Глоссарий. ШӨгінді тау жыныстары - жыныс, механикалық сынықтардан химиялық және биологиялық шөгінділерден

ШӨ ГІНДІ ТАУ ЖЫНЫСТАРЫ - Жыныс, механикалық сынық тардан химиялық жә не биологиялық шө гінділерден қ ұ рылғ ан (мысалы: қ ұ м, қ ұ мтастар, ізбестас, гипс, доломит).

ШАҒ ЫН ТОПТЫ КАРБОНАТТЫ ЖЫНЫСТАР – Органикалық жә не хемогенді шө гінділердің бө лініп шығ уы, ө з жағ дайында кө біне олар минералды емес. Кальциті CaCO₃ жә не доломиті - CaMg (CO₂) - ө зіне ізбестасты, доломитті, бор, мергель, сидерит, ізбестасты туф жә не т б. минералдар қ осылғ ан. Карбонатты жыныстардың мінездемесі олардың ерекше қ абілеті тұ зды қ ышқ ылда ериді. Карбонатты жыныстар тә жірибе жү зінде мағ ынасы ү лкен, кө бінесе олар мұ най газды ө неркә сіп болып келеді

ІЗБЕСТАС (СаСО₃) - шө гінді хемогенді немесе органогенді карбонатты жыныс, кө бінесе ол минералды кальциттен қ ұ ралғ ан. Табиғ атта ізбестастар келесі тү рлерде кездеседі: кораллды, детритусты ракумкалы (органогенды), оолитты, ағ ып жиналатын, тығ ыз (хемогенді).

МЕРГЕЛЬ-шө гінді хемогенді немесе органогенді жыныстар, кальциттен немесе судан қ ұ ралғ ан. Кальцит 50 %-ке дейін жете алады. Жыныс тә жірибе кезінде ө те ү лкен мағ ына береді жә не ол цемент ө ндіруге арналғ ан шикізат ретінде қ олданылады.

БОР – органогенді ізбестастың тү рі, ө те ұ сақ қ абыршақ ты фораминифер, ұ нтақ талғ ан калцитті жә не балдырлардың суаттарынан қ ұ ралғ ан.

ДОЛОМИТ (CaMg (CO₃)₂) – хемогенді шө гінді жыныс, негізінен доламит минералынан қ ұ ралғ ан. жыныс тә жірибе жү зінде ө те ү лкен мағ ынаны береді, сирек жағ дайда ол мұ най газды ө неркә сіп болып келеді.

ШАҒ ЫН ТОПТЫ ТЕРРИГЕНДІ ЖЫНЫСТАР – шө гінді ө зімен сынғ ыш шө гінді тау жыныстардан қ ұ ралғ ан: қ ұ м, саз, алевролит, конгланерат, гравелит, аргиллит.

Қ Ұ М – борпылдақ (цементтелінбеген) сынғ ыш шө гінді жыныстардан, сынғ ыштың мө лшері 2-ден 0, 1 мм-ге дейін, қ ұ м жиі мұ най газды ө неркә сіп болады.

Қ Ұ МТАС – тасты (цементтелген) сынғ ыш шө гінді тау жыныстар, мө лшері 0, 1 - ден 0, 01-мм-ге дейін, алевралит жиі мұ най газы - ө неркә сіп болады.

АЛЕВРИТ – борпылдақ (цементтенбеген) сынғ ыш шө гінді тау жыныстар, сынғ ыштың мө лшері 0, 1 – ден 0, 001 мм-ге дейін, алевралит жиі мұ най газғ а қ анық қ ан - ө неркә сіп болады.

АЛЕВРОЛИТ- тасты (цементтелген) сынғ ыш шө гінді тау жыныстар, мө лшері 0, 1 - ден 0, 01-мм-ге дейін, алевралит жиі мұ най газды - ө неркә сіп болады.

ШАҒ ЫН ТОПТЫ САЗДЫ ЖЫНЫСТАР– Саздар химиялық ә ртү рлі шағ ын тобын қ ұ растырады, сирек механикалық (физикалық) генезис (каолинит, бейделит немесе монтмориллонит жә не т.б.) Саздар тә жірибе жү зіне мағ ынасы ө те ү лкен. Мұ найлы қ имада олар мұ най газ сулы тіректермен жә не мұ наймен газды кендерге арналғ ан қ ақ пақ келеді.

