Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Ықтық қатынас белгілерінің заң ғылымында нақтылауы






Қ оғ амдағ ы барлық қ атынастар жә не нормативтік актілер қ ұ қ ық тың жү йе — саласына сә йкес бірнеше тү рге бө лінеді: мемлекеттік, ә кімшілік, азаматтық, қ ылмыстық, қ ылмыстық -процессуалдық, азаматтық -процессуалдық, т.б. қ ұ қ ық тар. Қ ұ қ ық тық норманың атқ аратын ісіне қ арай қ атынастар екіге бө лінеді: реттеуші жә не қ орғ аушы. Реттеуші нормалар қ атынастарды реттеп, басқ арып, дамытып отырады. Қ орғ аушы нормалар қ арым-қ атынастардың дұ рыс, заң ғ а сә йкес орындалуын қ амтамасыз етеді. Қ ұ қ ық тық қ атынастар мазмұ нына қ арай екіге бө лінеді: жалпылық жә не нақ ты. Жалпылық тү рде қ ұ қ ық тық қ атынас мемлекет пен жеке азаматтардың арасында болады. Нақ ты тү рдегі қ атынастар заң ды себептер, фактілер болғ анда басталады. Мысалы, сауда-сату шарты, біріккен фирма қ ұ рылысы т.б. себептер.Қ ұ қ ық тық қ атынастардың субъектілерінің жағ дайларына карай екіге бө лінеді: абсолюттік жә не салыстырмалы. Абсолюттік тү рде қ атынастан туатын қ ұ қ ық бір жағ ындағ ы субъектіде болады, ал екінші жағ ындағ ы субъектісінде тек міндеттер болады. Бұ л жағ дай нормативтік актіде анық кө рсетіледі. Мысалы, жеке меншіктің иесі қ ұ қ ық тық қ атынаста болса, оның қ ұ қ ығ ын ешкім бұ за алмайды жә не ол меншікке қ атынастың субъектілері нышан келтірмеуге міндетті. Салыстырмалы тү рдегі қ атынастардың субъектілерінің қ ұ қ ығ ы мен міндеттері бірдей болады [10, 4].

Қ ұ қ ық тық қ атынастар қ оғ амдағ ы ә леуметтік қ ұ былыстардың ең кү рделісі жә не ерекше тү рі. Себебі бұ л қ атынастар толығ ымен қ ұ қ ық тық нормалар арқ ылы реттеліп, басқ арылып, мемлекеттік статус, кепілдік алып, қ оғ амның дұ рыс, прогрестік жолмен дамуын қ амтамасыз етедіҚ ұ қ ық тық қ атынастар қ оғ амдағ ы ә леуметтік қ ұ былыстардың ең кү рделісі жә не ерекше тү рі. Себебі бұ л қ атынастар толығ ымен қ ұ қ ық тық нормалар арқ ылы реттеліп, басқ арылып, мемлекеттік статус, кепілдік алып, қ оғ амның дұ рыс, прогрестік жолмен дамуын қ амтамасыз етеді Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы ғ ылыми пә нінің тү сінігі. Жалпы мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясының пә ні — негізгі заң дылық тардың пайда болу, мемлекет жә не қ ұ қ ық тың функцияларымен дамуы.Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясы пә ні мен объектісінің ұ ғ ымы.

Қ оғ амдық қ ұ былыстарды зерттеудегі ғ ылым жү йесінде мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясының орны. Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясының философиямен, ә леуметтанумен, саясаттанумен, мә дениеттанумен қ атынасы.Рулық қ ұ рылыс. Рулық қ ұ рылыс кезіндегі басқ ару органдары жә не жү ріс-тұ рыс нормалары. Алғ ашқ ы қ ауымның рулық -тайпалық ұ йымнан біртіндеп мемлекетке ауысуы.Мемлекеттің қ ұ рылуының нышындары: бұ қ аралық билік (аппарат), тұ рғ ындардың территориялық бө лінуі, салық тар мен займдар. Мемлекеттілік. Егеменділік. Қ ұ қ ық шығ армашылық мемлекеттің нышаны ретінде.Қ ұ қ ық тың пайда болуының негізгі теориялары: шынайы-қ ұ қ ық тық (шарттық), теологиялық, психологиялық, материалистік (класстық).Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың уақ ыт аралығ ындағ ы хронологиялық кө зқ арас. Ежелгі ә лемдегі, орта ғ асырдағ ы, жаң а жә не жаң а уақ ыттағ ы мемлекет жә не қ ұ қ ық. Қ азіргі замандағ ы қ ұ қ ық тық жү йесінің классификациясы романо-германдық жә не англосаксондық қ ұ қ тық жү йелер. Мемлекеттің тү сінігі. Мемлекеттің тү рлерінің тү сінігі. Мемлекеттің тү рлерін анық тайтын факторлар: географиялық, экономикалық, саяси, тарихтық, ұ лттық. Басқ ару формасы. Мемлекеттік қ ұ рылым формасы. Мемлекет механизмі туралы тү сінік. Мемлекет аппаратының негізгі орналасу міндеттерімен қ ызметтері: бө лінуі, интернацмонализм, демократизм, профессионализм, егеменді мемлекет билігінің халық қ а тиістілігі, азаматтардың қ ұ қ ық қ орғ ау жә не жеке бостандық тары. Мемлекеттік қ ызмет. Мемлекеттік қ ызмет кадрлары мен олардың жіктелінуі. Мемлекет органдары, оның белгілері. Мемлекеттік органдардың мақ саты, қ ызметі жә не компетенциясы. Мемлекет қ ызметінің мазмұ ны жә не тү сінігі. Мемлекеттің мә ні, оның мақ саты жә не қ ызметі. Мемлекеттің ішкі жә не сыртқ ы қ ызметтері. Мемлекеттің тұ рақ ты жә не уақ ытша қ ызметтері. Мемлекеттің ә леуметтік, экономикалық, саяси, идеологиялық қ ызметтері. Мемлекет қ ызметі жә не мемлекет механизмі (аппараты). Мемлекет қ ызметі жә не мемлекеттік органдардың қ ызметі. Мемлекет қ ызметінің іске асырылуының қ ұ қ ық тық формасы: қ ұ қ ық тық шығ армашылық, қ ұ қ ық тық қ олданыс, қ ұ қ ық тық қ орғ аныс [11, 97].

Қ оғ амның саяси жү йесі туралы тү сінік.

Қ ұ қ ық тың мемлекеттік тұ жырымдамасы: теория мен тә жірибе. Қ ұ қ ық тық мемлекеттің мақ саты, міндеттері жә не қ ызметі.

Қ ұ қ ық тың анық тамасы.Қ ұ қ ық институт ретінде. Объективтік қ ұ қ ық жә не субъективтік қ ұ қ ық.

Қ ұ қ ық нормасының тү сінігі. Қ ұ қ ық нормасы - ү лгі, ереже, шара, жү ріс-тұ рыс масштабы. Қ ұ қ ық нормасының белгілері: формалды анық таушылық жалпы міндеттілік, жү йелілік, ә рекеттің қ ат-қ абаттылығ ы, адресаттық кейіптеушіліксізі мемлекетпен қ амтамасыз етілуі, ұ сынушылық міндеттілік сипаты.

