Ықтық қатынас ұғымы мен мазмұнының теориялық мәні

Қ ұ қ ық тық катынастар – ә ртү рлі қ ұ қ ық субьектілерінің қ ұ қ ық талаптары негізінде қ алыптасатын ө зара қ арым – қ атынас.

Ө ндірістік қ атынастар - қ оғ амда материалдық игіліктерді ө ндіру, айырбастау жә не бө лу процесінде адамдардың санасы мен еркінен тыс пайда болатын олардың арасындағ ы экономикалық қ атынастардың жиынтығ ы.

Идеологиялық қ атынастар - халық ты, ұ лтты, таптарды немесе теория негізінде біріктіруден туындайтын қ атынастар жиынтығ ы [4, 47].

Қ ұ қ ық тық қ атынастардың субьектілері субъективтік қ ұ қ ық пен заң ды міндеттерге ие болушылар, яғ ни адамдар (индивидтер) жә не ұ йымдар.

Заң ды тұ лғ алар меншігінде мү лкі бар, сол мү ліктерін басқ ару процесінде, ө з атынан мү ліктік не мү ліктік емес міндетке ие болып, міндеттері бойынша жауап беретін, сотта талапкер жә не жауапкер бола алатты заң тә ртібімен тіркелген ұ йымдар, тұ лғ алар, қ оғ амдық бірлестіктер.

Жеке тұ лғ алар қ ұ қ ық тық қ атынастарда субъетивтік қ ұ қ ық тар мен заң ды міндеттерді иеленуші ретіндегі жеке адам [5, 80].

Қ оғ амдық қ атынастар – белгілі бір ө ндіріс негізінде ө ндірісте жә не ө мірде адамдар арасында қ алыптасатын кү рделі де сан қ илы қ атынастар. Философия тарихты материалистік тұ рғ ыдан қ оғ амдық қ атынастарды материалдық жә не идеологиялық деп екіге жіктеді. Материалдық қ оғ амдық қ атынас объективті, адамдардың санасы мен еркіне байланысты емес. Материалдық қ оғ амдық қ атынас ішіндегі ең бастысы ә рі айқ ындаушысы адамдардың ө ндірістік қ атынастары болып табылады. Ө ндірістік қ атынастар қ оғ амдық ө ндіріс процесіндегі адамдар арасындағ ы материалдық экономикалық қ атынастардың жиынтығ ы. Ө ндірістік қ атынас – қ оғ амдық ө ндірістің қ ажетті жағ ы. Жеке адам материалдық игіліктерді ө ндіре алмайды. Ө ндіру ү шін адамдар белгілі байланыстар мен қ атынастар жасайды, сө йтіп осы қ оғ амдық байланыстар мен қ атынастар арқ ылы ғ ана олардың табиғ атқ а қ атынасы болады, ө ндіріс орын алады.

Идеологиялық қ атынастар адамның санасына байланысты болады. Оның ең маң ыздылары – саяси, қ ұ қ ық тық, моральдық, ұ лттық, діни т.б. қ атынастар. Қ оғ амдық қ атынастардың барлық жиынтығ ы – ө зара заң ды байланыста реттелген бұ лжымас бірізді жү йе. Қ оғ амдық қ атынастардың жиынтығ ынан белгілі бірізділікті табу, оның ең басты, негізін анық тау. Қ оғ амдық қ атынастардың ө зара байланысын сипаттайтын заң дылық тарды ашу – ғ ылымның зор ең бегі. Қ оғ амдық ө мірде қ арым – қ атынастар ә ртү рлі ә леуметтік топтар арасындағ ы қ атынастар ретінде жә не сол ұ жым ішіндегі қ атынастар ретінде де ө мір сү реді. Қ оғ амдық қ атынастардың жиынтығ ы адамдар ұ жымдары ү шін олардың ө мір сү ретін белгілі бір ә леуметтік ортасы болып табылады [6, 32].