САЗ – жің ішке тү йіршікті шө гінді жыныс. сынық тың (бө лшектері) 0, 01 мм. Сулану кезінде сазбалшық суда пластикалық массаны береді. Химиялық қ осылыстардың ә серінен жің ішке (отмученных) шө гінді қ алыптасып (физикалық сазбалшық) соның нә тижесінде тү седі. Сазбалшық тар жиі сазбалшық ты диапирлер болып келеді.

АРГИЛЛИТ – Тығ ыз тасты цементтелген шақ пақ тасты сазды жыныс. «Тасқ а айналғ ан саз». Сазғ а қ арағ анда аргиллит суда ерімейді.

РИФ. МАССИВТІ РИФ – Бұ л тектоникалық, қ ұ рылымы анық дә йектелген, (дене), оргоногенді карбонатты жыныстардан қ ұ ралғ ан. (Ә ртү рлі типті оргоногенді ізбестоктар). Рифтер жағ ажай, барьерлі жә не атоллды бө лімшелерден жә не ө те жиі жағ дайда мұ най газды - ө неркә сіп болып келеді.

ТЕКТОНИКАЛЫҚ Қ ОЗҒ АЛЫС – Жер қ ыртысының барлық табиғ и қ озғ алысы (ө з - ө зімен озбырлау – самопроизвольный).

ПЛАСТ – Қ АБАТ – Бұ л кө п немесе аз алғ аш рет оқ шауланғ ан тау жыныс, қ абаттардың жоғ ары жә не тө менгі жақ тардан таяздалып шектелген. Жоғ арғ ы қ абаты – жабыны дейді, ал тө менгісі – табаны.

Қ АБАТ Қ АЛЫҢ ДЫҒ Ы – Жабаны мен табанының арасындағ ы тө те қ ашық тығ ы.

Қ АБАТ БОЙЫНША АСТАСУ– Қ абаттардың астасуын жолын қ уғ ан немесе стратиграфиялық кешені, ә р жоғ ары жатқ ан қ абаттың ешқ андай шайылымдармен (шө гінділердің жиналуы) жамылғ ан қ абатқ а жатады.

ПАРАЛЛЕЛЬДІ СТРАТИГРАФИЯЛЫҚ КЕЛІСПЕУШІЛІК – Келесі қ абаттардың астасып бұ зылғ аны, бө лек қ абаттарда немесе стратиграфиялық кешендермен олардың параллельді астасуы кезде қ имада болмауы.

МОНОКЛИН – Осындай қ иғ аш қ абаттардың астасу қ алпы, бір бағ ыттағ ы біркелкі қ иғ аш қ абаттардың маң ында байқ алады.

АНТИКЛИНАЛЬ Қ АТПАРЫ- (антиклиналь) қ атпар жоғ ары қ арай топақ талғ ан, қ абаттар дө ң естен қ арама – қ арсы жақ қ а қ арай периферийге қ арағ анда қ атпардың ортаң ғ ы бө лімінде таужыныстар кө нелеу болып келеді. (қ анаттармен периклинналя****)

СИНКЛИНАЛЬ Қ АТПАРЫ – (синклиналь) ядросы қ анаттарындағ ыларғ а қ арағ анда жастау тау – жыныстардан тұ ратын ойыс қ атпар; қ атпар қ ұ лпы ә детте тө мен бағ ытталғ ан, сондық тан қ аптар қ анаттарындағ ы қ абаттар қ атпардың орта тұ сына қ арай яғ ни бір-біріне қ арсы бағ ытталғ ан.

Қ АТПАР Қ АНАТЫ – қ атпа бө лігі қ абаттардың ең істенуі, қ атпардың қ ысқ а осінде (енінде) орналасқ ан.

ПЕРЕКЛИН – қ атпардың аяқ талуы, ұ зындығ ы антиклиникаль осімен орналасқ ан.

Қ АТПАРДЫҢ АБСАЛЮТТІК БИІКТІК – Тік арақ ашық тық тан антиклиналь иілімнің ең биік нү ктеден синклиналь иілімнің ең тө мен нү ктеде шектес.