Қ ұ кық тың қ айнар кө здерінің формаларының тү сінігі. Санкциялы дә стү р. Ә дет-ғ ұ рпы қ ұ қ ығ ы. Сот жә не ә кімшілік прецеденті. Нормативтік қ ұ қ ық тық акт.Зандық доктрина қ ұ қ ық тың қ айнар кө зі ретінде.

Нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің тү сінігі жә не жалпы ситапттамасы. Нормативтік қ ұ қ ық тық актілерлің тү рлері, заң дық кү ші, ә рекет ету ортасы, оларды шығ ару субъектілері жә не ә рекет ету мерзімі бойынша саралануының критериилері.

Қ ағ ида шығ армашылығ ының, қ ұ қ ық шығ армашылық тың заң шығ арушылық тың тү сінігі. Халық тың бірден-бір қ ұ қ ық шығ армашылығ ы. Референдум тү сінігі. Заң шығ ару процессінің сатысы жә не тү сінігі.

Қ ұ қ ық жү йесінің тү сінігі. Қ ұ қ ық тың қ ұ рылымы. Қ ұ қ ық тық институттар жә не олардың тү рлері.Қ ұ қ ық тық қ атынастардың тү сінігі.Қ ұ қ ық тық қ атынастардың қ ұ рамы. Қ ұ қ ық тық қ атынастардың мазмұ ны. Қ ұ қ ық ты жү зеге асырудың тү сінігі, оның тү рлері мен ә дістері.

Қ ұ қ ық ты қ олдану — қ ұ қ ық тық жү йе асырудың ерекше формасы (ә дісі). Қ ұ қ ық ты қ олдану субъектілері: мемлекеттік органдар, лауазымды тұ лғ алар, қ ұ қ ық қ орғ ау органдары.

Нормативтік қ ұ қ ық тық актілерді талқ ылаудың тү сінігі. Қ ұ қ ық нормаларының мазмұ мын тү сіндіру жә не анық тау.Қ ұ қ ық тық сана — қ оғ амдық сананың тү рі. Қ ұ қ ық тық сананың басқ а да қ оғ амдық санамен арақ атынасы: сасяси, ө негелік, діндік.Қ ұ қ ық тық мә дениеттің тү сінігі элементтері жә недең гейлері.Қ ұ қ ық тағ ы кемтіктің тү сінігі. Қ ұ қ ық тағ ы аналогия институты. Заң ның аналогиясы жә не қ ұ қ ық тық аналогиясы.3аң ды мінез қ ұ лық заң нормаларының нұ сқ ауларына сә йкес мінез қ ұ лық ретінде.3аң ды мінез қ ұ лық тың тү рлері. Активті, пассивті жә не қ алыпты мінезқ ұ лық.Қ ұ қ ық бұ зушылық тың тү сінігі, тү рлері. Қ ылмыстылық тық себептері жә не басқ а да қ ұ қ ық бұ зушылыктардың ә леуметтік табиғ аты. Заң ды жауапкершілік жә не оның тү рлері. 3аң дылық тың тү сінігі. Заң дылық ты қ амтамасыз етудегі Конституцияның орны мен ролі. Конституциялық заң лылық заң дылық пен қ ұ қ ық тық тә ртіптің негізі. Мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясының кө зқ арасы бойынша жеке тұ лғ а, адам, азамат ұ ғ ымы. Азаматтық, Азамат жә не мемлекет.Адам жә не азаматты қ ұ қ ық тары мен бостандық тарының тү сінігі, олардың жү йесі.Қ ұ қ ық саласының тү сінігі. Қ ұ қ ық саласының негізгі компоненттері. Қ ұ қ ық тық сана, қ ұ қ ық тық тә ртіп, қ ұ қ ық тық норма, қ ұ қ ыкқ олданушылық, қ ұ кық шығ армашылық, қ ұ қ ық тық ғ ылым, қ ұ қ ық тық білім, олардың жалпы сипаттамасы.[3, 226].

Қ оғ ам ә рқ ашан тә ртіпке негізделіп, арқ а сү йеп қ алыптасып, тіршілік етеді. Қ оғ амда тә ртіп болмаса, ол қ ұ лдырайды, яғ ни, келешегі болмайды. Мұ ны адамдар ежелден-ақ жақ сы тү сінген. Сондық тан да қ оғ амда тә ртіп орнатудың жолдарын қ арастырғ ан. Дегенмен де, керісінше қ оғ амдық тә ртіпті бұ зуғ а бейім азаматтар да аз болмағ ан. Осыдан келіп қ ұ қ ық бұ зушылық орын ала бастады. Қ ұ қ ық бұ зушылық - қ оғ ам ө міріне тә н дерт. Адам баласы ө мір сү рген ортада ол да ә рқ ашан орын алады. Бұ л шартты қ ұ былыс. Қ ұ қ ық бұ зушылық - заң ды, оның қ ағ идаларын қ ұ қ ық тық нормалар жү ктеген міндеттерді бұ зу, тыйым салынғ ан ә рекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-ә рекеті, қ ылығ ы, мінезі немесе ә рекетсіздігімен сипатталады. Адам ө зінің іс-ә рекеті, қ ылығ ы арқ ылы басқ а адамдармен, қ оғ аммен, мемлекетпен қ арым-қ атынасқ а тү седі. Заң бұ зушылық адамның мінез-қ ұ лқ ы арқ ылы байқ алады. Адамның ой-желісі заң мен реттелмейді. Бірақ қ андай да болсын іс-ә рекет, мінез-қ ұ лық, ойдың, сана-сезімнің қ атынасуынсыз жасалмайды. Олар ойдың елегінен ө тіп, бақ ылауында болады. Ақ ылы дұ рыс адамның іс-ә рекеті ерік пен ойдың арқ асында жү зеге асырылады. Демек, заң ды бұ зушылық қ оғ ам мен жеке тұ лғ аларғ а зиян келтіретін жә не қ ұ қ ық тық нормаларғ а қ арсы ә рекет немесе ә рекетсіздік болып табылады. - Ә рекет - бұ л қ ұ қ ық нормаларының іс-қ имыл жасай отырып жү зеге асуы, ал ә рекетсіздік қ ұ қ ық нормаларының талаптарын ешқ андай іс-қ имыл орындалмаса да бұ зу арқ ылы орын алады.

Қ ұ қ ық бұ зушылық қ ұ қ ық тық нормалар қ орғ айтын мү ддеге нұ қ сан келтіріп қ оғ амның, жеке адамның мү ддесіне зиянын тигізеді, белгіленген қ ұ қ ық тық тә ртіпті бұ зады. Қ ұ қ ық тық нормалардың талаптарын орындамау нә тижесінде тә ртіп бұ зылады, қ оғ амдық қ атынастарғ а кесел келеді, белгілі бір игілік, қ ұ нды зат жоғ алады, адамның ө міріне, денсаулығ ына, рухани сезіміне зиян келтіреді [12, 122].

Азамат ө зіне жү ктелген міндеттерді орындаса немесе қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын пайдалана алса, мұ ндай іс-ә рекет азаматқ а да, қ оғ амғ а да пайдасын тигізетіні сө зсіз. Азаматтар заң да белгіленген міндеттерін бұ лжытпай орындаса, қ оғ амда зандылық орнап, қ ұ қ ық тық тә ртіп сақ талады. Азаматтар ө з қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын тиімді пайдалана алса, қ оғ амның жан-жақ ты дамуына, адамдардың тү рмыс жағ дайларының жақ саруына, халық мә дениетінің ө ркендеуіне тиісті жағ дай туады.