Қ оғ амдық қ атынас атагонистік жә не антагонистік емес болып екіге бө лінеді. Қ оғ амдық қ атынастар жеке меншікке жә не адамды қ анауғ а негізделген қ оғ амдық – экономикалық формацияда болады. Қ оғ амды қ анаушылық бірте – бірте азаяды. Антогонистік мемлекет либеральды – демократиялық мемлекетке айналады. ХХ ғ асырдың аяғ ында дамығ ан капиталистік елдер осы бағ ытқ а кө шті.

Қ оғ амдық қ атынастардың басым кө пшілігі ә леуметтік нормалар арқ ылы реттеліп, басқ арылып жатады. Қ оғ амның мү дде – мақ саттары, саясат, мемлкеттік билік тағ ы басқ а кү рделі мә селелер қ ұ қ ық тық нормалар арқ ылы реттеліп, басқ арылады. Ө йткені бұ л бағ ытта қ оғ амдық қ атынастардың ең маң ыздысы, ең кү рделі тү рлері топтасып мемлекет пен қ ұ қ ық тың ең жауапты қ ызметіне айналады.

Сонымен қ ұ қ ық тық қ атынастар – адамдардың ө зара ә леуметтік байланысы, қ арым – қ атынасы. Адамдар ө мір сү ру ү шін, ұ рпақ ты жалғ астыру ү шін тағ ы басқ а себептермен бір – бірімен қ арым – қ атынаста болады. Бұ л объективтік процесс. Қ оғ амның диалектикалық даму процесіне сә йкес қ арым – қ атынастар да ескіріп, жаң арып жатады. Бұ л процесс ә ртү рлі жолмен дамиды, адамдардың бостандығ ының, іс – ә рекетінің шең бері кең иді. Ғ ылым мен техниканың дамуы қ оғ амдағ ы қ арым – қ атынастардың тү рін шексіз кө бейтіп, қ арқ ынды дең гейде дамытты. Бірақ бұ л қ арқ ынды даму процесі адамды қ оршағ ан ортаның экологиясын нашарлатты, табиғ и ресурстарды, байлық тарды азайтты. Сондық тан адамдардың жә не қ оғ амның мү дде – мақ саттары тұ рғ ысынан бостандық ты дамтыа отырып кейбір қ арым – қ атынастарғ а шектеу қ ойылды.

Қ оғ амдық қ атынастар ә ртү рлі болады: саяси, моралдық, экономикалық, ә леуметтік, ұ лттық, діни тағ ы басқ а байланыстар. Бұ л байланыс – қ атынастар моральдық, ә дет – ғ ұ рып, діни, қ ұ қ ық тық нормалармен реттеледі. Мысалы, отбасы қ атынастарының кө ншілігі дә стү р, діни нормалармен реттеліп жатады.

Сонымен, қ оғ амдағ ы барлық қ атынастар қ ұ қ ық тық нормалармен реттелмейді, тек ә леуметтік, қ оғ амдық мү дде – мақ саттарды қ амтитын қ атынастарды реттеп, басқ арып отырады.

Қ ұ қ ық тық қ атынастар дегеніміз – мемлекеттік кепілдіктегі екі жақ ты қ ұ қ ық тары мен міндеттері бар қ оғ амдық қ атынас. Қ ұ қ ық тық қ атынастардың нышан – белгілері:

Бірінші – қ ұ қ ық тық қ атынастар тек нормативтік актілер арқ ылы реттеліп отыратын қ арым – қ атынастарды біріктіреді. Нормативтік актілерде қ атынастің мазмұ ны, субъектілердің қ ұ қ ық тары мен міндеттері, дұ рыс орындамаса жауапкершіліктің тү рлері кө рсетіледі. Қ ұ қ ық тық қ атынастар арқ ылы нормативтік актілер іске асады, орындалады.