АНТИКЛИНИКАЛЬ СОЗЫЛҒ АН СОЗЫМДЫЛЫҚ – ү лкен осінің кіші осіне яғ ни ұ зындығ ының енін қ атынасы, 1: 10 одан да кө п.

АНТИКЛИНАЛЬ – ү лкен осінің кіші осіне, яғ ни ұ зындығ ының еніне қ атынасы 1: 6 ден 1: 9 дейін.

КҮ МБЕЗДІ Қ АТПАР – ү лкен осінің кіші осіне қ атынасы, 1: 1 ден 1: 2-ке дейін.

Қ Ұ РЫЛЫМДЫҚ КАРТА – қ абаттың жабыны мен табаны немесе қ алың дығ ының басқ а изогипс қ ұ рылымы (бірдей абсолют белгісі) арқ ылы жә не қ атпар кө лденең бейнеленген.

ДӨ Ң ЕС – шектескен ойыс жерлермен салыстырғ анда, І реттік ірі тектоникалық аймақ, ойыстармен (ойысымдар) жә не ерқ атпарлармен қ оршалғ ан фундамент жер бетіне жақ ындасып шектелген.

ЛЫҚ СЫМА – Жарылымның бұ зылуы (дизъюнктивті дислокация) жарылымның беткейі тө мен тү сіп тұ рғ ан блоктың (аспалы қ анат) жағ ына қ арай ең кейген (жыртылу жігі), тү скен блок (аспалы қ анат) жыртылу жігімен тө мен ағ ысқ ан. Лық сымада жылжығ ан блокты аспалы қ анат деп айтады. Сол жік бойым аспалы қ анат, жатқ ан қ анатымен салыстырғ анда тө мен қ арай жылжып кетуімен сипатталады.

Қ АУСЫРМА - ең істене созылғ ан жертылысымен дербестелген бө лікшелерінің ү стің гі бө лігі сол жыртылыс бойымен ө зінің аспалы қ анатына қ арай жылжып кетуімен сипатталады.

ГРАБЕН – жер қ ыртысының жан – жағ ынан лық сымалар, сирегірек қ аусырмалар арқ ылы шектелген ө зінің қ оршағ ан ө ң ірмен салыстырғ анда біршама тү сің кі орналасқ ан аудандар. Кө терілімдегі бө лімнің шектеріндегі тау жыныстарғ а қ арағ анда, грабеннің орталық бө лімінде жер бетінде жас таужыныстар едә уір орналасқ ан. Грабендер тектоникалық элемент сияқ ты аумақ тық жә не локалды (ірі жә не ұ сақ) болады.

ГОРСТ – жер қ ыртысының жан – жағ ынан немесе екі жағ ынан қ аусырмалар мен лық сымалар арқ ылы шектелген, ө зін қ оршағ ан жазық тық пен салыстырғ анда біршама кө терің кі орналасқ ан. Шектегі таужыныстарғ а қ арағ анда, горстың орталық жағ ында жер бетінде кө не таужыныстар едә уір орналасқ ан. Горст тектоникалық элемент сияқ ты аумақ тық жә не локалды (ірі жә не ұ сақ) болады.

КОУСТОБИОЛИТТЕР– (жанғ ыш қ азбалар). Қ алыптасу жағ дайларына қ арай, екі топқ а бө лінеді – кө мір тектес, мұ най тектес жә не таушайыр кө мірлерге торф, бұ рымды жә не кө міртастар, жанғ ыш тақ татастар (сапропелиттер) кейде кү кірт қ атысты. Таушайырларғ а – мұ най, кө мірсутекті газ жә не сол сияқ ты дериватты мұ найлар, (мальта, озокериттер, шайыртастар, керит, антраксолит).

Дериватты мұ най біртектес мұ наймен болады.

МҰ НАЙ – Ең бағ алы жанғ ыш пайдалы қ азбалар. Ол ө зімен майлы сұ йық зат, тү сі тү ссізден қ арағ а дейін, ә ртү рлі кө мірсутекті топтардан тұ ратын (метанды, нафтенді жә не хош иісті). Мұ най ғ ажайып зат, табиғ аттан жаралғ ан бұ л ең жоғ арғ ы дә режедегі энергия пайдаланушы жә не бағ алы химиялық шикізатқ а пайдаланады.

ОЗОКЕРИТ – ең бағ алы пайдалы қ азбалар, ол метаморфталғ ан кристалды парафинді (метанды) кө мірсутектерден тұ рады, мұ наймен біртектес.