Сондық тан ә р мемлекет, оның аппараттары мен органдары қ оғ амда заң дылық қ а, қ ұ қ ық тық тә ртіпке нұ қ сан келтірмеуді қ амтамасыз етеді. Олар жеке жә не заң ды тұ лғ алардың іс-ә рекеттерін қ атаң бақ ылап отырады.

Қ ұ қ ық бұ зушылық ө зіндік пайда бағ у, даму жә не жойылу зандылық тарына ие белгілі бір қ оғ амдық қ ұ былыс ретінде кө птеген жекелеген қ ұ қ ық бұ зушылық тардан қ ұ ралады, олардың барлығ ы да ортақ қ асиетке ие болады. Белгілі бір ә рекет немесе ә рекетсіздік ә леуметтік табиғ аты мен занды нысанын бейнелейтін осындай қ асиеттердің жиынтығ ы қ ұ қ ық бұ зушылық тың тү сінігін береді.

Қ ұ қ ық бұ зушылық - биологиялық, физиологиялық, технологиялық ерекшеліктерге сай, адамның іс-ә рекетінің ә леуметтік кө рінісі.

Қ ұ қ ық бұ зушылық - қ ұ қ ық қ а, оның талаптарына қ арсы бағ ытталғ ан мінез қ ұ лық. Демек, қ ұ қ ық ты бұ зғ ан ат-ү сті қ арап, талаптарынан айналып ө ту деген сө з. Ә рбір қ ұ қ ық бұ зушылық - нақ тылы қ ұ былыс. Оны нақ ты адам, белгілі бір жерде, мезгілде, жағ дайда жасайды. Ол қ ұ қ ық нормаларының қ ағ идасына қ айшы келеді жә не ө зіне тә н оның белгілері болады. Сонымен бірге жекелеген қ ұ қ ық бұ зушылық қ а тә н жалпы белгілері де кездеседі.

Қ ұ қ ық бұ зушылық тың екі зияны бар:

1. Қ ұ қ ық бұ зушылық - қ оғ амғ а зиянды ә рекеттің объективтік нысандағ ы бейнесі, сыртқ ы кө рінісі болып табылады. Бұ л қ оғ амғ а зиянды, қ ауіпті ә рекет, ә рекетсіздік занда қ ұ қ ық қ а қ айшы сипатта ресми тү рде бекітілуі керек деген мағ ынаны білдіреді.

2. Қ ұ қ ық бұ зушылық - объективтік процесс болып табылады. Бұ ндағ ы объективті деп отырғ анымыз, кез келген қ ұ қ ық бұ зушылық қ ұ қ ық тың қ орғ айтын ә леуметтік игіліктері: жалпы мү дде, қ оғ амдық тә ртіпке қ ауіп тө ндіреді. Дә л осы мағ ынада қ ұ қ ық бұ зушылық қ оғ амғ а қ ауіптілік жә не зияндылық мә нге ие болады.

Формальді - логикалық жағ ынан бұ л былай бейнеленуі мү мкін: қ оғ амғ а зияндының бә рі де, қ ұ қ ық қ а қ айшы болып табылады. Тиісінше, қ ұ қ ық қ а қ айшы, қ оғ амғ а зиянды ә рекет - ә рекетсіздік деп саналады. Шындығ ына келгенде бұ л тұ жырымнан екі терістік байқ алады:

1. Заң да қ ұ қ ық қ а қ айшы деп саналғ андардың бә рі де, қ оғ амғ а зиянды немесе қ ауіпті.

2. Қ оғ амғ а қ ауіпті ә рекеттің барлығ ы да, қ ұ қ ық тық нормаларғ а қ айшы деп тыйым салынбағ ан.

Қ ұ қ ық бұ зушылық тың мә ні - оны басқ а жү ріс-тұ рыс ережелерін бө ліп кө рсететін, басты ө зіне ғ ана тә н ерекшеліктерінен тұ рады. Алдымен барлық қ ұ қ ық бұ зушылық тың мә ні қ оғ амдық қ ұ рылыстың, қ оғ амдық қ атынастар жү йесіне келтіретін қ ауіптілігі, зияндылығ ы. Яғ ни, тек бір ғ ана ә рекеттің қ оғ амғ а қ ауіптілігі мен зияндылығ ы емес, оның таралуы қ оғ амдық қ атынастарғ а айтарлық тай залал келтіретін адам ә рекетінің белгілі бір тү рі ескеріледі. Ал жекелеген ә рекет-ә рекетсіздік қ оғ амдық ө мірдің бекітілген тә ртібін, олар қ оғ амда кең таралғ ан жағ дайда ғ ана қ оғ амдық тә ртіптің қ аупіне айналады. Тиісінше, жекелеген ә рекет-ә рекетсіздік қ оғ амғ а қ ауіпті деп бағ алануы мү мкін. Ол жә не ө зі зиян келтіретіндіктен емес, ө зі тектес ә рекет-ә рекетсіздіктің кө птеп орын алуына байланысты. Олар ө з жиынтығ ында қ оғ амның қ алыпты ө мір сү ру жағ дайын, қ оғ амдық қ ұ рылыстың реттілігі мен тә ртібін бұ зады, сондық тан да қ ұ қ ық бұ зушылық пен кү ресудің мемлекеттік ұ йымдасқ ан қ ызметін қ ажет етеді.

Қ ұ қ ық бұ зушылық тың қ оғ амғ а зияндылығ ы, оның қ ашанда адам қ оғ амының қ ұ ндылығ ы, жеке жә не мү ддеге нұ қ сан келтіруінен кө рінеді. Яғ ни, қ оғ амның маң ызды қ ұ ндылық тары, оның ө мір сү ру жағ дайына қ ауіп тө ндіреді. Қ ұ қ ық бұ зушылық тың қ оғ амғ а қ ауіптілігінің дең гейі тү рлі дә режеде болуы мү мкін. Мә селен, адамның ө міріне қ астандық жасау - ө те қ ауіпті қ ылмыс. Ал біреудің ү йіне тү сіп, мү лкін ұ рлау оғ ан қ арағ анда жең ілірек дә режеленеді. Дегенмен, осы екі ә рекет те қ оғ ам ү шін ө те қ ауіпті болып табылады. Қ ұ қ ық бұ зушылық тың қ оғ амғ а зияндылығ ы қ оғ амның қ алыпты ө мір сү ру жағ дайын бұ зып, маң ызды қ оғ амдық қ атынастарғ а ә леуметтік шиеленіс енгізуінен де кө рініс табады. Зиян қ андай да болсын заң бұ зушылық тың теріс зардабы ажырамас белгісі оның кө лемі, мө лшері, сипаты тү рліше болады.

Ә рекет-ә рекетсіздіктің қ оғ амғ а қ ауіптілігі, зияндылығ ының занды кө рінісі қ ұ қ ық қ а қ айшылық деп саналады. Ол іс қ имылдың белгілі бір тү рінің нышаны ретінде қ ұ қ ық талаптарының саналы тү рде бұ зылуын білдіреді. Ә рекет-ә рекетсіздік заң ды міндетін орындамау немесе қ ұ қ ық ты теріс пайдалану, яғ ни егер оғ ан қ ұ қ ық пен тыйым салынса жә не оны жү зеге асырғ ан жағ дайда, қ ұ қ ық тық нормалардың санкциясы қ олданылуғ а жатса, бұ л қ ұ қ ық қ а қ айшы деген сө з.

