымкент бекiнiсi орыс ә скерiне қ арсы аянбай кү рестi. Бұ л бекiнiсте бейбiт халық ты тонап, жазалау шараларын жү ргiзiлдi. Черняев экспидициясына қ атысқ ан Ш. Уә лиханов орыс ә скерiнен қ ол ү зiп, Тезек сұ лтан аулына барады. Қ оқ ан билеушiлерiнен азап шеккен Оң тү стiк Қ азақ стан тұ рғ ындары қ айтадан жаң а отарлаушы мемлекет - Ресейдiң қ ұ рамына кiрдi