ПАРАФИН – метанды (парафинді) топтардан қ атты кристалды кө мірсутектерден жә не ол бағ алы химиялық шикізатқ а пайдаланады.

ГАЗ КОНДЕНСАТТАРЫ – (КОНДЕНСАТ). Тү ссіз, сары, ашық – қ оң ырлау жең іл фракциялы сұ йық кө мірсутек, газ конденсатты кешендерде бұ л тә різді қ оспа газбен (тү седі) осы қ оспадан (газдан) жер бетінен алынады.

ТАБИҒ И КӨ МІРСУТЕКТІ ГАЗ – газ негізінен метаннан тұ рады. Табиғ атта таза газды кешендер қ алыптасады.

«Қ Ұ РҒ АҚ» КӨ МІРСУТЕКТІ ГАЗ– Газ 93 % - 99 %- метаннан қ ұ ралғ ан, қ алғ аны қ ұ рамында ауыр гомологты метан жә не кө мірсутекті емес газдар.

«Қ ОҢ ДЫ» КӨ МІРСУТЕКТІ ГАЗ– Газ 50 % - 92 %-метаннан қ ұ ралғ ан, бірақ ү лкен кө лемді (8-ден 50 % дейін) ауыр гомологтар (этан, пропан, бутан жә не т.б.)

СЕРІКТЕС КӨ МІРСУТЕКТІ ГАЗ - Мұ найда еріген газ, негізінен ауыр гамологты метаннан («қ оң ды» газдан) тұ рады. Мұ найды ө ндіру кезінде газдар одан бө ліне бастайды, жиналғ ан жә не пайдасыз болғ ан газдар басқ а бағ алы заттармен жә не бензинге қ айта ө ндіреді.

ГАЗ ФАКТОРЫ- Ө ндіріліп жатқ ан мұ найдың газ ерітіндісінің мө лшері м³/тонна мен (м³/т) ө лшенеді.

МАЛТАЛАР – мұ най мен шайыртастар аралығ ындағ ы тұ тқ ыр таушайырлар тобының жү йелік атауы, зат қ ара тү сті, тығ ызды 1000 кг/м³ шамасында. Малталар мұ най дериваты, битумдар қ атарына жатады.

ШАЙЫР – тығ ыздығ ы 1090 кг/м³ дейін, қ ара тү сті тұ тқ ырлығ ы қ атты табиғ и газ, мұ наймен біртектес. Шайыр мұ най деривати жә не битумдар қ атарына жатады.

КЕРИТ – қ атты сынғ ыш, кө мірге ұ қ сас, тығ ыздығ ы 1090 кг/м^3, мұ наймен біртектес. Керит битумдар қ атарына жатады. Кейде оны «мұ найлы кө мір» немесе «жильной нефтью», солайша жарылымды орындайтын, табиғ атта ол тамыр тү рінде кездеседі.

АНТРАКСОЛИТ – қ атты, сынғ ыш, сырт кө рінісі антрацитке ұ қ сас, жылтыр қ ара тү сті, тығ ыздығ ы 1100 кг/м³.

ЖАНҒ ЫШ ТАҚ ТАТАСТАР – қ атты тақ тасты табиғ и зат тү сі қ ою-сұ рдан қ арағ а дейін сапропелитерден жә не ү лкен кө лемде минералды заттардан (судан, кальциттен) қ ұ ралғ ан. Тақ татастардан мұ най ө німдерінен метанды газ, кү кіртті, олифты, дә рілер, бояулар, улы химикатты заттар алады.

ІРГЕТАС - магмалық гнейс, тақ татастар, сирек матаморфтық диорит тау жыныс қ абаттарынан тұ ратын мұ най газды оймақ ты тө менгі қ ұ рылымдық қ абат. Мұ най жә не газ жиналымдары таужыныстардың іргетасында заң бойынша ө неркә сіпте сирек (0, 001 % анық талғ ан қ ор) кездеседі.

ШӨ ГІНДІ ТЫС – шө гінді таужыныс қ абаттарынан тұ ратын мұ най газды аймақ тың жоғ арғ ы қ ұ рылымды қ абаты. Магмалық жыныстарда шө гінді тыстың қ абат ішінде интрузияны немесе эффузия ө те сирек кездеседі. 99, 9 % мұ най жә не газ қ орын шө гінді тыстан алынғ ан.