Егер де қ ұ қ ық пен тыйым салынбаса, қ ұ қ ық бұ зушылық болмайды. Адамның ө зінің тұ лғ алық қ ұ қ ық тарын қ олданбауы, оның жеке қ алауына байланысты болғ андық тан, қ ұ қ ық бұ зушылық қ а жатпайды. Керісінше, адамның қ оғ амғ а, мемлекет жә не азаматтардың мү ддесіне залал келтіре отырып, қ ұ қ ық тар мен бостандық тарды пайдалануы, қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекет деп саналады.

Қ ұ қ ық бұ зушылық ты сипаттайтын белгі-нышандар:

1. Қ ұ қ ық бұ зушылық - қ ұ қ ық ты, оның қ ағ идаларын, қ ұ қ ық жү ктеген міндеттерді бұ зу, тыйым салынғ ан ә рекеттерді жасау. Яғ ни бұ л адамдардың іс-ә рекеті, қ ылығ ы немесе ә рекетсіздігі. Адам ө зінің іс-ә рекеті, қ ылығ ы арқ ылы басқ а адамдармен, қ оғ аммен, мемлекетпен қ арым-қ атынасқ а тү седі. Демек, қ ұ қ ық бұ зушылық адамның мінез-қ ұ лқ ы арқ ылы байқ алады. Мінез-қ ұ лвды, іс-ә рекеті арқ ылы кө рінбеген адамның ой-тұ лғ асы, сезімдері қ ұ қ ық бұ зушылық болып табылмайды. Мә селен, адам ө зінің ойын, сенімін кү нделікке, таспағ а жазып, суретке тү сіруі мү мкін. Адамның ой желісі заң мен реттелмейді. Бірақ қ андай да болсын іс-ә рекет, мінез-қ ұ лық, ойдың, сана-сезімнің қ атысуынсыз жасалмайды. Олар қ ашан да ойдың елігінен ө тіп, бақ ылауында болады. Бұ л дегеніміз, ақ ыл-есі дұ рыс адамның іс-ә рекеті ерік пен ойдың арқ асында жү зеге асырылады деген сө з. Яғ ни қ ұ қ ық бұ зушылық саналы тү рде жасалатын ерікті іс-ә рекет немесе ә рекетсіздік болып табылады [13, 104].

2. Қ ұ қ ық бұ зушылық қ ұ қ ық нормалары қ орғ айтын мү ддеге нұ қ сан келтіріп, қ оғ амның жә не адамның мү ддесіне зиянын тигізеді, белгіленген қ ұ қ ық тық тә ртіпті бұ зады. Қ ұ қ ық нормаларының талаптарын орындамау нә тижесінде қ ұ қ ық тық тә ртіп бұ зылады, қ оғ амдық қ атынастарғ а кесел келеді, белгілі бір игілік, қ ұ нды зат жоғ алады, адамның қ ұ қ ық тарына, ө міріне, денсаулығ ына, рухани сезіміне зиян келтіреді. Зиянның кө лемі, мө лшері, тү рлі болуы мү мкін.

Қ оғ амдық зиянды анық таудың мынадай тә сілдері белгілі:

1. Заң дылық ты бұ зудың объектісі адамдардың ө міріне, денсаулығ ына, қ оғ амдағ ы негізгі қ арым-қ атынасқ а зиян келтіруді анық тау.

2. Зиянның тү рін, мө лшерін анық тау.

3. Қ ылмысты жасағ ан ә дісін, уақ ытын, орнын анық тау.

4. Қ ылмысты жасағ ан адамның ө зінен жә не осы іске тиісті материалды, фактілерді жинастыру, толық мінездеме беру.

Қ алай болса да заң бұ зушылық қ оғ ам ү шін зиянды іс-ә рекет. Ө йткені жоғ арыда айтылғ андай жеке адамғ а (ө міріне, денсаулығ ына, ар-намысына, бас бостандығ ына), мү лікке, қ оғ амдық тә ртіпке нұ қ сан келеді. Кейбір жағ дайда келтірілген зиянның орнын толтыру мү мкін болмайды. Мә селен, кісі ө лтіру, мү гедектікке душар ету, жазылмайтын ауруғ а соқ тыру т.б.

5. Қ ұ қ ық бұ зушылық ә рқ ашан да қ ұ қ ық нормаларының талаптарына қ айшы келеді. Сондық тан да оның қ ұ қ ық нормаларымен реттеліп жә не қ орғ алатын қ оғ амдық -қ атынастарғ а қ арсы бағ ытталғ андық тан қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекет деуге болады. Қ ұ қ ық қ а келісті жә не ол рү қ сат берген ә рекет, ешқ ашан қ ұ қ ық бұ зушылық ретінде бағ аланбайды.

Қ ұ қ ық бұ зушылық ең алдымен неге қ ауіп тө ндіреді? Заң ның қ орғ ауына алынғ ан ө зге тұ лғ алардың мү ддесіне. Дегенмен адамның барлық мү ддесі заң мен қ орғ ала бермейді, сондық тан да оларғ а нұ қ сан келтіру ә р уақ ытта да қ ұ қ ық қ а қ айшы болып саналмайды, тиісінше қ ұ қ ық бұ зушылық ретінде бағ аланбайды. Мә селен, бә секелестік, біреудің жеке экономикалық мү ддесіне залал келтіруі мү мкін, бірақ бұ л қ ұ қ ық бұ зушылық қ а жатпайды. Яғ ни, қ ұ қ ық бұ зушылық тың мә ні мемлекет шығ арғ ан қ ұ қ ық нормаларына қ айшы ә рекеттер мен байланысты болады.

6. Қ ұ қ ық бұ зушылық қ ұ қ ық субъектісінің кінә лі ә рекеті арқ ьшы ғ ана жү зеге асады. Кінә лі деп танылу ү шін занды бұ зғ ан адамның ақ ыл-есі дұ рыс болу керек. Есі дұ рыс емес немесе ә рекет қ абілеттілігі жоқ деп танылғ ан адам (ә рекет қ абілеттілігінің жоқ тығ ы соттың шешімімен анық талады) қ ұ қ ық нормаларының талаптарын қ алай бұ зса да жауапқ а тартылмайды, себебі, ол ө з ә рекетінің мә нін тү сінбейді, одан басқ ағ а зиян келетінін болжай алмайды. Кінә лі болу ү шін адамның есі дұ рыс жә не ә рекет қ абілеттілігі шектелмеген болуы шартгы жағ дай. Ә рекет қ абілеттілік деген адамның ө з еркімен саналы тұ рде іс-ә рекет жасап, сол ү шін жауап беру мү мкінділігінің болуы, қ ұ қ ық бұ зушының ө зінің қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекетіне қ атысты психикалық қ арым-қ атынасы.