Екінші – қ атынастың субъектілерінің екі жақ ты қ ұ қ ық тары мен міндеттернің толық кө рсетілуі. Бір жағ ының қ ұ қ ығ ы екінші жағ ының міндеттеріне сә йкес, тең келеді. Субъектілердің бостандығ ы тең болады.

Ү шінші – субъектілер ө з еріктерімен, ө з мү дде – мақ саттарын іске асыру ү шін қ ұ қ ық тық қ атынас жасайды.

Тө ртінші – егер қ атынаста нормативті актінің мазмұ ны бұ зылса немесе субъектілер ө з міндеттерін дұ рыс, толық орындамаса, мемлекеттің қ атынасуымен бұ л кемшіліктер тү зетіліп, жауапкершіліктің тү рін анық тауғ а тиіс [7, 38].

Қ ұ қ ық тық қ атынастардың тү рлері:

1.Қ оғ амдағ ы барлық қ атынастар жә не нормативтік актілер қ ұ қ ық тың жү йе – саласына сә йкес бірнеше тү рге бө лінеді: мемелекеттік, ә кімшілік, азаматтық, қ ылмыстық, қ ылмыстық – процессуалдық, азаматтық – процессуалдық, т.б. қ ұ қ ық тар.

2.Қ ұ қ ық тық норманың атқ аратын ісіне қ арай қ атынастар екіге бө лінеді: реттеуші жә не қ орғ аушы. Реттеуші нормалар қ атынастарды реттеп – басқ арып, дамытып отырды. Қ орғ аушы нормалар қ арым – қ атынастардың дұ рыс, заң ғ а сә йкес орындалуын қ амтамасыз етеді.

3.Қ ұ қ ық тық қ атынастар мазмұ нына қ арай екіге бө лінеді: жалпылық жә не нақ ты. Жалпылық тү рде қ ұ қ ық тық қ атынас мемлекет пен жеке азаматтардың арасында болады. Нақ ты тү рдегі қ атынастар заң ды себептер, фактілер болғ анда басталады. Мысалы, сауда – сату шарты, біріккен фирма қ ұ рылысы тағ ы басқ а себептер.

4.Қ ұ қ ық тық қ атынастардың субъектілерінң жағ дайларына қ арай екіге бө лінеді: абсолюттік жә не салыстырмалы. Абсолюттік тү рде қ атынастан туатын қ ұ қ ық бір жағ ындағ ы субъектіде болады, ал екінші жағ ындағ ы субъектісінде тек міндеттер болады. Бұ л жағ дай нормативтік актіде анық кө рсетіледі. Мысалы, жеке меншіктің иесі қ ұ қ ық тық қ атынаста болса, оның қ ұ қ ығ ын ешкім бұ за алмайды жә не ол меншікке қ атынастың субъектілері нышан келтірмеуге міндетті. Салыстырмалы тү рдегі қ атынастардың субъектілернің қ ұ қ ығ ы мен міндеттері бірдей болады.

Қ ұ қ ық тық қ атынастар қ оғ амдағ ы ә леуметтік қ ұ былыстардың ең кү рделісі жә не ерекше тү рі. Себебі бұ л қ атынастар толығ ымен қ ұ қ ық тық нормалар арқ ылы реттеліп, басқ арылып, мемлекеттік статус, кепілдік алып, қ оғ амның дұ рыс, прогрестік жолмен дамуын қ амтамасыз етеді.

Қ ұ қ ық тық қ атынастар – қ ұ қ ық қ а байланысты, қ ұ қ ық негізіндегі қ оғ амдық байланыстар. Қ ұ қ ық тық қ атынас тек қ ана адамның мінез – қ ұ лқ ына қ ұ қ ық тық норма ә сер еткенде пайда болады. Қ ұ қ ық тық қ атынас – бұ л субъективтік қ ұ қ ық тар мен заң ды міндеттер арқ ылы пайда болатын адамдар, ұ йымдар, мемлкеттік органдар арасындағ ы байланыс. Қ ұ қ ық тық нормалардың талаптарын жү зеге асыруды қ амтамасыз ете отырып, мемлекет қ оғ амдағ ы заң дылық пен тә ртіпті де жақ сартуғ а мү мкіншілік жасайды.