Қ Ұ РЫЛЫМНЫҢ Қ АБАТ АСТЫ АРАЛЫҒ Ы– мұ най газ аймақ тың ортаң ғ ы қ ұ рылымдық қ абатын қ ұ райтын, платформалық тыспен іргетастың арасында орналасқ ан. Кө рсетілген қ абат жас платформалар кең дамыды. Негізінен шө гінді жыныстың қ алың дығ ы жү з метрден бірнеше км – ге дейін созылғ ан. Шө гінді жыныстың нығ ыздауы іргетастардан ол едә уір ерекшеленеді, вулканогенді – шө гінді жыныс қ имада кең дамыды. Кө бінесе геологтар қ ұ рылымның қ абатасты аралығ ына шө гінді тыстың қ ұ рамына қ осады. Ол мұ най газды - ө неркә сіппен белгіленген, дегенмен мұ най жә не газ анық талғ ан қ орда онымен салыстырғ анда кө п емес.

КЕУЕКТІЛІК - барлық таужыныстардың қ уысы. Кезектілік ашық жә не абсолюттік кезектілік болады.

АШЫҚ КЕУЕКТІЛІК- таужыныстардағ ы бір – бірімен ө зара байланысқ ан кеуектер (ашық) кө лемінің сол таужыныстардың жалпы кө леміне қ атынасы.

АШЫҚ КЕУЕКТІЛІК КОЭФФИЦИЕНТІ– ашық кеуектіліктің кө лемінің кө рсеткіші сол жыныстың кө леміне қ атынасы. Коэффициент % немесе бірлік жү йесімен білдіреді. Бұ л енді жыныстың қ асиеті кө лемді мө лшерлік бағ а. Ашық кеуектілік коэффициентін мұ қ ият зерттеу керек, себебі ол мұ най газ қ орын есептегенде керек.

Ө ТКІЗГІШТІК– таужыныстардың сұ йық тарды сү збелеу ө зінен мұ най, газ, су ө ткізіп қ ысым тө мендеген кезде. Бұ л нағ ыз жыныстың ө ткізгіштік қ асиетінің бағ асы.

Ө ТКІЗГІШТІК КОЭФФИЦИЕНТІ – таужыныстың ө з бойына ө ткізу қ абілетін Дарси заң ы бойынша сұ йық тың немесе газдың кө лденең қ имасы таужыныс ү лгісінің қ имасы жоғ арлағ анда, ішінде тұ тқ ырлық кө лемі сұ йық мө лшерінің ө ту бірлігіне қ атынасы. Ө тімділік коэффициенті м², мкм² немесе дарси, милмидарсиге ө згереді.

МҰ НАЙ ЖӘ НЕ ГАЗ ЖИНАУЫШТАРЫ- ө зінің жинауыштық қ абілетіне орай мұ найды, газды ө з бойына шоғ ырлауғ а жә не сү збелеу қ абілеті жә не ол ө ң деу кезінде береді. Жинауыштардың ең басты белгілері негізінен кезектілікпен, ө тімділікпен жіктеледі.

МҰ НАЙ ЖӘ НЕ ГАЗДЫҢ ТАБИҒ И Қ ОРҚ ОЙМАСЫ (РЕЗЕРВУАР) – мұ най мен газдың табиғ и сыйыстырушы, олар ішінде айналып жатады жә не жинағ ыштар ө тімділігі жоқ немесе ө тімділігі нашар жыныстарғ а қ атысты. Табиғ и қ орқ оймасы қ абатты, біртекті жә не ә ртекті массивтер, литологиялық шектелген жә не массивті қ абаттар.

МҰ НАЙ ЖӘ НЕ ГАЗ ТҰ ТҚ ЫШТАРЫ– табиғ и қ орқ оймасының бө лігі, мұ най, газ жә не суды бірқ алыпты орналастырып, мұ най газ жиналымдарын ұ зақ геологиялық мерзімге сақ тайды. Тұ тқ ыштар қ атпарлы дислокация, бұ зылғ ан жарылымдар, литологиялық жә не стратиграфиялық ү йлесімсіз.