-мемлекеттік мә жбү рлеу;

-қ ұ қ ық бұ зушыны жауапкa тарту;

-қ ұ қ ық бұ зушының ө зіне жағ ымсыз жағ дай тудыру. Мә жбү рлеу шарасын мемлекет белгілейді. Қ ұ қ ық нормаларының қ ағ идаларын бір ауыздан қ орғ ау қ ажет болғ ан жағ дайда олардың сақ талуы мә жбү рлеу арқ ылы қ амтамасыз етіледі. Егер қ ұ қ ық тық норманың қ ағ идалары бұ зылатын болса, мемлекет органдары тиісті шаралар қ олдануғ а қ ұ қ ьшы.

Заң бұ зушыны мемлекет жауапқ а тартады. Мемлекет органдары заң сыз ә рекетті айқ ындап, ә шкерелеу ү шін тиісті шаралар қ олданады - тергеу жү ргізеді, адамның кінә сі бары-жоғ ын анық тайтын дә лелдер, қ ұ жаттар жинайды. Жиналғ ан деректердің барлығ ын жан-жақ ты тексеріп, соның нә тижесінде шешім қ абылдайды.

Ә ркез қ ұ қ ық бұ зушы ө зіне лайық жағ ымсыз қ ылық ты жү зеге асырады. Ол оның мү лкіне немесе ө з басының бостандығ ына келетін нұ қ сан. Яғ ни, кінә лі адам біреудің мү лкіие келтіретін зиянды тө лейді немесе оның орнын толтырады. Кө п жағ дайда шара кінә лі адамның жеке басына қ олданылады. Оны бас бостандығ ынан айырады, жү ріп-тү ру еркіндігін шектейді. Осы айтылғ андардың қ ұ қ ық тық жауаптылық тың мақ саты:

- кінә лі адамның зұ лымдығ ын бетіне басып, оның іс-ә рекетінің қ оғ ам ү шін қ ауіпті екенін кө рсету;

- қ оғ амғ а, жеке адамғ а істеген қ иянат сұ раусыз қ алмайтынын, кінә лі адамның ө з басына да кү н туатынын дә лелдеу;

- заң ды бұ зушылық тан басқ а адамдарды сақ тандыру болып табылады.

Ә рекет-ә рекетсіздіктің қ оғ амғ а зияндылығ ы жә не қ ұ қ ық қ а қ айшылығ ын анық тау оны қ ұ қ ық қ а сай ә рекеттен бө ліп қ арауғ а негіз болады. Алайда, бұ л ерекшеліктер қ ұ қ ық бұ зушылық ты тү сінуге мү мкіндік бергенмен де, оның мазмү нды белгілерін нақ тылау қ ажеттілігі туындайды. Осы мақ сатта заң ғ ылымында қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекет-ә рекетсіздікті қ ұ қ ық бұ зушылық ретінде саралауғ а негіз болатын элементтердің жиынтығ ы, яғ ни қ ұ қ ық бұ зушылық тың занды қ ұ рамы болады: объективтік жағ ы, объект, субъективтік жағ ы, субъект.

Қ ұ қ ық бұ зушылық тың, объективтік жағ ы қ ұ қ ық қ а қ айшы деп саналатын ә рекет-ә рекетсіздікті жасау немёсе қ ұ қ ық нормаларында кө рсетілген қ ұ қ ық қ а сай ә рекетті жасамаудан туады. Қ ай жағ дайда болмасын қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекет-ә рекетсіздік саналы тү рде жасалып, ә леуметтік зиянды салалардың тууына ә келіп соғ ады. Ол қ ұ қ ық пен қ орғ алатын қ оғ амдық қ атынастарғ а тікелей зиян келтіруі немесе осындай зиян келтіруге байланысты қ ауіп тө ндіреді.

Іс жү зінде жү зеге асырылмағ ан ой-ө ріс, сезім, болжам заң бойынша объектіге кірмейді. Кей жағ дайда қ ұ қ ық қ орғ айтын мү ддеге ә депсіздік, белсенділік (балағ аттау, жалғ ан сө з) арқ ылы да зиян келеді.

Қ ұ қ ық бұ зушылық тың объективтік жағ ының элементіне ә рекет-ә рекетсіздікпен келтіретін зиянның арасындағ ы себепті байланыс жә не келтірілген залал жатады. Заң теориясында себепті байланыс дегеніміз - келтірілген зиянның басты жә не тікелей себебі қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекет-ә рекетсіздік болып табылатын, зиянды ә рекет-ә рекетсіздікпен пайда болғ ан нә тиже арасындағ ы объективтік байланыс болып табылады. Мұ нда зиян қ ұ қ ық бұ зушылық тың теріс нә тижелерінің жиынтығ ы ретінде кө рінеді. Қ андай да бір игіліктің немесе қ ұ ндылық тың жойылуы, оларды пайдалануғ а шек қ ою, азаматтардың бостандығ ына қ ол сұ ғ у, олардың субъективті қ ұ қ ық тарын бұ зу.

Зиян материалдық, физикалық басқ а да қ асиеттерге ие болып, жеке мү ддеге, сондай-ақ жалпы қ оғ амдық мү ддеге де қ ауіп тө ндіреді. Іс-ә рекеттің сипаты жә не одан келген зиян қ оғ амғ а қ ауіптіліктің дең гейін анық тап, қ ұ қ ық бұ зушылық ты басқ а қ ұ қ ық тә ртібін бұ зудан айырудың объективтік негізін қ алайды[15, 192].

Қ ұ қ ық бұ зушылық фактісін бекіту ү шін барлық себепті байланыс айтарлық тай мә нге ие бола бермейді. Субъектінің кінә сі оның қ оғ амғ а зиянды салдарын болжаумен байланысты болады. Ал сол ә рекеттен міндетті тү рде келетін зиянды ғ ана болжау мү мкін болмақ. Демек, ә рекет-ә рекетсіздікпен қ оғ амғ а зиянды салдардың арасында қ ажетті себепті байланыс болады. Басқ аша айтқ анда, келтірілген зиян жасалғ ан ә рекеттің тікелей нә тижесі екендігі анық талуғ а жатады. Ә рекет-ә рекетсіздікпен оның нә тижесі арасындағ ы байланыстың қ ажетті немесе кездейсоқ сипаты істің барлық фактілік жағ дайын жан-жақ ты зерттеудің негізінде ғ ана бекітіледі.

2. Объект - қ ұ қ ық нормалары қ орғ айтын бұ зылғ ан мү ліктік немесе мү ліктік емес игілік. Яғ ни, қ ұ қ ық пен реттеліп жә не қ орғ алатын қ оғ амдық қ атынастар. Қ ұ қ ық бұ зушылық ө з іс-ә рекетінде қ ұ қ ық тә ртібіне қ арсы бағ ытталып, қ андай да бір зиян келтіреді.

Қ оғ амдық қ атынастың, оның субъектілерінің қ ұ қ ық тары мен мү дделері кө п тү рлі болуына сә йкес нақ тылы қ ұ қ ық бұ зушылық гың объектілері де бірнешеу болуы мү мкін.

3. Қ ұ қ ық бұ зушылық тың субъективтік жағ ын адамның қ ұ қ ық бұ зушылық ты жасауғ а жол берген ә леуметтік-психологиялық механизмін сипаттайтын, элементтерді қ ұ райды. Субъективтік жағ ынан алып қ арағ анда барлық қ ұ қ ық бұ зушылық, алдымен кінә нің болуымен байланысты болады. Бұ л тұ рғ ыдан қ арағ анда қ ұ қ ық бұ зушылық — қ ұ қ ық бұ зушының еркі жә не санасы арқ ылы жол берген кінә лі ә рекет болып табылады.