Қ ұ қ ық тық қ атынастың қ ұ рылымы тө рт элементтен тұ рады: субъект, объект, субъективтік қ ұ қ ық, заң ды міндеттер [8, 67].

Қ ұ қ ық тық қ атынастың субъектісі – жеке адам мен заң ды тұ лғ алар Қ азақ стан Республикасының жә не басқ а елдердің азаматтары сондай - ақ азаматтығ ы жоқ адамдар жеке тұ лғ алар болып ұ ғ ынылады. Қ атынастың субъектісі болу ү шін олардың қ ұ қ ық тық қ абілеті жә не ә рекеттілігі қ алыптасуы керек. Қ ұ қ ық тық қ абілет – қ ұ қ ық қ а бостандық тар мен міндеттерге ие болу қ абілеті. Қ ұ қ ық тық қ абілет адам туғ ан сә ттен басталып, ө лгенде аяқ талады. Қ азақ стан Республикасының Азаматтық кодексі азаматтардың қ ұ қ ық тық қ абілетінің негізгі мазмұ нын анық тайды.: меншігінде мү лік, оның ішінде шет елдік валютаны ұ стауғ а ие болу; мү лікті мұ рагерлікке не ө сиет етіп қ алдыру; тұ ратын жерін ө зі таң дап алу; шет елдерге кетуге, қ айтып келуге ерікті; шаруашылық қ ұ руғ а, қ арым – қ атынас жасауғ а т.б. қ ұ қ ық тары бар

Ә рекеттілік – адамның ө з ә рекетімен қ ұ қ ығ ын пайдалана алу жә не оны жү зеге асыру, ө зі ү шін міндеттер тудырып, оларды орындау қ абілеті. Ә ркеттіктің басты шарты кә мелеттік немесе қ ұ қ ық тық нормада белгілі жасқ а толу болып табылады [9, 73].

Қ ұ қ ық тық субъектіліктің адамның тә ртіп бұ зғ аны ү шін заң дылық жауапқ а тартылу жағ дайына байланысты бө лігі: қ ық ытық жауаптылық мү мкіндігі (деликтоспособность) деп аталады. Бұ л мү мкіндік Республиканы қ ылмысты істер заң ы бойынша он алты жасқ а толғ аннан басталады. Ал, ауыр қ ылмыстар (кісі ө лтіру, зорлау) жасағ ан жағ дайда он тө рт жастан басталады.

Қ ұ қ ық тық субъектіліктің шарттар жасап басқ а да келісімдер жү ргізуге негіз болатын мү мкіндігі келісім қ абілеттілігі деп аталады. Толық ә рекеттілігі жоқ адамдар шектеулі келісім қ абілетіне ие болады. Кә мелетке толмағ ан он тө рт жасқ а дейінгілер ү шін келісімді олардың атынан ата – аналары, асырап алушылары, не қ амқ оршылары жасайды. Қ ұ қ ық тық қ абілеттілік пен ә рекеттілікке заң актілерінде қ арастырылғ ан тә ртіп пен жағ дайларда ғ ана болмаса, ешкімге шектеу қ ойылмайды. Адамдардың ә ркеттілігіне бірнеше шектеулер қ ойылады:

-кә мелеттік жасқ а толмаса адамдардың саяси қ ұ қ ығ ы болмауы, ү йленуге (жанұ я қ ұ руғ а), қ ылмыстық.жауапкершілікке тартуғ а, жұ мысқ а орналасуғ а, ә скер қ атарына шақ ыруғ а шектеулер бар. Оларды бұ зуғ а тыйым салынғ ан (шектеудің тү рлері):

-адамдардың денсаулығ ының нашар болуы; туысқ андық – қ андас болу;

-егерде азамат сотталғ ан болса;

-діни нормаларғ а шектеу.