КЕН -ә рбір элементтер, мұ най жә не газдар жеке шоғ ырланғ ан.

Дө ң ес қ абаттық кен – мұ най мен газдың кені, иілген бү кіл ө німді ауқ ымында қ абаттық сипатты иеленген жарасты қ орқ оймағ а жинақ талғ ан кен (антиклиналь, брахиантиклиналь) кү мбезді қ атпарлар. Кенде мұ найлы (газдылы) жапсарлармен кө рінген жә не тек қ ана СМЖ осы жапсарлардың арасынан тө меннен келеді.

ТЕКТОНИКАЛЫҚ Қ АЛҚ АЛАНҒ АН Қ АБАТТЫҚ КЕН – табиғ и қ орқ ойманың бұ зылғ ан жарылымдардың тұ тқ ыштарында мұ най немесе газ кені пайда болғ ан. Кен мұ найлы (газдылы) жапсарлар бұ зылғ ан жарылымдармен шектелген (экрандалғ ан).

СТРАТИГРАФИЯЛЫҚ Қ АЛҚ АЛАНҒ АН Қ АБАТТЫҚ КЕН- табиғ и қ орқ ойманың стратиграфиялық ү йлесімсіздік тұ тқ ыштарда мұ най немесе газ кені пайда болғ ан. Кен мұ найлы (газдылы) жапсарлар стратиграфиялық ү йлесімсіздікпен шектелген (стратиграфиялық экрандалғ ан).

ШОМБАЛ КЕНІ – табиғ и қ орқ ойманың массивті мұ най немесе газды кені пайда болғ ан. Ол ү ш типке бө лінеді: тектоникалық (қ ұ рылымдық), кө терілімдегі шомбал кені, эрозионды жә не рифогенді (биогенді) кө терілімдер. Ол жобада бірғ ана мұ найлы (газдылы) жапсар бар жә не см.ж тө меннен сумен жер бетіне шығ ады.

ЛИТОЛОГИЯЛЫҚ ШЕКТЕЛГЕН КЕН - мұ най жә не газ кені, литологиялық тұ йық талғ ан табиғ и қ орқ ойманың дұ рыс емес тү рінде немесе табиғ и қ орқ ойманың қ абаттық литологиялық тұ тқ ыштарында пайда болғ ан. Кен мұ найлы (газдылы) ішкі жә не сыртқ ы жапсарлары бар, табиғ и қ орқ ойманың литологиялық тұ йық талғ ан дұ рыс емес тү ріндегі литологиялық тұ тқ ыштар немесе жинауыштар кенет ө згерген жинауыштарғ а немесе жинауыштары сү йерленіп сызығ ы шектелген.

КӘ ДЕЛІ Қ ОРЛАР - ө ң діріліп алынуы бү гінгі таң ның ө зінде экономикалық тұ рғ ыдан тиімді болып табылатын пайдалы қ азба мұ най кенін жә не газ кендерінің қ орларының жиынтығ ы.

Ө НДІРІЛМЕК Қ ОРЛАР - кә делі қ ордың бө лігі (мұ най ү шін – 15-тен 80 % - ғ а дейін, ал газ ү шін – 87- ден 95 % - ғ а дейін мейлінше оларды қ азіргі ә дістермен ө ндіріп алуғ а болатын қ орлар жиынтығ ы.

МҰ НАЙ БЕРУ КОЭФФИЦИЕНТІ– (газ беру) – мұ найдың кә делі қ ордың немесе газдың қ ай бө лігінде қ азіргі ә дістермен ө ндіріп алуғ а болатын кө рсететін шама. Мұ най беру коэффициенті 0, 15 – тен 0, 8 ө згеріп тұ рады. Газ беру коэффициенті 0, 87-ден 0, 95 ө згереді.

МҰ НАЙ ЖӘ НЕ ГАЗ КЕН ОРНЫ – бұ л кендер белгілі бір аймақ та, яғ ни нақ тылы қ ұ рылымда кө рініс беруі оларды іздеу, барлау жә не игеру істерінің ортақ тығ ын қ амтамасыз етеді.