Субъектінің кінә сінің дең гейі оның ө з іс-ә рекетінің ә леуметтік зиянды нә тижесін алдын ала болжағ андығ ы немесе болжамағ андығ ына қ атысты анық талады жә не қ асақ аналық немесе абайсыздық нысанында бейнеленеді. Қ асақ аналық та адам ө з іс-ә рекетін қ оғ амғ а қ ауіпті екенін ұ ғ ынып, оның қ оғ амдық қ ауіпті зардаптары болуының мү мкін екенін немесе болмай қ оймайтынын алдын-ала біледі жә не осы зардаптардың болуын тілейді. Ал абайсыздық та адам ө з іс-ә рекетінің қ оғ амғ а қ ауіп туғ ызу мү мкін екенін білмеу, бірақ бұ л зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жең ілтектікпен болғ ызбау мү мкіндігіне сенеді немесе қ ажетті ұ қ ыптылық пен сақ тық болғ анда, ол зардаптарды болжап біле алатын бола тұ ра ө з іс-ә рекетінің қ оғ амдық қ ауіпті зардаптарының болуы мү мкін екендігін болжай алмайды. Яғ ни, кінә (қ асақ аналық немесе абайсыздық) адамның еркімен байланысты болатын, ішкі психологиялық жай-кү й болып табылмақ.

Дегенмен, мұ нда қ ұ қ ық бұ зушылық қ а жол берген психологиялық факторлар да ескеріледі. Барлық ерікті ә рекет іштей реттелген жә не белгілі бір мақ сатты кө здейді. Осығ ан байланысты қ ұ қ ық бұ зушылық тың субъективтік жағ ына ә рекет-ә рекетсіздіктің ниеті мен мақ саты да кіреді. Мұ ндағ ы ниет деп отырғ анымыз - қ ұ қ ық бұ зушылық ты жасауғ а тү рткі салатын, ең басты негіз, ал мақ сат - қ ұ қ ық бұ зушы жетуге тырысатын нә тиже. Сондық тан осы элементтерін тани білу ә рекет-ә рекетсіздіктің барлық психологиялық ерекшеліктерін ашу жә не қ ұ қ ық пен қ орғ алатын қ оғ амның, мемлекеттің жә не азаматтардың мү дделеріне зиян келтіруші қ ұ қ ық бұ зушылық тың субъективтік жағ ын айқ ындауғ а мү мкіндік береді.

Субъект - ә рекет қ абілеттігі бар заң ды бұ зушы тұ лғ а. Егерде субъект қ ұ қ ық бұ зушылық кезінде ө зге қ ұ қ ық қ а сай жолды таң дау мү мкіндігіне ақ ыл-есінің кемдігі, жасының толмауы, физикалық немесе психикалық жетіспеушілігінің салдарынан жол берсе, ә рекет-ә рекетсіздік зиянды нә тижеге ә келіп соқ са да қ ұ қ ық бұ зушылық деп саналмайды. Қ ұ қ ық қ а қ арсы ә рекеттерді қ ұ қ ық бұ зушылық деп тану ү шін заң оның субъектісіне белгілі бір талаптар қ ояды. Ең алдымен белгілі бір жасқ а толу керек. Айталық, қ ылмыстың жауапкершілік 16 жастан басталады, кейбір қ ылмыс тү рлері ү шін 14 жас, ә кімшілік жауапкершілік 16 жас, азаматтык жауапкершілік 15 жастан есептеледі.

Қ ұ қ ық бұ зушылық тың субъектісі жайлы мә селелердің барлығ ы теория мен практикада біркелкі шешілмеген. Қ ұ қ ық бұ зушылық субъектісінің тү сінігіне келгенде қ ылмыстық жә не азаматтық қ ұ қ ық та алшақ тық байқ алады.

Қ ылмыстық қ ұ қ ық та қ ылмыс субъектісі мен жауапкершіліктің субъектісі сә йкес келеді, ал азаматтық қ ұ қ ық та жауапкершілікке тек қ ұ қ ық бұ зушылық қ а жол берген субъект қ ана тартылып қ оймайды, қ ұ қ ық бұ зушы субъект ретінде адамдардың ұ жымын тану мә селесі де кү рделі болып табылады. Қ ылмыстық қ ұ қ ық бойынша бұ л сұ рақ бір жолмен шешіледі - жауапкершілікке жеке тұ лғ а тартылады. Қ ылмыс топ болып жасалса да, оның ә рбір қ атысушысы ө зінің істеген жеке ә рекеті ү шін жауап береді. Ө зге қ ұ қ ық салаларында, бұ л тұ рғ ыда мамандардың пікірі ә р тү рлі. Олардың бір тобы адамдардың тобын қ ұ қ ық бұ зушылық субъектісі деп таныса, екіншілері бұ лай санамайды.

Сонымен, қ ұ қ ық бұ зушылық - ә рекет қ абілеттілігі иеленуші субъектінің занды жауапкершілікке тартылатын қ оғ амғ а зиянды немесе қ ауіпті қ ұ қ ық қ а қ айшы жә не кінә лінің ә рекет-ә рекетсіздігі.

Қ ұ қ ық бұ зушылық тың тү рлері: Барлық қ ұ қ ық бұ зушылық қ оғ амғ а қ ауіптілігінің сипаты мен дең гейіне байланысты екі топқ а бө лінеді.

1) Қ ылмыс.

2) Теріс қ ылық.

Объектінің қ ұ ндылығ ы, қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекеттің мазмұ ны, жағ дайы, уақ ыты, ә дісі, келтірілген зиянның кө лемі мен сипаты, кінә нің нысаны қ ұ қ ық қ а қ айшы ә рекеттің кү шейе тү скендігі, оның себебі, қ ұ қ ық бұ зушының жеке мінездемесі арқ ылы анық талатын қ оғ амғ а зияндылық тың сипаты мен дең гейі негіз болады [16, 210].

Ә рекет-ә рекетсіздікті қ ұ қ ық қ а қ айшы деп тануғ а ық пал етуші субъекті фактор негіз болады.

Кылмыс қ оғ амғ а қ ауіпті жә не заң мен жазалау қ атерімен тыйым салынғ ан айыпты ә рекет-ә рекетсіздік. Ол қ оғ амның қ алыпты ө мір немесе мемлекеттік қ ұ рылыс, шаруашылық жү йе, меншік жә не азаматтардың саяси, ең бектік, мү ліктің жә не басқ а да қ ұ қ ық тары. Қ ылмыстың занды сипаты - оларғ а қ ылмыстық заң мен тыйым салу мен жазалау шараларын қ олдану болып табылады. Қ ылмысты заң да кө рсетілген, қ ылмыстың барлық нысандык белгілерін иеленуші қ ұ қ ық бұ зушылық ө зінің жең іл мә нділігіне байланысты қ оғ амғ а қ ауіпті болмаса, қ ылмыс болып саналмайды.

Теріс қ ылық дегеніміз - қ ылмыспен салыстырғ анда қ оғ амғ а қ ауіптілігі біршама тө мен жә не қ оғ амдағ ы қ ұ қ ық тық тә ртіптің жекелеген жақ тарына нұ қ сан келтіруші қ ұ қ ық бұ зушылық.