Шет елдің азаматтары толық, қ ұ қ ық ты, тек олар сайлауғ а қ атысуғ а, сайлануғ а, ә скер қ атарына шақ ырылуғ а қ ұ қ ығ ы жоқ.

Заң ды тұ лғ алар: мемлекет, мемлекеттік аппарат – мекемелерғ лауазымды тұ лғ алар, қ оғ амдық бірлестіктер, одақ тар, ұ йымдар, ұ жымдар заң ды тү рде қ ұ рылып, бекітілсе, тіркелсе толық тү рде қ ұ қ ық тық қ абілеті мен ә рекеттілігі бар деп саналады, оның шең бері олардың ережелері мен Уставында толық кө рсетілуге тиіс. Соғ ан сә йкес олар жұ мыс жасайды. «Оқ шау мү лкі бар жә не сол мү лікпен ө з міндеттемелері бойынша жауап беретін, ө з атынан мү ліктік жә не мү ліктік емес жеке қ ұ қ ық тар мен міндеттерге ие болатын оларды жү зеге асыра алатын, сотта талапкер жә не жауапкер бола алатын ұ йым заң ды тұ лғ а деп танылады»

Қ ұ қ ық тық қ атынастың объектісі – қ оғ амдағ ы кө п тү рлі, кө п салалы саяси, экономикалық, ә леуметтік, мә дениеттік, азаматтық, қ ылмыстық ә кімшілік, ең бектік, т.б. қ арым - қ атынастар. Материалдық дү ние - заттар, рухани - шығ армашылық тың ө німдері, жеке мү ліктік емес игіліктер, қ ұ қ ық субъектілердің іс - ә рекеті жә не қ ұ қ ық қ атынастардың нә тижелері – қ ұ қ ық қ атынастарының объектілері. Қ ұ қ ық, қ атынастың объектісі – тек қ оғ амдық жә не жеке тұ лғ алар мү дде - мақ сатын реттеп - басқ арып отыратын қ арым - қ атынастарды қ амтиды. Осы мү дде - мақ саттарды орындаудағ ы субъектілердің іс - ә рекеті, атқ аратын жұ мыстары қ ұ қ ық тық қ атынастың объектісі болады [10, 142].

Субъективтік қ ұ қ ық – қ ұ қ ық тық қ атынастардағ ы субъектілердің екі жақ ты мү дде – мақ саттарының орындалуы. Субъективті қ ұ қ ық пен заң ды міндеттер қ ұ қ ық тық қ атынастың, ең негізгі мазмұ нын қ ұ райды

Субъективтік қ ұ қ ық тың алдындағ ы негізгі мү дде - мақ саттар: бірінші – қ атынастың кү рделі мақ сатын толық орындау; екінші – кө рсетілген іс – ә рекетті дұ рыс орындау; ү шінші – кө рсетілген міндеттердің дұ рыс орындалуын қ амтамасыз ету; тө ртінші – егерде дұ рыс орындалмаса сот арқ ылы орындау. Бұ л ә рекет екі жақ ты субъектілердің қ ұ қ ығ ы. Оғ ан ешкім кірісе алмайды. Субъективтік қ ұ қ ық тың орындалу ә діс – тә сілдері:

1) қ ұ қ ық тың алдында қ ойылатын ө з мү дде – мақ саттарын анық тау;

2) қ ұ қ ық тық норманы дұ рыс пайдалану;

3) қ ұ қ ық тық тә ртіпті қ атаң орындау.