Қ АТПАРЛЫ АЛҚ АП КЕН ОРНЫ - ө те терең жатқ ан жердің қ атпарлы таулы қ ұ рылысына жә не алдың ғ ы (тауларды) ойыстарда, тауарасы ойыстарда пайда болғ ан кенорын. Осы кенорындарғ а тиісті кү рделі қ ұ рылымдық қ ұ рылыс, тектоникалық бұ зылыстар, сазды диапиризандармен кү рделіленген, тұ зды тектоника, вулканды балшық. Кенорынның бұ л кластарына жататындар антиклинальды жә не моноклинальды кө терілімдер қ атысты.

Платформалық алқ ап кен орны – Бойл – Мориот жә не Гей –Люссак заң дарына толығ ымен тә уелді газдар. Олардың бұ л заң дарғ а бағ ынышты болу мү мкіндігі газ тамшыларының бір – бірімен біршама қ ашық болуының қ амтамасыз етілуімен, сө йтіп бұ л тамшылардың бір – бірімен ә рекеттесу кү штерін жә не олар игерген кең істіктерді есепке алмау шартының орындалуымен жү зеге асады.

КОНДЕНСАТ – Кө мірсутекті С жә не С + жоғ ары жатқ ан. Газконденсатты кеннің газ тә різді жағ дайда жә не кеннің ө ндіру процесінде қ абаттың қ ысымы тө мендеуі сұ йық тү рінде бастапқ ы конденсаттың одан тө мендеуі.

МҰ НАЙДЫҢ СЫҒ ЫЛҒ ЫШТЫҚ КОЭФФИЦИЕНТІ- 1 МПа-ғ а қ ысымның ө згеру кезінде мұ най қ абатының кө лемді бірліктің ө згеру кө рсеткіші.

ЖЫЛУЛЫҚ Ұ ЛҒ АЮ КОЭФФИЦИЕНТІ -Температура 1 ⁰ С-ғ а ө згергенде мұ найдың бұ рынғ ы кө лемі қ аншалық ты мө лшерге ө згеретіндігін кө рсететін коэффициент.

Қ АЙНАУҚ АТТЫҚ МҰ НАЙ – қ абатттың қ ысым мен қ абаттық температура кө рсеткіштеріне байланысты бірфазалы сұ йық кү йінде немесе сұ йық жә не газ фазаларына жіктелген кү йде жер қ ойнауларында орын тепкен кө мірсутектер.

Қ АБАТТЫҚ МҰ НАЙ ТЫҒ ЫЗДЫҒ Ы - ЖЕР қ ойнауынан қ абаттық жағ дайын сақ тай отырып игеріліп алынғ ан мұ найдың кө лем бірлігіндегі массасы (кг/м³). Ә детте 400-800 кг/м³ аралығ ында ө згереді, ал мұ найдағ ы газ мө лшері мен температура артқ ан сайын сұ рыпталғ ан мұ най тығ ыздығ ымен салыстырғ анда 20-40 %-ғ а азаяды.

МҰ НАЙДЫҢ БЕТКЕЙЛІК БЕЛСЕНДІ ЗАТТАР – Нафтенді қ ышқ ылдар, шайырлар, шайыртастақ тар жә не басқ а заттар, мұ найда пайда болғ ан судың оның беткей тартылу шекарасы азаяды жә не адсорбционды қ абаттардың бұ л заттарда қ абырғ аларында қ уыс қ алыптасуда.

МҰ НАЙДЫҢ ШЫРАЙЛАНУЫ - мұ найдың ультракү лгін сә улелер жағ дайында шырайлану қ абілеті, шырайланудың тү сі мен қ арқ ыны, мұ найдың қ ұ рамына тікелей байланысты.

Ө НДІРІСТІК ГАЗДЫҚ ФАКТОР – Сепараттан ө ндіріліп алынғ ан мұ най, газдан айырылып алынғ ан мұ найдың мө лшері, газдың кө леміне қ атынас.

НАҚ ТЫ ГАЗДАР – Бойл – Мариот жә не Гей – Люссак заң дарына бағ ынбайтын газдар. Газдардың мінсіз жағ дайдан ауытқ у мө лшері олардың тығ ыздығ ы артқ ан сайын (қ ысым жоғ ары, температура тө мен) ө се тү седі, яғ ни газ тамшылар неғ ұ рлым бір – біріне жақ ын орналасқ ан сайын, олардың бір – біріне ә сері соғ ұ рлым кү шейе тү седі.