Теріс қ ылық қ оғ амғ а зиян келтіргендіктен, ә леуметтік қ ауіпті болып табылады. Теріс қ ылық қ оғ ам ө мірінің қ ай саласында жасалуы, келтірген зиянының сипаты жә не тиісті қ ұ қ ық тық санкциясының ерекшеліктеріне байланысты ә кімшілік, тә ртіптік, азаматтық қ ұ қ ық бұ зушылық тарғ а жіктелінеді.

1. Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық - мемлекеттік басқ ару саласындағ ы қ оғ амдық қ атынастарғ а зиян келтіретін ә кімшілік, қ аржылық, жер жә не басқ а қ ұ қ ық салаларының нормаларымен реттелетін, ә леуметтік қ ауіпті ә рекет-ә рекетсіздік.

Мұ ндай қ ұ қ ық бұ зушылық тар атқ ару жә не билік етудің қ алыпты қ ызметіне кедергі келтіреді, жалпы қ оғ амдық тә ртіпті бұ зады (жол ережесін бұ зу, ө ндірістегі қ ауіпсіздік ережесін бұ зу жә не т.б.), азаматтардың қ ұ қ ық тары мен занды мү дделеріне нұ қ сан келтіреді.

Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық гар тек объектілерінің жалпы сипаты жә не мемлекеттік басқ арудың қ ұ қ ық тә ртібіне қ арсы бағ ытталғ андығ ымен ғ ана емес, жазалау сипатында қ олданылатын санкциялармен де ерекшелінеді. Мә селен, ескерту, айыппұ л, жү ргізу куә лігін алып қ ою жә не т.б.

2. Тә ртіптік қ ұ қ ық бұ зушылық қ ызметтік қ атынас саласында бағ ынушылық тә ртібін бұ зуғ а бағ ытталатын, ә леуметтік қ ауіпті ә рекет-ә рекетсіздік. Ол ө ндірістің қ ызметтік, ә скери жә не оқ у тә ртібін бұ зып, олардың алдында тү рғ ан шаруашылық, ә леуметтік-мә дени, басқ ару жә не де мақ саттар мен міндеттерді орындауғ а кедергі болады. Бұ л ү шін мынадай санкциялар қ олданылуы мү мкін: ескеру, сө гіс, жұ мыстан шығ ару, оқ у орнынан шығ ару.

3. Азаматтық қ ұ қ ық бұ зушылық - азаматтық қ ұ қ ық нормаларымен реттелетін мү ліктік жә не онымен байланысты жекелеген қ атынастарғ а зиян келтіретін, ә леуметтік қ ауіпті ә рекет-ә рекетсіздік. Ол шарттық жә не шартсыз деп екіге бө лінеді. Шартты - азаматтық қ ұ қ ық тың шартқ а қ атысушы субъектілерінің ә рекетінен туындаса, шартсыз - азаматтық қ ұ қ ық тың нормаларының талаптарын сақ тамау жә не орындамаумен байланысты болады.

Азаматтық қ ұ қ ық бұ зушылық тың қ ылмыстық ә рекеттерден айырмашылығ ы, олардың занда тізімі берілмеген. Яғ ни, азаматтық қ ұ қ ық бұ зушылық қ а тә н ерекшелік оларғ а мү ліктік жә не мү ліктік емес санкциялармен тыйым салынуы болып табылады. Мұ нда жә не бұ зылғ ан қ ұ қ ық тың қ алпына келтірілуі кө зге тү седі: заң ғ а қ айшы келетін мә млені езгерту, келтірілген мү ліктік зиянның орнын толтыру жә не т.б. Қ ұ қ ық ты қ алпына келтіруші санкциялар азаматтық қ ұ қ ық бұ зушылық келтірілген зиянды салдарын бағ алау жә не азаматтар мен ұ йымдардың бұ зылғ ан қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерінің қ алпына келтіруін кө здейді.

Қ ұ қ ық бұ зушылық тың себептері тө ң ірегінде ежелден осы кү нге дейін сан тү рлі пікірлер айтылуда. Айтылғ ан ойларды тұ жырымдасақ, адамдардың қ ұ қ ық тық нормаларды бұ зуына, ең алдымен ә леуметтік жә не биологиялық жағ дайлар ә сер ететінін байқ аймыз.

Ә леуметтік жағ дайлар - отбасы, мектеп, қ ызмет істейтін ұ жым, жалпы қ оғ ам ө мірінің ә сері. Бірақ бұ лар ә р адамғ а ә ртү рлі ық пал етеді. Тұ рмысы ауыр, қ иын жағ дайда тә рбиеленіп, ө мір сү ретіндер де, сонымен біреуге уайымсыз, тоқ тық та ө скендер де занды бұ зуы мү мкін. Бұ л жағ дайды бабаларымыз ежелден-ақ байқ ағ ан. «Жаманнан жақ сы туар, адам айтса нанғ ысыз, жақ сыдан жаман туар, бір ауыз сө зге алғ ысыз» деген мақ ал айғ ағ ы болса керек.

Биологиялық жағ дайлар. Бір отбасында дү ниеге келіп, тә рбиеленіп, ө скен балалардың ой-ө рісінің сапасы ә ртү рлі болатыны белгілі. Біреуі мейірімді, салмақ ты, жігерлі болса, екіншісі қ атыгез, жең ілтек, жігерсіз болуы мү мкін. Ә рине балалардың жаратылысынан ә р тү рлі болуы, бұ зақ ылық, адамның тегіне байланысты деген сө з емес. Бұ зық тық тү қ ым қ уаламайды, бірақ, адамның жаратылысына тә н жаман мінездерді ө сіп-ө нетін кезең ге тап болса, адам ә депсіздік заң бұ зушылық қ ылық тан тайынбайды.

Маң ызды мә селенің бірі заң дар туралы мә ліметтердің жеткіліксіз болуы да олардың талаптарын орындамауғ а себебін тигізетіні сө зсіз. Шынында да мемлекетімізде жү здеген заң цар қ абылданғ ан. Оларда азаматтарғ а сан алуан қ ұ қ ық тар беріліп, кө птеген міндеттер жү ктелген. Азаматтар ол заң дардың бә рін біле бермейді. Ә рине, занды білмей бұ зғ анмен, біле тұ рып қ асақ ана немесе абайсызда бұ зғ анның салдары арасында ө те ү лкен айырмашылық бар. Конституция бойынша қ андай да болмасын қ абылданғ ан занды қ ұ жаттар баспасө з бетінде жариялануы қ ажет. Егер жарияланбаса, оның кү ші болмайды. Ондай қ ұ жаттың талаптарын орындамағ ан адам жауапқ а тартылмайды

Қ ұ қ ық бұ зушылық тың субъективтік себебі - бұ л, мемлекеттік идеологияғ а, адами қ ұ ндылық тар мен қ оғ амдық мү ддеге қ арама-қ айшы қ ұ қ ық тық сананьщ тө мен дең гейлігі [17, 47].

Ал объективтік себебі - ө мірдегі, экономикалық жә не ә леуметтік қ атынас саласындағ ы нақ тылы кайшылық тар. Қ ұ қ ық бұ зушылық ты тудырушы объективтік жағ дайғ а - оның субъективтік жә не объективтік себептерінің орнын алуына жол беретін, ұ йымдастырушылық жә не техникалық тә ртіптің жеткіліксіздігін айтуғ а болады.