Заң ды міндеттер. Субъективтік қ ұ қ ық бар жерде сонымен бірге заң ды міндеттер болады. Бұ л екеуі бір – бірінсіз бола алмайды. Себебі соғ ан сә йкес екі жақ ты субъектілердің міндеттері бар. Олардың дұ рыс орындалуын қ амтамасыз ету субъектілердің ө здерінің іс – ә рекетіне, жұ мысына байланысты. Егерде ә р субъект ө зінің тиісті міндеттерін дұ рыс, уақ ытында орындаса, онда сө з жоқ қ ұ қ ық та дұ рыс уақ ытында орындалады деуге болады.

Қ ұ қ ық тық қ атынастың заң ды міндеттерінің орындалуының екі тү рі болады: бірінші – қ атынастағ ы бір субъект басқ а субхектілердің мү дде – мақ саты ү шін міндетті тү рде іс – ә рекет немесе бір белгілі жұ мыс жасауғ а тиіс; екінші – оның іс – ә рекетіне шектеу қ ою. Сонда ғ ана қ атынас дұ рыс орындалып, нә тижелі болады.

Заң ды себептер. Қ оғ амдағ ы толып жатқ ан неше тү рлі, неше салалы қ ұ қ ық тық қ атынастар ө мірге келіп, ескіріп, жаң арып жатады. Оның заң ды себептері мен негіздері бар. Бұ л объективтік процесс. Заң ды себептер қ ұ ық тық қ атынастардың, пайда болуы, ө згеруі, ескіруі жә не жаң аруының негізі болады. Заң ды себептердің екі тү рі болады: оқ иғ алар жә не іс – ә ркеттер.

Оқ иғ алы себептер – табиғ аттың объективті даму процесінен пайда болатын жағ дайлар (ө рт, жер сілкінуі, су тасқ ыны т.б.). Оқ иғ а қ ұ қ ық та – азаматтық қ ұ қ ық тар мен міндеттің пайда болу негіздерінің бір тү рі. Оқ иғ а деп – адамның тууын, ө луін, стихиялық апатты, уақ ыттың ө туін т.б. табиғ и қ ұ былыстарды айтпайды. Азаматтық қ ұ қ ық пен міндеттемелер оқ иғ а тек заң да кө рсетілген реттерде ғ ана негіз бола алады. Мысалы, қ ауіпсіздендіруші ұ йым (госстрах) қ ауіпсізденушіге тиісті ақ шаны оның мү лкі заң да кө рсетілген оқ иғ адан (жер сілкіну, ө рт) апатқ а ұ шыраса ғ ана тө леуге міндетті. Азаматтың немесе заң ды ұ йымның кінә сінсіз пайда болатын кейбір оқ иғ аларғ а арнаулы мә н беріледі. Мысалы жұ мыс ә рекеттері тө ң ірегіндегілерге қ атерлі қ ауіп туғ ызатын ұ йымдар мен заттар егер зиянның келтірілуі бой бермейтін кү штің салдарынан немесе жә бірленушінің қ асақ ана іс – ә рекеттен болмағ аны дә лелденсе, зиянды ө теуге міндетті. Азаматтық қ ұ қ ық та мү ліктің кездейсоқ апатқ а ұ шырауы немесе бү ліну тә уекелін тиісті мерзімді ө ткізген жақ кө тереді. Адамдардың жә не заң ды тұ лғ алардың іс – ә рекеттері арқ ылы қ алыптасатын себептер – адамның ө зінің жұ мыстарының нә тижесінде пайда болатын жағ дайлар. Бұ л себептер заң ды жә не заң сыз іс – ә рекеттер болып екіге бө лінеді. Заң сыз іс – ә рекеттер тоқ татылуғ а немесе жауапкершілігі анық талуғ а тиіс.

Қ ұ қ ық тық қ атынастардың ө мірге келуінің, ө згеруінің, ескіруінің, жаң аруының, дамуының заң ды себептерінен басқ а ү ш бө лімнен тұ ратын негізі болады: нормативтік актілер, заң ды себептер, субъективтік қ ұ қ ық. Осы кү рделі ү ш негіздер арқ ылы қ ұ қ ық тық қ атынастар дамып, нығ айып қ оғ амның объективтік даму процесін реттеп – басқ арып отырады [1, 168].