Қ АБАТТЫҚ МҰ НАЙ Қ АСИЕТТЕРІ- Мұ найдың қ абаттық қ ысым мен температура жағ дайларында сипаттайтын қ асиеттері: тығ ыздығ ы, меншікті кө лемі, тұ тқ ырлығ ы; беткейлік тартылыс мө лшері, газ кіріктіру мө лшері; қ анығ у қ ысымының мө лшері; кө лемдік коэффициент; кө лемдік ұ лғ аюы т.б.

ШАЙЫР МЕН ШАЙРТАСТАҚ ТАР – Мұ найдың кү рделі қ ұ рамабө ліктері – жалпы мө лшері 2-45 % аралығ ында кө мірсутекті, сутекті, азотты, кү кіртті кіріктіретін, жоғ ары дә режелік беткейлік белсенділікпен сипатталатын, мұ най қ ұ рамында ө те мол болғ ан жағ дайда оның ө німді қ абаттағ ы сү збелену мү мкіндігін барынша қ иындататын жоғ ары молекулалы қ осындылар.

МҰ НАЙДЫҢ ОТЫРУЫ – мұ найдың жер бетіне кө терілгеннен кейінгі, ө зінің газдан арылуы жә не температурасының тө мендеуіне байланысты, кө лемнің кішіреюі. Оның қ абаттық сипаттарының бірі болып табылады.

СУДЫҢ ЖАЛПЫЛАМА МИНЕРАЛДАНУЫ– Судағ ы минералдық заттардың жалпылама мө лшері г/л, г/кг, г/100 г т.с.с бірліктермен ө лшенеді. Бұ л мө лшер тә жірибе кө мегімен анық талғ ан қ ұ рғ ақ (шымыр) қ алдық мө лшері, иондар жиынтығ ы, есептеліп шығ арылғ ан қ ұ рғ ақ қ алдық мө лшері тү рінде анық талады.

Қ АБАТТЫҚ СУДЫҢ КӨ ЛЕМДІК КОЭФФИЦИЕНТІ- қ абаттағ ы қ ысым мен температурағ а, суда еріген газ мө лшеріне жә не ондағ ы судың қ абаттық жағ дайдағ ы меншікті кө лемінің оның қ алыпты жағ дайдағ ы кө леміне қ атынасы енсіз шекте (10, 99 – 1, 06) ө згереді.

СЫЛБЫРЛАНУ ВОРОНКАСЫ – жалғ ыз ғ ана бұ рғ ылау ұ ғ ымасы, бірнеше ұ ң ғ ымалар жиынтығ ы немесе ө зге де сорғ ыту жү йелері кө мегімен қ абатты сорғ ыту нә тижесінде қ абаттық қ ысымның кему белдемі.

Ұ Ң Ғ ЫМАДАҒ Ы Қ АБАТТЫҚ Қ ЫСЫМДЫ Қ АЛЫПТАСТЫРУ – Ұ ң ғ ыма оқ панынан сұ йық ты немесе газды ө ндіріп біткеннен кейін, ондағ ы қ ысымды қ абаттық қ ысымның динамикалық мө лшеріне дейін қ айтадан ө згерту.

ГЕОТЕРМИЯЛЫҚ САТЫ – Жер қ ойнауларының температура ә рбір 1 С⁰-қ а ө згеруін сә йкес келетін терең дік мө лшері метрлер саны

ГЕОТЕРМИКАЛЫҚ ГРАДИЕНТ – жер қ ойнауларының температурасы ә рбір 100 м терең дікке 3 ⁰С шамасында ө згеріп отырады.

Ө ТПЕЛІ МҰ НАЙ БЕРУ КОЭФФИЦИЕНТІ– Қ абаттан (жатыннан, игерім нысанынан) белігілі бір мерзімге шейін ө ндіріліп алынғ ан мұ най жиынтығ ының оның бастапқ ы кә делі қ орына қ атынасы.

МҰ НАЙДЫ (ГАЗДЫ) Қ АБАТТАН ЫҒ ЫСТЫРУ – мұ най немесе газ кенінен игеру барысында жинауышта жинақ талғ ан мұ найды немесе газды қ абаттық сумен (газбен) немесе қ абатқ а жер бетінен ә дейі айдалғ ан арнаулы агентпен алмастыру арқ ылы сығ ымдай ығ ыстыру.