Қ ұ қ ық бұ зушылық қ ашан да жекелік сипатта болады. Жеке тұ лғ аның қ абылдағ ан жә не оның қ ажеттілік мақ саты арқ ылы анық талатын қ ұ қ ық қ а қ айшы шешім, қ ұ қ ық бұ зушылық тың тікелей себебі болып табылады. Бірақ қ ұ қ ық бұ зушылық себебін белгілі бір ә леуметтік қ ұ былыс ретінде қ арастыру жеткіліксіз.

Ғ ылыми зерттеу нә тижесі қ ұ қ ық бұ зушылық тың себебі жеке адамның қ ажеттіліктерімен оны қ анағ аттандырудың ә леуметтік мү мкіндігінің арасындағ ы қ айшылық га деп тү сіндіреді. Яғ ни бұ л ө з кезегінде қ оғ амдық жағ дайдың сипатына тә уелді болады. Бұ л дегеніміз қ оғ амдық қ атынастар жү йесінде: ө ндіріс, саясат, мә дениет, шаруашылық, тү тыну салаларында белгілі бір орынғ а ие болу. Ал қ алыпты ө мір сү ру жағ дайда бұ лар бір-бірімен сә йкес келіп отыруы тиіс. Қ оғ амдық ең бек бө лінісі жү йесіндегі белгілі бір орынды иелену адамның кә сіпқ ойлық дә режесін, білімін жә не мә дени мә ртебелігін айқ ындайды.

Жеке адамның ә леуметтік мә ртебелерінің бір-біріне сә йкес келмеуі оны қ оғ амдық тә ртіпті бұ зуғ а итермелейді. Яғ ни саяси-экономикалық ү стемдікке ә леуметтік саладағ ы жағ дай сә йкес келмеуі, жеке адамдардың білім мә ртебесіне экономика, мә дениет саласында тиісті орынды қ амтамасыз етпеген жағ дайда, олар заң сыз ә рекеттерге барады. Кейбір саяси қ ызметкер ө зінің жағ дайын мемлекеттегі рө лімен тең естіру ү шін, билікті теріс мақ сатта пайдаланады. Ең арысы жалданбалы жұ мысшы да, сатылмалы жұ мыс кү шінің ақ ысы оның қ оғ амдық қ ажеттігін ө темесе, қ олайсыз мү мкіндіктерді пайдалануғ а бет бұ рады.

Жоғ арыда айтып ө ткен қ ұ қ ық бұ зушылық тың негізгі себептерін тү жырымдай келе байқ айтынымыз - заң ды мінез-қ ұ лық, қ ұ қ ық тық сана, қ ұ қ ық тық мә дениеттің бұ л тұ рғ ыда алатын орны ерекше.

Занды мінез-қ ұ лық қ ұ қ ық нормаларының нү сқ ауларына сә йкес келетін жеке тұ лғ аның мінез-қ ұ лқ ы. Ол арқ ылы заң орындалады, жү зеге асырылады. Егер адамдардың мінез-қ ұ қ ық тары қ ұ қ ық нормаларының талаптарына сә йкес келсе, онда қ ұ қ ық тық тә ртіп нығ аяды.

Азаматтар қ ұ қ ық нормаларының талабын белсенділікпен немесе енжарлық пен орындайды. Соғ ан сә йкес мінез-қ ұ лық екіге бө лінеді:

1) Белсенді заң ды мінез-қ ұ лық лауазымды тұ лғ алардың, азаматтардың ө з бастамасымен белгілі мақ сатқ а бейімделген занды ә рекеттері оның тү рлері сан алуан.

2) Енжарлы мінез-қ ұ лық тың кө рінісі де сан алуан. Азамат ө зіне жү ктелген міндеттерді салақ тық пен сапалы орындамайды, ө зінің қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын жү зеге асыруғ а енжарлық пен, немқ ұ райлық пен қ арайды. Ә ң ине мұ ндай мінез-қ ұ лық, қ ұ қ ық нормаларына қ айшы келмесе де адамның ең алдымен ө зіне зиян келтіреді, себебі адамның игілігі ү шін берілетін заң ды мү мкіндіктер іске аспай қ алады. Мұ ндай мінез-қ ұ лық тан қ оғ ам да ештеме ұ тпайды. Демек, екі тарапта ұ тылыста болады. Мұ ндайда енжар мінез-қ ұ лық басым болса, мемлекетке зиян келеді. Азаматтардың енжарлығ ын, немқ ұ райлыган пайдаланып, теріс ниетті лауазымды тұ лғ алар мемлекет органының қ ызметін халық тың бақ ылауынан тыс қ оюғ а ә рекет жасауы мү мкін.

Міне осындай енжарлық ты белсенділікке айналдыру қ ажет. Оның негізгі шарты - ең бекке баулу. Қ ұ қ ық нормаларын адал, ақ ниетпен іс жү зіне асырғ ан азаматтарғ а кө термелеу шараларын белгілесе, ол нормалар белсенділікке негіз болары сө зсіз.

3. Занды жауапкершіліктің тү сінігі, оның тү рлері

Занды жауапкершілік - жеке адам, қ оғ ам, мемлекеттің мү ддесін қ орғ айтын бірден-бір жол болып табылады. Ол қ ұ қ ық тық нормалардың бұ зылуы нә тижесінде пайда болып, қ ұ қ ық бұ зуғ а мемлекеттік кү штеу шарасын қ олдану нысанымен сипатталады. Қ ұ қ ық бұ зушығ а жауапкершіліктің белгілі бір шарасы кө зделген қ ұ қ ық тық норманың санкциясын қ олданудан тұ рады.

Заң ды жауапкершіліктің заң ды негізі - қ ұ қ ық бұ зушылық болып табылады. Егерде субъектінің іс-ә рекеті қ ұ қ ық бұ зушылық тың белгілеріне сә йкес келмесе, онда ол заң ды жауапкершілікке тартылмайды.

Занды жауапкершілік кү рделі ә леуметтік қ ұ былыс. Мұ нда кем дегенде екі жақ қ атысады: мемлекет жә не қ ұ қ ық бұ зушы. Олардың арасында қ ұ кық қ орғ аушы қ атынас қ алыптасады жә не екі жақ та заң шең берінде, қ олданылып отырғ ан жауапкершіліктің қ ұ қ ық тык, нормаларының нақ ты санкциясының негізінде жү зеге асады [18, 137].

Заң ды жауапкершілік қ ұ қ ық тық жү йенің қ ұ рам бө лігі бола отырып, оғ ан қ атысты маң ызды міндет атқ арады. Кең мағ ынада жауапкершіліктің тү сінігі - тұ лғ аның қ оғ ам мен мемлекетке қ атысты ө з міндетін мойындап, оны орындауы болып табылады. Tap мағ ынада - мемлекеттің жасалғ ан қ ұ қ ық бұ зушылық қ а қ арсы жауабы болып саналады.

Заң ды жауапкершілік - тарихи қ ұ былыс. Мә селен, қ ылмыстық қ ұ қ ық тың атышулы жазаларының тү рлері мен олардың дамуы, тарихтың кү рделі кезең деріні






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.