«Қ ұ қ ық тық қ атынас» категориясы қ ұ қ ық тың жалпы теориясында негізгі, орталық категориялардың бірі болып табылады жә не адамдардың жү ріс-тұ рысына қ ұ қ ық тың қ андай жолмен ә сер ететінін тү сінуге мү мкіндік береді. Қ ұ қ ық тық қ атынас – бұ л қ атысушылары субъективтік қ ұ қ ық тар мен заң ды міндеттерді иеленетін, қ ұ қ ық нормаларымен реттелген қ оғ амдық қ атынас.Қ оғ амдық қ атынастар ә ртү рлі болады: саяси, моральдық, экономикалық, ә леуметтік, ұ лттық, діни т.б. байланыстар. Бұ л байланыс — қ атынастар моральдық, ә дет-ғ ұ рып, діни, қ ұ қ ық тық нормалармен реттеледі. Мысалы, отбасы қ атынастардың кө пшілігі дә стү р, діни нормалармен реттеліп жатады.Қ оғ амдағ ы барлық қ атынастар қ ұ қ ық тық нормалармен реттелмейді, тек ә леуметтік, қ оғ амдық мү дде-мақ саттарды қ амтитын қ атынастарды реттеп, басқ арыпотырады. Қ оғ амдағ ы барлық қ атынастар қ ұ қ ық тық нормалармен реттелмейді, тек ә леуметтік, қ оғ амдық мү дде-мақ саттарды қ амтитын қ атынастарды реттеп, басқ арыпотырады.

Қ ұ қ ытық қ атынас дегеніміз - мемлекеттік кепілдіктегі екі жақ ты қ ұ қ ық тары мен міндеттері бар қ оғ амдық қ атынас. Қ ұ қ ық тық қ атынастардың нышан-белгілері:

Бірінші - қ ұ қ ық тық қ атынастар тек нормативтік актілер арқ ылы реттеліп отыратын қ арым-қ атынастарды біріктіреді. Нормативтік актілерде қ атынастың мазмұ ны, субъектілердің қ ұ қ ық тары мен міндеттері, дұ рыс орындалмаса жауапкершіліктің тү рлері кө рсетіледі. Қ ұ қ ық тық қ атынастар арқ ылы нормативтік актілер іске асады, орындалады.

Екінші - қ атынастың субъектілерінің екі жақ ты қ ұ қ ық тары мен міндеттерінің толық кө рсетілуі. Бір жағ ының қ ұ қ ығ ы екінші жағ ының міндеттеріне сә йкес, тең келеді. Субъектілердің бостандығ ы тең болады.

Ү шінші - субъектілер ө з еріктерімен, ө з мү дде-мақ саттарын іске асыру ү шін қ ұ қ ық тық Қ оғ амдағ ы барлық қ атынастар қ ұ қ ық тық нормалармен реттелмейді, тек ә леуметтік, қ оғ амдық мү дде-мақ саттарды қ амтитын қ атынастарды реттеп, басқ арып

Тө ртінші - егер қ атынаста нормативтік актінің мазмұ ны бұ зылса немесе субъектілер ө з міндеттерін дұ рыс, толық орындамаса, мемлекеттің қ атынасуымен бұ л кемшіліктер тү зетіліп, жауапкершіліктің тү рін анық тауғ а тиіс қ оғ амның дұ рыс, прогрестік жолмен дамуын қ амтамасыз етедіҚ ұ қ ық тық қ атынастар қ оғ амдағ ы ә леуметтік қ ұ былыстардың ең кү рделісі жә не ерекше тү рі. Қ ұ қ ық тық қ атынастарды тү рлерге бө лу, қ ұ қ ық нормаларын тү рлерге бө лудегі сияқ ты, ә р тү рлі негіздер бойынша жү зеге асырылуы мү мкін [2, 147].